Lag

D Tirkei goot geografisch iber zwee Kontinänt. Anatolie, dr asiatisch Dail vum tirkische Staatsbiet, umfasst rund 97 % vu dr Flechi, dr europäisch Dail im Nordweschte (Oschtthrakie) rund 3 %.

Mit ere Kischtelinie vu rund 7.200 km lyt d Tirkei im Weschten am Ägäische Meer, im Siden am Mittelmeer un im Norden am Schwarze Meer. S Marmarameer lyt zwisch em Ägäische Meer un em Schwarze Meer, je verbunde dur e Meerängi: im Weschte vum Marmarameer di rund 65 Kilometer lange Dardanelle, im Oschte dr Bosporus. Am Bosporus lyt d Millione-Metropole Istanbul.

D Landgränze zue dr acht Nochberländer het e Gsamtlengi vu 2.648 km. Im Nordweschte gränzt d Tirkei an Griecheland (206 km) un Bulgarie (240 km), im Nordoschten an Georgie (252 km), Armenie (268 km), Aserbaidschan (Exklav un autonomi Republik Nachitschewan, 9 km), im Oschten an dr Iran (499 km) un im Siden an Irak (331 km) un Syrie (822 km).^[4] Di bolitisch dailt Insle Zypern mit er Republik Zypern un dr international nit anerkännte Tirkische Republik Nordzypern lyt rund 70 Kilometer vu dr Sidkischten ewäg. Di griechische Insle Chios, Kos, Symi un Rhodos lige nit wyt ewäg vum tirkische Feschtland.

• 
  Tektonik
• 
  Ayder-Platoo
• 
  d Hagia Sophia
• 
  Alanya
• 
  Bärg Ararat
• 
  Kappadokie

Geology

D Tirkei lyt zum greschte Dail uf dr Anatolische Platte, wu im Norden un Oschten an di Eurasisch Platte, im Siden an di Arabisch Platte un im Sidweschten an di Afrikanisch Platte gränzt. Dur di Nordanatolisch Verwärfig, e Transformsterig, ghert vor allem dr Norde vu dr Tirkei zue dr Regionen uf dr Ärd, wu am sterkschte vu Ärdbidem gfeerdet isch. In dr letschte Joor het s e barr schwäri Ärdbidem gee. Wel s e gwissi Oscht-Wescht-Abfolg in dr Chronology vu dr Ärdbidem in dr Nordtirkei git, vermuete Experte, ass bal au z İstanbul e grooss Ärdbidem git. Di letschte groosse Bidem het s in dr Provinz Kocaeli gee, weniger wie 100 km vu İstanbul ewäg.

Landschaftsbild

D Regione vu dr Tirkei:
1 Marmararegion, 2 Zäntralanatolie, 3 Ägäisregion, 4 Mittelmeerregion, 5 Schwarzmeerregion, 6 Sidoschtanatolie, 7 Oschtanatolie

D Tirkei wird geografisch in sibe Biet oder Regionen unterdailt. Vier Regione sin no dr Meer gnännt, wu si draa gränze: Schwarzmeerregion, Marmararegion, Ägäisregion un Mittelmeerregion. Drei Regione sin no ihre Lag z Anatolie gnännt: Zäntralanatolie, Oschtanatolien un Sidoschtanatolie. Die Regionen unterschaide si stark in dr Vegetation un dr Wätterbedingige

D Marmara-Region umschliesst s Marmarameer un lyt dodermit zum Dail, z Europa, zum Dail z Anatolie, wu zue Asie ghert. Dr europäisch Dail im Norden isch tirkisch Thrakie (Oschtthrakie). Uf dr thrakische Hochebeni bildet der Fluss Meriç d Gränze zue Griecheland. D Landschaft vu dr Marmararegion isch bucklig un mit Hirscht un Wälder deckt. Dr fruchtbar Ackerbode wycht im Oschte ere Steppelandschaft. D Metropolregion Istanbul bildet s wirtschaftli Zäntrum vu dr Tirkei. D Millionestadt Bursa isch Kurort un beriemt fir ihri Schwäfel- un Thermalquälle. Si lyt am Fuess vum Uludağ-Gebirg. Dr Bärg isch s ganz Joor e beliebts Uusflugszil.

Au in dr Ägäis-Region wird intänsiv buurt. Di stark bucklig Landschaft goot an dr Weschtkischte lang zwische Çanakkale un Bodrum. Näb Zypresse un Elbaim brege Rääbe d Landschaft. Die Kischteregion zellt zue dr turistisch am beschte erschlossene Regione vu dr Tirkei. In däre Region het s e Huffe antiki Stätte us dr Zyt vu dr griechische Bsidlig, z. B. Troja, Assos (Behramkale), Pergamon (Bergama), Ephesus (Efes), Priene, Milet, Didyma un Euromos.

D Schwarzmeer-Region umfasst dr nerdli Kischtestraife vu dr Tirkei. Si isch bregt dur e mild, fycht Klima, un in däre bärgige Landschaft het s groossi Wälder. Uf em seli fruchtbare Bode wäre Tee, Dubak, Wälschchorn un Haselnuss aaböut.

Di zäntralanatolisch Region umfasst di inneranatolische Hochebene. Do lige dr Salzsee Tuz Gölü un Gebirgschette, wu stellewys bis zue 3900 m uffegehn. Im Oschte lyt Kappadokie, wu wäg syre in Tuffstai dribene Wohnhehline un Felsechilche in bis zue 2000 m hoche Bärgchaigel beriemt isch. Inneranatolien isch zum groosse Dail dur e eine Steppelandschaft bregt un ghert zue dr druckeschte Biet z Anatolie. In dr Region um dr Tuz Gölü isch d Landschaft wieschtenartig. Wäge däm wird in däre Region weniger buurt wie in andre Regione. Vor allem Waise, Gärschte, Hilschefricht, bsunderesch Chicherärbsen, un Obs wäre do aaböut. S Klima vu däre Region isch bregt dur haissi, druckeni Summer mit chalte Nächt. D Winter sin mit Tämperature bis unter −20 Grad Celsius arg chalt.

In dr Hochgebirgslandschaft z Oschtanatolie het s ebaar vu dr hegschte Bärg vu dr Tirkei, wie dr Ararat un dr Süphan Dağı. Au het s do d Quällfliss vum Euphrat, dr Murat un dr Karasu, derzue dr Oberlauf vum Aras, wu am Ararat durelauft un no Oschte in s Kaspisch Meer goot. Dr 1640 Meter hoch gläge Vansee isch dr greschte Binnesee vum Land. Di greschte Stedt in dr Region sin Elazığ, Erzincan, Erzurum, Malatya un Van.

D Mittelmeerregion wird im Norde vum Tauros- un im Oschte vum Amanosgebirg begränzt. In däre Region wäre vor allem Zitrusfricht, Banane, Tomate, Ärdnuss un Böuwulle aaböut.

Sidoschtanatolien isch di eltscht Kulturregion vu dr Tirkei. Si wird vum Taurus-Gebirg umschlosse. Do verlaufe di beede Fliss Euphrat un Tigris. In däre Region wäre vor allem Waise, Gärschte-, Rääbe, Oliven un Pischtazien aaböut. Eschtli vum Euphrat isch d Gegnig dur e Hochplatoo bregt. Am Euphrat un am Tigris sin e Huffe Stasudämm böut wore.

Klima

• 
  Klimadiagramm vu Istanbul
• 
  Klimadiagramm vu Ankara
• 
  Klimadiagramm vu Antalya
• 
  Klimadiagramm vu Van

Flora un Fauna

Binefrässer in dr Provinz Diyarbakır, Sidoschtanatolie

D Flora vu dr Tirkei giltet as vylfältigscht un abwächsligsrychscht vum Noche Oschte. Mittlerwyl sin iber 9.000 Arten us iber 850 Gattige bstimmt wore. Eppe ne Drittel vu däne Arten isch endemisch.^[6] Grind fir die extrem hochi Endemiterot sin s Zämmedräffe vu verschidene phytogeografische Regione, di klimatisch Vylfalt un e gebirgsrychi Landschaft; Faktore, wu ne starki Uusdifferänzierig megli gmacht hän. D Gattige Verbascum un Astragalus hän do ihre Verbraitigsschwärpunkt. E Huffe endemischi Artie sin aber gfäärdet. Di zäntrale Steppebiet wäre beherrscht vu Dornebolschter un Hirscht, z. B. Dischtle, wu dur di joorhundertelang Bewaidig dur Viinomade gferderet wore sin. Im Norde, vor allem an dr Schwarzmeerkischte, findet mer uusdehnti Nodelwälder un wirtschaftli gnutzt Haselnuss-, Wälschchorn- un Teeplantasche, im Siden ender Obs- un Böuwullplantasche.

Haimisch sin au ne Huffe Niderwildarte un Wildsei, ihre Bstand goot aber dur d Jagd allmee zrugg. An Nutzdier het s vor allem Vii, Ross, Biffel, Schof un Gaisse. Dr Kamelbstand isch in dr letschte Joorzehnt als zrugggange; si wäre hite in erschter Linie fir sportligi Wettkämpf zichtet un nimi as Laschtedreger.

An dr tirkische Kischte git s di verschidenschte Fischarten un au Delfin. Dailwys drifft mer im Meer au uf unterschidligi Haiarte, wu aber ender nit an d Kischte cheme. D Menchsrobbe, wu z Europa fir uusgstorbe ghalte woren isch, het s mittlerwyli wider an dr Ägäiskischte vu dr Tirkei un vu Griecheland.

Di greschte Raubdier, wu s hite no git in dr Tirkei, sin unter anderem Bruunbär, Wolf, Goldschakal un Luchs. D Straifehyäne läbt im Sidoschte vum Land. Verainzelt drifft mer au Schlychchatze un Wildchatze. Im Lauf vu dr Zyt sin Raubdier gjagt un uusgrottet wore. Dr letscht Asiatisch Leeb isch anne 1870 erlait wore.^[7] Dr letscht Kaspisch Diger isch anne 1970 gschosse wore. Dr anatolisch Leopard isch anne 1974 fir usgstorben erklärt wore, isch aber noch ere meejehrige Forschig anne 2013 in dr Schwarzmeerregion widerentdeckt wore. Im Sidoschte het s au Wieschtewaran un Ichneumon.

D Tirkei isch Bruet- un Iberwinterigsblatz fir zaalrychi Vogelarte. Sidli vu Bandırma – im Kuşcenneti-Nationalpark – lyt e bekannt Vogelparadys, wu Pelikan, Wildänte, Sterch, Kormoran, Nachtigalle un Fasan ihri Haimet gfunde hän. Wichtigi Kolonie vu dr Rosaflamingo het s im Inneren un im Side vum Land.

Ethnie

Di ethnisch Zämmesetzig isch vu dr Bevelkerig in dr Tirkei isch nit exakt feschtstellbar. Bi offiziälle Volkszellige wird di ethnisch Zuegherigkait nit erfasst. Ermittlet wäre dergege Muetersproch un Zwootsproch, doderby sin d Zaale bi vyl Minderhaitewäg dr tirkische Assimilationsbolitik arg rugglaifig.

D Aagabe zue dr Ethnie unterschaide si stark, je nodäm, weli Quälle härgnuu wäre. Doderno läben in dr Tirkei die Ethnie: 70^[8] bis 77 %^[9] Tirke, 14 bis 18 % Kurde, 4 % Zaza, 2 % Tscherkesse, 2 % Bosniake,^[10] 1,5 % Araber, 1 % Albaner, 1 % Lase,^[11] 0,1 % Georgier un verschideni anderi ethnischi Gruppen un Nationalitete wie Armenier/Hemşinli, Bulgare/Pomake, Aramäer, Tschetschene, Grieche/Pontier, Juden un Roma.

Anne 1914 het s im Osmanische Rych rund 1,3 Millionen Armenier gee^[12] mit dr Muetersproch Armenisch. Ihri Zahl isch dur dr Velkermord vu 1915 bis 1917 un d Verdrybige uf rund 40.000 zrugggange. Doderzue cheme eppe 70.000 illegali armenischi Yywanderer.^[13]

D Bevelkerigsgruppe vu dr Tirke wird unterschidli definiert. Di tirkischi Regierig zellt syter anne 1965 Bevelkerigsgruppe derzue, wu vu andere Quälle zum Dail as Aagherigi vu andere Turkvelker aagsää wäre. Des sin rund 600.000 Aserbaidschaner, je bis zue 200.000 Mescheten un Turkmene, rund 15.000 Gagause, je rund 1.000 Kasache, Kirgise, Kumyke, Usbeken un 500 Uigure.

Sproche

D National- un Amtssproch vu dr Tirkei isch d Turksproch Tirkisch, wu vu iber 80 % vu dr Bevelkerig as Muetersproch un vu nomol 10–15 % as Zwootsproch gschwätzt wird. Dodermit isch s Tirkisch di mit Abstand wichtigscht Sproche in dr hitige Tirkei. Di tirkisch Gebärdesproch isch im Juli 2005 gsetzlig anerkännt wore.

Derzue git s rund zwanzg Sprochen us fimf verschidene Sprochfamilie, wu vu tirkische Minderhaite gschwätzt wäre:

indogermanischi Sproche:

• Kurmandschi oder Nordkurdisch (rund 14 Mio. Sprächer in dr Tirkei)
• Zazaisch (1,2–2 Mio.)
• Bulgarisch (Pomakisch) (300.000)
• Weschtarmenisch un Homschezi (70.000)
• Griechisch, vor allem Pontisch (4.000)
• Albanisch (15.000)
• Romani (25.000)
• Domari (30.000).

Afroasiatischi Sproche:

• Arabisch (Nordmesopotamischs Arabisch, 1 Mio.)
• Vum aramäische Sproche vu dr aramäische Chrischte git s hite in dr Tirkei nume no in Turoyo (3.000) un Hertevin (1.000). Di friejere aramäische Sproche Nestorianisch-Neiaramäisch („Assyrisch“), Chaldäisch-Neiaramäisch (Kaldoyo) un Jidisch-Neiaramäisch (Lishana Deni) wäre hite in dr Tirkei nimi gschwätzt.

Turksproche

• Aserbaidschanisch (550.000)
• Gagausisch (e baar Sprächer)
• Krimtatarisch (e baar Derfer)
• Kumykisch (e baar Derfer)

Weschtkaukasischi Sproche

• Kabardinisch oder Oscht-Tscherkessisch (550.000)
• Adygeisch oder Wescht-Tscherkessisch (300.000)
• Abchasisch (5.000)
• Abasinisch (10.000)

Kartwelischi Sproche

• Georgisch (40.000)
• Lasisch (30.000).

Dur aktuälli Flichtlingsbewegige git s hite au no chlaineri Sprächergruppe vu Turksproche Turkmenisch, Kasachisch, Kirgisisch, Usbekisch un Uigurisch, vu dr kaukasische Sproche Tschetschenisch, Lakisch un Lesgisch un vu dr iranische Sprochen Ossetisch un Persisch (Farsi). Wel s si doderby um Flichtlingsgruppe handlet, wäre die Sproche nit zue dr Sproche vu dr Tirkei zellt.

Religione

No offiziälle Statischtiken sin eppe 99 % vu dr tirkische Bevelkerig Muslim. Dodervu sin ca. 80 % Sunnite, 15–20 % Alevite un 1–2 % Alawite.^[14] Derzue läben in dr Tirkei 0,2 % Chrischte (125.000) un 0,04 % Jude (23.000). Au ne chlaini Aazahl vu Jesiden un dr Dönme läbt im Land. Am Aafang vum 20. Joorhundert hän no rund 20 % Chrischte (bsundersch Armenier un Grieche) uf em Biet vu dr hitige Tirkei gee, un 1923 sin iber 120.000 Jude zellt wore.

Mit däne Zahle muess mer vorsichtig syy, wel e jede Yywohner automatisch as Muslim zellt wird, wu nit explizit as zuegherig zuen ere andere Religion erklert wird. E Gegestuck zum Chilchenuusdritt git s nit, dodermit wären au Atheischte, Agnoschtiker un die, wu zue kaire Religionsgmainschaft gheren in dr amtlige Statischtik as Muslim zellt. Di gnau Aazahl vu dr Muslim un vu dr konfessionslosen Yywohner isch wäge däm nit bekannt.

Syt dr Grindig vu dr Republik giltet theoretisch d Drännig zwische Staat un Religion. D Stellig vum Islam as Staatsreligion isch anne 1928 unter em Staatsgrinder Atatürk per Verfassigsänderig ufghobe wore.^[15] D Tirkei siit si syterhär as laizistische Staat, wu kaini religiese Preferänze het. Zum Byschpel giltet d Scharia, andersch wie in vyl andere muslimische Staate, in dr Tirkei nit. Faktisch aber verwaltet s staatlich Bresidium fir Religionsaaglägehaite (Diyanet İşleri Başkanlığı, abgchirzt DİB) di sunnitische Yyrichtige und understoht em Bresidänt. Vom DİB wärde au islamischi Rächtsguetachte (Fetva) gschribe. Drzue ane wärde e Raie vo Religione underdruggt un schigganiert wie s islamisch Alewitedum un di chrischtlige Assyrer, und de griechisch-orthodoxe Chilche ischs verbotte, ires Prieschterseminar vo Chalki wider uffzdue.

Vorgschicht un Altertum

Bronzezytligi Muure z Troja

S Biet vu dr hitige Tirkei isch syt dr Altstaizyt bsidlet.^[16] Seli frie het in dr Oschttirkei s Neolithikum aagfange. Zygnis dodervu sin z Göbekli Tepe, z Nevali Cori un z Çatalhöyük z sääne.Im dritten un zwaite Joordöusert v. Chr. Hän d Hattier z Anatolie gsidlet, z Nordmesopotamie d Hurriter.

In dr zwoote Helfti vum Joordöusert sin näb dr Luwier d Hethiter yygwanderet, wu Indogermane sin, wu aber nit klar isch, wu si här chuu sin. Um des Zyt isch z Chlaiasie ne Netz vu assyrische Handelskolonie (karum) entstande. Noch ere Zyt vu lokale Firschtedimer hän d Hethiter um 1600 v. Chr. ihre Groossrych mit dr Hauptstadt Ḫattusa grindet. Ihr Rych het us nit bekannte Grind um 1200 v. Chr. ufghert, ihri Kultur het s aber wyter gee in Chlaichenigrych im sideschtligen Anatolien un z Syrie bis eppe 600 v. Chr. Derno sin d Phryger, wu noch em Homer vu Thrakien gstammt sin, in Anatolie iigwanderet. Iber ihri Friezyt uf chlaiasiatischem Biet git s wenig Zygnis, in dr Zwischezyt zaichnet si ab, ass si ihri Hauptstadt Gordion scho im 12. Joorhundert v. Chr. bsidlet ghaa hän. Um 750 v. Chr. cha mer e phrygisch Groossrych um Gordion un Midasstadt noowyse, s het aagebli 696 v. Chr. ufghert mit em Yyfall vu dr Kimmerier, wu wahrschyns vu Sidrussland chuu sin. Um die Zyt isch mit dr Hauptstadt Sardes im weschtlige Chlaiasie s Rych vu dr Lyder entstande, derwylscht s im Nordoschte vum 9. bis 7. Joorhundert v. Chr. s Rych vu Urartu gee het, wu mee oder weniger ständig im Chrieg mit dr Assyrer glägen isch.

D Weschtkischte vu Anatolie (unter anderem Milet) isch scho syt dr Mitti vum zwaite vorchrischtlige Joordöusert vu ionische, aiolische un dorische Grieche bsidlet gsii, wu vu dert uus an d Sidkischte un d Schwarzmeerkischte vordrunge sin. Au Relikt vu dr mykenische Kultur sin an dr Wescht- un Sidkischte gfunde wore, mittlerwyli au z Kuşaklı im zäntralanatolische Hochland. Ab 700 v. Chr. vu Oschte här Meder un Perser yydrungen un Lydien un Dail vu dr griechische Sidlige eroberet. 334 v. Chr. het dr Alexander dr Grooss ganz Chlaiasien eroberet. No sällem sym Dod isch sy Groossrych ussenandergheit, s het dr Hellenismus aagfange mit mehrere makedonische Herrscher, wu mitenander rivalisiert gha hän. Dr griechisch Vorherrschaft het am Änd vum 3. Joorhundert d Expansion vum Remische Rych en Änd gmacht, wu nodisno d Macht z Chlaiasien ibernuu het un bis zue dr Rychsdailig in Wescht- un Oschtrom (Byzanz) im 4. Joorhundert bhalde het. Derno het s Land bis zum Yydringe vu dr Araber un speter vu dr Seldschuken un Osmane zum Byzantinische Rych ghert..

Kök-Tirke-Rych – 6. bis 8. Joorhundert n. Chr.

D urspringli Haimet vu dr Tirke, gnännt Kök-Tirke, isch z Zäntralasien un z Weschtchina gläge. Dert hän si 6. bis 8. Joorhundert en aige Rych ghaa, s Kök-Tirke-Rych. Vu dr Chinese sin si Tujue gnännt wore.

Seldschuke – 11. Joorhundert n. Chr.

s Rych vu dr Seldschuke

Di ändgiltig tirkisch Bsidlig vu Anatolie het mit em Yydräffe vu dr Seldschuken im 11. Joorhundert n. Chr. aagfange.

D Seldschuke hän di byzantinisch Armee in dr Schlacht bi Manzikert anne 1071 vernichtend gschlaa. Anne 1077 isch s Sultanat vu dr Rum-Seldschuke grindet wore un d Tirke hän derno groossi Biet vu Oscht- un Mittelanatolie eroberet. Noch em Iberfall vu dr Mongolen isch s seldschukisch Rych gschwächt gsii, e Huffe tirkischi Stämm hän sälbschtständigi Rych grindet. Us aim vu däne tirkische Firschtedimer (Beylike) isch speter s Osmanisch Rych gwachse. Syt em 12. Joorhundert isch in weschtlige Quälle Turchia as Name vum Land belait.

Osmanischs Rych – ab 1299 n. Chr.

s Osmanisch Riich um 1590

Um 1299 het dr Osman I., Gazi (1259–1326) s no ihm gnännt Osmanisch Rych (au Tirkischs Rych gnännt) un d Osmane-Dinaschty grindet. Aafangs het fir d Osmane d Gazi-Ideology e groossi Roll bi dr Chriegsfierig gspiilt. Si hän s vu Aafang a uf d Eroberig vu byzantinische Territorien abgsää ghaa. Di erschte Eroberige sin an dr Gränze vum Byzantinische Rych gschääne un än si in richtig Rumelie furtgsetzt. No dr Eroberig vu Konstantinopel anne 1453 hän d Osmane iber groossi Dail vum Noche Oschte, vu Nordafrika, vun dr Krim, vum Kaukasus un vum Balkan gherrscht.

Wu d Expansion vum Osmanische Rych uf Europa yyne vor Wien zum Stillstand brocht woren isch, s osmanisch Heer dert am Kahlenberg 1683 gschlaa woren isch, isch s Rych als wyter us syne europäische Biet bis uf dr Zipfel weschtli vum Marmarameer, zwische Istanbul un Edirne, zruggdrängt wore. D Nationalbewegige, wu ab em 19. Joorhundert ufchuu sin, hän zuen ere langsame Versplitterig vum Rych gfiert, d Bsetzig vum tirkische Nordafrika dur europäisch Mächt un schliessli d Niderlag im Erschte Wältchrieg hän schliessli sy ändgiltige Verfall brocht.

Im Erschte Wältchrieg het s Osmanisch Rych an dr Syte vu dr Mittelmächt kämpft. Wu Frankrych un Groossbritannie dr Armenier e sälbschtändige Staat z Oschtanatolie versproche ghaa hän, het di osmanisch Regierig unter dr Jungtirke ne Schwechig vu ihre territorialen Integritet gferchet. Unter em Vorwand vun ere Umsidligsaktion si e groosse Dail vu dr Armenier, wu im Biet vum Rych gläbt hän, umbrocht wore oder sin bi dr Verdrybig in d syrisch Wieschti gstorbe. Insgsamt sin 1915 bis 1917 ca. 300.000 bis 1,5 Millionen Armenier in däm Velkermord umbrocht wore. Au an dr Aramäer un dr Assyrer isch e Genozid begange wore. Dr Unteruusschuss fir d Verhietig vu Diskriminierig un dr Schutz vu Minderhaite vu dr UN-Mänscherächtskummission het die Massnahme vu dr osmanische Regierig anne 1985 as Genozid anerkännt.^[17] Tirkischi Regierige bstryten aber bis hite, ass di osmanisch Regierig de Mord het welle un dodermit d Dytig as Velkermord.

No dr Niderlag vu dr Mittelmächt het s Osmanisch Rych dur dr Fridesverdrages vu Sèvres syni Biet usserhalb vu Anatolien un Thrakie verlore. Derzue het s Biet vu dr hitige Tirkei au solle versticklet wäre. Griecheland isch d Stadt Smyrna (tirkisch Izmir) un Dail vu Weschtanatolie zuegsproche wore, d Region um Adana het an Italie un Kilikie an Frankrych sotte goo. In dr eschtlige Landesdail vu dr hitige Tirkei het um d Stedt Kars, Ardahan un Erzurum en armenische Staat sotte entstoo un sidli dervu isch dr Kurde ne autonomi Region zuegsproche wore. Die Blän sin aber nie umgsetzt wore.

Atatürk – Republik un Reforme

Dr Mustafa Kemal Pascha het ab em 19. Mai 1919 dr bolitisch un militerisch Widerstand gege die Blän organisiert. Bsundersch heftig sin ab 1920 d Kämpf mit Griecheland gsii. Dr Chrieg het am 9. Septämber 1922 ufghert mit dr Ruggeroberig vu Izmir. No dr Yystellig vu Chriegshandlige isch s zue ethnische Syferige z Griecheland un in dr Tirkei chuu, doderby sin „Tirke“ vum griechische Territorium un „Grieche“ vu tirkischem Territorium verdribe wore, d Grieche z Istanbul un d Muslim z Weschtthrakie sin dodervu uusgnuu gsii.

Noch em Siig vu dr Tirkei sin am 24. Juli 1923 mit em Verdrag vu Lausanne d Bstimmige vum Verdrag vu Sèvres revidiert wore. Mit em Verdrag sin di hitige Gränze vum neie Staat velkerrächtlig anerkännt wore. Glychzytig isch di gegesytig Verdrybig vu dr Minderhaite legalisiert wore. Wu alli uusländische Militer Anatolie verloo ghaa hän, het dr Mustafa Kemal Pascha am 29. Oktober 1923 d Republik uusgruefe.

Im Lauf vu syre Amtszyt het dr Mustafa Kemal Pascha diefi Reformen im bolitischen un gsellschaftlige Sischtem duregfiert, wu d Tirkei in e modärne, sekularen un europäisch orientierte Staat hätte solle wandle. D Laitlinie vu syre Bolitik wäre hite unter em Stichwort „Kemalismus“ zämegfasst.

Unter anderem isch anne 1922 s Sultanat abgschafft wore un am 3. Merz 1924 s Kalifat. Im nämlige Joor het d Tirkei d Scharia abgschafft, 1925 sin im Zug vun ere umfassende Chlaiderreform („Huetgsetz“) dr Fes verbote un d Koedukation vu Maidli un Buebe yygfiert wore. Di yyflussryche islamische Bruederschafte sin verbote wore. Anne 1926 sin di islamisch Zyträchnig dur dr Gregorianisch Kaländer ersetzt un s metrisch Sischtem yygfiert wore (fir staatligi Yyrichtige het des scho syter 1871 gulte).

In dr Joor dernoo sin ganzi Rächtssischtem vu europäische Länder ibernuu un dr tirkische Verhältnis aabasst wore. Anne 1926 isch zerscht s Schwyzer Zivilrächt – un dodermit d Aineh mit dr Glychstellig vu Mann un Frau – ibernuu wore, derno s dytsch Handelsrächt un s italienisch Strofrächt. 1928 isch d Sekularisierig uusgruefe woren un im nämlige Joor di arabisch Schrift dur di latynisch ersetzt. Im Zug vu andere Reforme isch in dr Tirkei anne 1930 s aktiv Frauewaalrächt yygfiert wore un 1934 au s aktiv Frauewaalrächt. Vu dr Nationalversammlig het dr Mustafa Kemal Pasch dr Name Atatürk („Vater vu dr Tirke“) iberchuu. Nume wenig vu syne Reforme sin no sym Dod retuurgnuu wore, zem Byschpel ass dr Bätruef numeno uf Tirkisch statt uf Arabisch het derfe gruefe wäre.

Wo dr Atatürk am 10. Novämber 1938 gstorbe isch, isch sy änge Kamrad Ismet Inönü dr zweet tirkisch Staatsbresidänt wore. Dr Inönü het d Modernisierig vu dr Tirkei furtgfiert un versuecht, ussebolitisch neitral z blybe. Anne 1939 het si dr Staat Hatay dr Tirkei aagschlossen un isch in dr glychnamige Provinz mit dr Hauptstadt İskenderun ufgange.

Zweete Wältchrieg un d Zyt dernoo

Noch em Uusbruch vum Zweete Wältchrieg het d Tirkei zerscht ihri ussebolitisch Neitralitet bhalte, wu si si mit Frankrych iber d Yygliderig vu dr Provinz Hatay verständigt ghaa het. Erscht am 23. Februar 1945 het si uf dr Syte vu dr Alliierte Dytschland un Japan simbolisch dr Chrieg erklert. Am 26. Juni 1945 het si d Charta vu dr Verainte Nationen unterzaichnet. Dodermit zellt d Tirkei zue dr 51 Grindigsmitglider vu dr Verainte Natione.

Anne 1945 sin in dr Tirkei zum erschte Mol syter 1930 anderi bolitischi Barteie zuegloo wore. Di Demokratisch Bartei (DP) het bi dr Wahlen am 14. Mai 1950 unter dr Fierig vum Adnan Menderes d Meehait vu Barlemäntssitz gwunne. Dodermit het d Aibarteieherrschaft vu dr Republikanische Volksbartei (CHP) ufghert, wu syt dr Staatsgrindig duurt het.

Dr Oscht-Wescht-Konflikt, wu sich allmee abzaichnet het, un d Versuech vu dr Sowjetunion, Yyfluss uf d Tirkei z nee, het ändgiltig derzue gfiert, ass d Tirkei ihri ussebolitisch Neitralitet ufgee het. Im Joor 1950 het d Tirkei as Dail vun eme UNO-Kontingänt am Koreachrieg dailgnuu un isch 1952 in d NATO yydrätte.

1960 het dr Minischterbresidänt Adnan Menderes en Ermächtigungsgsetz proklamiert, go di bolitisch Opposition uuszschalte. Gege die Maassnahme het s tirkisch Militer butscht. Dr Menderes un anderi Bolitiker sin zum Dod verurdailt un am 17. Septämber 1961 uf İmralı ghänkt wore. Wu s Militer 1961 e neii Verfassig yygfiert ghaa het, het s Macht an dr Zivilregierung abgee.

Dr İsmet İnönü isch wider Minischterbresidänt wore, wu des scho vor em Zweete Wältchrieg vu 1923 bis 1924 un 1925 bis 1937 gsii isch, un het vu 1961 bis 1965 regiert. 1963 het d Tirkei mit dr EWG en Assoziierigsabchuu abgschlosse. Aber au d Regierig dernoo het d Probläm nit in Griff kriegt. Dr link un dr rächt Terrorismus hän zuegnuu un d Wirtschaftslag isch all schlächter wore. 1971 het d Armee, ooni Butsch, wider in d Bolitik yygriffe. Unter em militerischen Yyfluss sin repressiveri Maassnaame gege d Bevelkerig duregsetzt wore.

Anne 1974 het di griechisch Militerdiktatur dr zypriotisch Bresidänt Makarios gstirzt. Dr tirkisch Minischterbresidänt Bülent Ecevit het dodruf Druppen uf Zypern gschickt go di tirkisch Minderhait uf dr Insle schitze un e Zämmeschluss zwisch em dodmol nationalistisch-aggressive Griecheland un Zypern verhindere. No schwäre Kämpf isch e Waffestillstand veryybart wore, wu zue dr Dailig vu dr Insle in zwee sälschtständigi Dail gfiert het, wu bis hite goot. Am 15. Novämber 1983 isch di Tirkisch Republik Nordzypern (TRNZ) unter em Rauf Denktaş proklamiert wore, wu aber bis hite velkerrächtli nit anerkännt wird.

Am 12. Septämber 1980 het s tirkisch Militer wider butscht. Uusleser isch di arg inschtabil Phase in dr 1970er-Joor gsii, wu dur wächselndi bolitische Koalitione, bolitischi un wirtschaftligi Inschtabilität un Terrorakt dur s extrem rächt un link bolitisch Späktrum bregt gsii isch. S Militer unter em General Kenan Evren het iber s Land s Chriegsrächt verhänkt un het alli bolitische Barteie verbote. D Chunta isch heftig gege kurdischi Separatischten un linki Oppositionälle vorgange. Iber 650.000 Mänsche sin feschtgnuu wore, 1,5 Millione Lyt sin erkännigsdienschtlig erfasst wore, gege 210.000 Tirke sin Verfaaren yyglaitet wore. Insgsamt 517 Mol isch d Dodesstrof gforderet wore, fufzg Persone sin hiigrichtet wore, 171 Mänsche sin dur Folter sgtorbe. 14.000 Tirke hän ihri Staatsaagherigkait verlore, 30.000 Mänsche hän d Tirkei as bolitischi Flichtling verloo. 23.000 Verain sin verbote un döuserti Lyt entloo wore. 31 Schurnalischte si zue Haftstrofe verurdailt wore un zee Monet lang hän kaini Zytige derfe uusechuu.^[18] Am 7. Novämber 1982 isch di vu dr Militer vorglait un bis hite giltig Verfassig in ere Volksabstimmig aagnuu wore un am 9. Novämber 1982 in Chraft drätte.

Ab dr Mitti vu dr 1980er het dr Kurdekomflikt di innebolitisch Debatte in dr Tirkei beherrscht. D Kurdebroblematik isch bis dert vu dr Bolitik dotgschwige wore. D Assimilierigsbolitik vu dr Tirkei het zuen ere Unterdruckig vu dr kurdische Kultur un Identitet gfiert. As Reaktion dodruf isch anne 1978 d Arbaiterbartei vu Kurdischtan (PKK) mit em Abdullah Öcalan an ihre Spitz entstande. Si het 1984 im Sidoschte dr bewaffnet Kampf fir en unabhängige sozialistische Staat Kurdischtan ufgnuu. Am 16. Februar 1998 het dr tirkisch Ghaimdienscht dr Abdullah Öcalan z Kenia gfange gnuu un het en in d Tirkei brocht. Dodruf het d PKK en aisytige Waffestillstand verchindet, wu erscht 2004 wider broche woren isch.

Unter dr Regierig vum Bülent Ecevit (1999–2002) hän groossi Reformen im Zivilrächt aagfange, wu d Mänschen- un Freihaitsrächte gsterkt hän (z. B. Versammligs- un Demonschtrationsrächt). Unter anderem isch d Dodesstrof abgschafft, d Folter verbote un di kulturälle Freihaite vu dr kurdische Bevelkerig gsterkt wore. Die Reforme sin unter dr AKP (syt 2001) wytergfiert wore. Syterhär isch s Verbot, kurdischi Dialäkt z schwätze ufghobe woren un Kurdischunterricht un kurdischi Radio- un Färnsehkanäl sin zuegloo wore. Au dr staatli Sänder TRT 3 strahlt mittlerwyli Sändigen in Arabisch, Zazaisch, Kurmandschi, Bosnisch un andere Minderhaitesprochen uus.

Am 15. Novämber 2003 un 20. Novämber 2003 het e Zälle vu al-Qaida e baar Bumbenaaschleg z Istanbul veriebt. Zyl vu dr Aaschleg, wu 60 Mänsche derby gstorbe sin, sin zwoo Synagoge, s britisch Konsulat un d Filiale vu dr britische HSBC-Bank. Syt 2004 sin d Kämpf zwische dr tirkische Strytchreft un dr Untergrundorganisation PKK wider ufgflammt un hän 2005 und 2007 an Intensität nomol zuegnuu. Bi me Bsuech am 12. Augschte 2005 z Diyarbakırhet dr domolig Minischterbresdänt Erdoğan d Probläm im Oschte ne spezifisch „kurdisch Probläm“ (kürt sorunu) gnännt. Zum erschte Mol in dr tirkische Gschicht isch dodermit dr spezifisch kurdisch Karakter vum Komflikt im Oschte vu dr Tirkei anerkännt wore. Bis 2007 sin bi dr Kämpf zwisch em tirkische Militer un dr PKK rund 40.000 Mänschen um s Läbe chuu.

No 40-jeerige Bemiejige het s d Tirkei am 3. Oktober 2005 gschafft, ass Byydrittsverhandlige mit dr Europäische Union ufgnuu wore sin. Näbe wirtschaftlige Kriterien un bolitische Verbflichtige stehn doderby au Forderige vu dr EU zue dr Demokraty, dr Rächtsstaatligkait un dr Mänscherächt, zum Schutz vu Minderhaiten un zue dr Verbesserig vu dr Beziejige zue dr Nochberstaaten im Mittelpunkt.^[19] In eme Referändum im Septämber 2010 het di tirkisch Bevelkerig fir umfassendi Verfassigsänderige stimmt, wu di tirkisch Verfassig an Rächtsnorme vu dr Europäische Union aabasst hän.^[20] D EU het aber verchindet, ass es unter dr islamisch-konservative AKP-Regierig vum Erdoğan kai Furtschritt bi dr Grundrächt gee het, ass d Mainigsfreihait sogar ender yygschränkt wird.^[21] Am 10. Augschte 2014 isch dr Bresidänt in dr Tirkei zum erschte Mol diräkt vum Volk gwehlt wore. Gwunne het d Wahl dr bishärig Minischterbresidänt Recep Tayyip Erdoğan.

In dr Nacht zum 16. Juli 2016 het s wider e Butschversuech dur Dail vum Militer gee. Im Verlauf vu dr gwalttsamen Ussenandersetzig in däre Nacht sin no Aagabe vu dr staatlige Nochrichtenagentur Anadolu 264 Mänschen um s Läbe chuu un 1390 Zivilischte sin verletzt wore. D Regierig het s Schytere vum Butsch gnutzt go grundlegendi personälli Veränderigen im Militer, bi dr Bolizei, in dr Justiz un im Beraich Bildig durezsetze.^[22] Iber 11.000 Mitarbaiter vu Minischterie, 2900 Richter un Staatsaawält un 15.000 Beamti sin entloo wore. S Bildigsminischterium het d Lehrlizänze vu 21.000 Aagstellte vu private Inschtitutione gchindet un dr Hochschuelrot het dr Ruggdritt vu allne Rektore vu privaten un staatlige Hochschuele verlangt. Statt vu rächtsstaatlige Brozäss gege di Verantwortlige vum Butsch het dr Bresidänt Erdoğan uffig vu "Syferige" gschwätzt.^[23].