Volauf

Dè Seerhy gòt übber è Längi vo 4,3 km vo dè Aaltè Konschtanzer Rhybrugg im Oschtè bis zuè Inslè Triboldingerbool im Weschtè. Schmali Näbbèmündungsärm volaufèd zwǜschè sellèrè Inslè, dè Inslè Langbool sowiè m Wollmatinger Rièd. Im Konschtanzer Stadtgebièt isch s Ufer befeschtigt un wörd deilwys als Bootsaalegeschtell bruucht.

Dè Seerhy isch zwǜschè 100 un 500 Meter breit un zwǜschè 7 un 25 Meter dǜèf. Öppè uff dè halbè Strèggi wyst er è chlyni, nit nôcher benamsti seeartigi Vobreiterung un seichti Stellè uff. I dè Seerhy flǜèßèd è baar chlyni Bäch dèzuè, bsunders gòt vo links dè Saubach (Gränzbach) a dè weschtlichè Stadtgränz vo Konschtanz un dè Dorfbach bi Gottlièbè i dè Seerhy innè.

Gränz Dütschland – Schwiz

Dè Großdeil vom Seerhy, drunter s gsamte Nordufer un dè öschtliche Deil vom Südufer, lyt uff dütschem Territorium. Uff dè weschtlichè zwei Kilometer volauft i dè Mitti vom Fluss d Gränz zwǜschè Dütschland un dè Schwiz. Dè Bann vo dè Gmeindè Tägerwylè un Gottlièbè nǜmmt dè schwizer Deil vom Seerhy-Südufer yy, uff dè dütschè Sitè d Stadt Konschtanz (öschtlichi Hälfti beidsitig) un d Gmeind Reichenau (weschtlichi Hälfti Nordufer) Aarainer. Sulzig-sumpfig un mit Schilf a dè Uferzonè sin s weschtliche Nordufer (Wollmatinger Rièd) un s Schwizer Ufer weschtlich vo Gottlièbè (Rièt). Durch iri Größi un Abgschidèheit sin diè Rièdzonè vo großer Bedütung für dè Nadurschutz am Seerhy.

I der flachè Nidderung, wo dè Seerhy durrè gòt, lyt zuèdèmm diè schwizerischi Stadt Chrützlingè, wo mit Konschtanz ei Agglomeration vo öppè 100.000 Ywooner bildè duèt. Sèlli Gränz wörd u. a. durch dè Volauf vom Saubach feschtglait (z. B. südweschtlich vom Schänzle).

Südufer

Vom Konschtanzer Rhydorturm hèt sich früèner d Konschtanzer Rhybrugg übber dè Rhy gschpannt

Am linkè Ufer vom Seerhy lyt d Konschtanzer Altschtadt in Gschtalt vo dè Konschtanzer Nidderburg un aaschlièßend sowiè weschtlich vo dè Unterè Laubè dè Ortschèrn vom ehemòligè Konschtanzer Dorf, dè Stadtdeil Paradys; zwǜschè dè beidè hèt sich im 19./20. Johrhundert è dichtes Sidlungsgebièt bildèt. D Uferzonè isch i dè 1980er un 1990er Johr mee un mee vo dè Konschtanzer Fachhochschuél un vyr Studentèwoonheim bsetzt worrè. Sellè Erwitterung sin diversi Bautè gopferèt worrè, u. a. s ehemòlige Schlachthof un d Rhyguèt-Sporthallè. Am Weschtrand vom Paradys chunnt lyt d Sportaalaag im Schänzle, 200 m unterhalb chunnt dè Saubach un mit èm diè dütsch-schwizer Gränz dehèr. Weschtlich vo dè Gränz ghört s Südufer zuè dè Gmeind Tägerwylè, s Rièd dört heißt Tägermoos. S Tägermoos wörd zämmè mit dè Stadt Konschtanz vowaltet. Am Südufer uff Höchi vo Tägerwylè lyt Gottlièbè. Im Tägermoos isch d Uferzonè unbefeschtigt un wyst zwei Badeblätz uff, s Konschtanzer Kuèhorn im Tägermoos un d Tägerwyler Badi. Am Seerhy nõch füürt èn unbefeschtigtè Wänderwäg vom Ziègelhof im Tägermoos bis uff Gottlièbè. Zwǜschè Ziègelhof un Badi wörd dè Seerhy von èrè Pappelallee gsäumt.^[2] Baugschichtlichi Züüg zum Aaluègè am Südufer sin vor allem d Räschtè vo dè Konschtanzer Stadtbefeschtigung (Rhydorturm un Pulverturm) un s Gottlièber Schloss.

Nordufer

Am Nordufer vom Seerhy ligèd d Konschtanzer Stadtdeil Petershuusè-Wescht un Induschtrygebièt-Stromeyersdorf. D Flur „Zugwisè“ gegèübber vo Gottlièbè ghört zuè dè Gmeind Reichènau.

S Konschtanzer Nordufer vom Seerhy hèt i dè letschtè Johr è hèftigi Baudätigkeit erläbbt. Ganzi Induschtryareal sin abdrait un durch Woonaalaagè ersetzt worrè, s Ufer isch durchgängig zuègänglich gmacht un wiè nè Pärkle gschtaltet worrè. Ebbèso am Nordufer lyt s innerschtädtische Rhyschtrandbad. Am Nordufer git zum Aaluègè vor allem s ehemòlige Petershuusener Kloschter un diè früènèrè Fabrikaalaagè im Stromeyersdorf.

Bruggè

S Nord- un Südufer wörrèd am Seerhy mit drei Bruggè mitnand vobundè :

• D Konschtanzer Rhybrugg übberspannt dè Seerhy zwǜschè m nordöschtlichè Eggè vo dè Nidderburg un Petershuusè am Aafang vom Seerhy un Übbergang vom Obbersee in Seerhy.
• S Radbrüggle git s sit ém Johr 1991, si lyt 410 m unterhalb vo dè Konschtanzer Rhybrugg.
• D Schänzlebrugg stòt am Ènd vom Konschtanzer Seerhy, guèt 1200 m unterhalb vo dè Konschtanzer Rhybrugg.

Konschtanzer Nidderung / Seedal

Dè Seerhy gòt durch è dalartigi Nidderung, wo als Konschtanzer Nidderung un Seedal benamst wörd. Sèlli Nidderung wörd im Südè vum Seeruggè un im Norden vu dè Büggel vom Bodanrügg begränzt.

D Bezeichnung Konschtanzer Nidderung isch vom Benzing im Raamè vo sim Bydraag zuè dè nadurrüümlichè Glidderung vo Dütschland vowendèt worrè, wo d „Konschtanzer Nidderung“ als nadurrüümlichi Untereinheit uusgwisè hèt.^[3]

D Nidderung wörd uff dè Thurgauer Sitè „Seedal“ benamst. Dè Nammè schlaat sich in Bezeichnungè wiè Schuèlzèntrum Seedal, Bumpwärch Seedal odder Seedalschtrõss nidder (alles z Chrützlingè). Im Raamè von èrè nit nu nadurrüümlichè geographischè Glidderung vo dè Schwiz hèt dè Schilter s Seedal ènèrè Uferlandschaft zuègordnèt, wo bis Romanshorn gòt.^[4]

Paläogeographischi Entwicklung

Diè gsamt Landschaft vom Seerhy un sinèrè Umgebung lyt im Berych vom Molassèbeggi, wo sich bis zum Obbermiozän wôrend öppè 30 Millionè Johr bildèt hèt. I dè nõchfolgendè 7 Millionè Johr bis hüt wörd – im Gegèsatz zuè dè Zit vom Molassèuffbygè – d Sedimentation vo dè Erosion mee wiè wett gmacht. Wôrend sèllèrè Zit isch s hütige Landschaftsbild entschtandè. Diè pliozäni un pleischtozäni Erosion isch zèrscht vo dè Aarè-Donau, spôter vor allem vom Hochrhy gmacht worrè. Durch Flüss un Glètscher sin Yschnitt un Beggè entschtandè.^[7]

Diè paläogeographischi Entwicklung vom Seerhy isch äng mit sèbbèrè vo Nidderung vobundè, wo dè Seerhy durrègòt. Sèlli isch durch dè früènère Hochrhy un d Rhyglètscher brägt un durch voschiddèni Seeablagerungè uffgfüllt worrè. S gsamti Boddèseebeggè isch brägt durch witti Beggè, ängi Querdäler un Bärglandschaftè, wo sich abwechslè düèn. Diè Nidderung, wo dè Seerhy umgää duèt, isch gröschtèdeils è Volandungsebèni un ei Beggèlilandschaft, d Nõchbòrbüggel Bodanrügg un Seeruggè sin (glazial gformts) Molassè-Bärgland.^[8] È entscheidendi Wändi zuè dè hütigè Seerhy- un Boddèseelandschaft isch durch s Umlenkè vom Alpèrhy vo dè Donau zuè dè Aarè vor dè Günz-Kaltzit ygleitet worrè. Uff dè Linniè Boddèsee-Seerhy-Hochrhy hèt s è voschtärkti Dǜèfèerosion gää, wôrend dè Vorschtööß vom Rhyglètscher isch s hütige Boddèseebeggi vorbereitet worrè.^[9]

Glètscher mit Iisschtausee (Moreno-Glètscher, Argentiniè)

Dè Rüggzug vom letschté Rhyglètscher (Würmkaaltzit) isch in voschiddènè Abschmelz- un Stillstandsphasè vor sich gangè, wo in nüü Phasè ydeilt sin. Mit ém Stillschtand vom Iisrand bi Konschtanz hét dié letscht Phasè 9 (s Konschtanzer Stadium) aagfangè. Dè Iisrand vom öschtlich glègènè Glètscher hét sich vum Übberlinger See übber d Oschtschpitzè vom Bodanrügg bim Hörnle durch Konschtanz un Chrützlingè zum Nordrand vom Seeruggè hiizoge. Im Berych vom hütigè Seerhybeggè un weschtlich dèvo hét sich mit èm Aafang vo dè Konschtanzer Phasè èn Iisschtausee bildét, i wellèm umfangrychi siltig-kalchigi, glazilimnischi Ablagerungè stattgfundè hèn („Beggètone“). Sèlli gän hüt an è baar Stellè am Rand vo dè Nidderung bis a d Obberflächi. Am Iisrand nõch isch vomuètlich nõch èm Voschwindè vom Eisstausees è Èndmoränè entschtandè, wo für dè spôtèrè Sidlungsvolauf bedütend gsi isch (s. u.). D Schmelzwässer sin zèrscht uss èm Übberlinger-See-Beggè durch s witter wèg glegène Stahringer Dal un érscht spôter durch d Allmannsdorfer Schmèlzwasserrǜnni i dè Berych vo dè hütigè Seerhynidderung chò. Mit èm aaschlièßendè Abschmelzè sin dè Konschtanzer Drichter un dè Obbersee iisfrei worrè.^[10]

Nõch èm Èndi vo dè Würm-Kaaltzit (um 10.000 v. Chr.) isch dè Boddèseeschpygel mit circa 405 m öppè 10 Meter übber m hütigè Stand gsi; denõch hét sich durch d Dǜèfèerosion vom Hochrhy dè See uff s hütige Niveau (öppè 395 m) abgsènkt. Obbersee un Untersee sin am Aafang vom Holozän also nò nit drènnt gsi, dè Seerhy hét s nò nit gää. Durch s Abbèkeiè isch dè Seedeil zwǜschè m Obbersee un Untersee (dè Bodanrügg) drochè keit, dè Seerhy isch als Vobindungsschtugg zwǜschè dè beidè Seè übbrig blibbè. Dè Volauf vom Seerhy hèt möglicherwys mit dè Strömung vom Alpèrhy durch dè volandete Seedeil korreschpondyrt. Dè früènère See-Pegel wörd durch s Gebièt vo dè Seeablagerungè (Seekreide, Schnegglisand, Elm, onkolithischè Brösmelikalch) aazeigt, sèll Gebièt stimmt fascht mit èm hütigè Dalgrund vom Seedal übberyy. D Seesedimänt hèn meischtens è Dicki vo 0,2 bis 2 Meter, am Seerhy bis zuè 13 Meter. Im Weschtdeil vo dè hütigè Nidderung sin durch d Brandung vom See quer zuè dè Hauptwindrichtung (Südwescht) zaalrychi Strandwäll entschtandè, wo vo allem im Wollmatinger Rièd nò guèt erhaaltè sin. Näbbè dè beschribbènè Hauptelemänt (Würm-Endmoränè, Iisschtausee-Sedimänt, Boddèseeablagerungè inklusiv dè Strandwäll) cha mò im Seerhybeggè pleischtozänè Haaldèschutt un holozäni Auèlättè-Schwemmkegèl finde (beidi nur am Seeruggè).^[11]

Dè Seerhy isch nõch èm Éndi vo dè letschtè Kaltzit (der Würmkaaltzit, bis öppè 10.000 v. Chr.) entschtandé, nõchdèmm dè Seeschpygel um öppè zee Meter abbè keit isch un dè See im Berych vo dè Nidderung, wo dè Seerhy hüt durrègòt, drochè keit isch. Er wyst nò hüt stellèwys èn seeartigè Charakter uff.

Am Iisrand vo dè Konschtanzer Phasè hèn sich Èndmoränèstüggle bildèt, wo i dè Konschtanzer Nidderung ligèd (s. o.). Im Berych vo dè Konschtanzer Altschtadt lyt è Moränè, wo vo Boddèseeablagerungè umgää isch. D Moränèschtugg, wo z Chrützlingè lyt, isch dõdegegè übberwygend vo pleischtozänèm Haaldèschutt umgää. D Èndmoränèzüüg vo dè Konschtanzer Phasè, wo vo dè Konschtanzer/Chrützlinger Moränèstüggle uus gsää witter nordöschtlich un südöschtlich sin, ligèd schu i dè Gegènd vom Bodanrügg un em Seeruggè.^[12] Fäälendi Èndmoränèschtüggle sin vermutlich mit dè Zit abdrait worrè odder s hèt si s wèg dè Wasserschtrömungè niè gää.

Im Gegèsatz zuè dè übbrigè, urschprünglich ehnder nassè bis sulzigè Beggèsollè sin d Moränè, wo i dè Nidderung ligèd, besser für d Bsidelung geignèt gsi.

Bsidlung

S Konschtanzer Endmoränèstugg isch näbbè zaalrychè vor- un früègschichtlichè Sidlungè au dè Ort vo dè römischè Vorgängersidlung vo Konschtanz. Au witti Deil vo dè hütigè Konschtanzer Altschtadt mit em middelalterlige Münschter ligèd uff dè Endmoränè; d Nord-Süd-Uusrichtung vo dè Altschtadt isch èm Volauf vom Moränèzug gschuldèt. Dè südlichschte Konschtanzer Altschtadtberych, Stadelhoffè, lyt dõdègegè schu uff èm ehemòligè Seegrund. Dè Chrützlinger Deil gòt uugfäär vo dè Landesgränz a dè Chrützlinger Hauptschtrõss nõch, öppè bis zuè dè Abzweigung vo dè Remisbärgschtrõss. Alter sowiè neuè Standort vom Kloschter Chrützlingè lyt im Berych vo dè Chrützlinger Endmoränè.

Dè Seerhy isch im Berych zwüschem Obbersee (em eigentlige Boddèsee) un em Untersee diè schmalscht un sèllèwäg lycht z übberquerendi Stell. Dõrum isch dè Seerhy èn guèt geignètè Ort für è Fäärvobindung odder èn Bruggèschlag, èn Seehafè un è Stadtgründung. Dè günschtigschte Ort für d Übberwindung vom Seerhy isch d Ängschtell am Übbergang vom Konschtanzer Drichter zum Seerhy, wo möglicherwys uff d Èndmoränè zrugg gòt. Keltischi, römischi un alemannischi Sidler, s Bischtum Konschtanz un diè Freyi Rychsschtadt Konschtanz hèn vosuècht, sèbbi strategischi Position uusznutzè.

Bligg vom See uff s mittelaalterlichi Konschtanz (Holzschnitt vo 1553); rächts dè Seerhy

Dè Seerhy hét i dè Antike übber längeri Zitè dè nördliche Gränzberych vom Römischè Rych bildèt, usser i dere Zyt wo s römische Biet bis zum germanische Limes wyter im Norde ggangen isch. Im Früèmittelaalter hèt er d Gränz zwǜschè dè Rächts- un Hèrrschaftsrüüm Thurgau un Hegau sowiè d Nordgränz vo dè Stadt Konschtanz dargschtellt. Am Nordufer isch s Kloschter im Johr 983 gründèt worrè, wo spôter als Sidlung nõch Konschtanz ygmeindet un zuè dè Vorschtadt Petershuusè worrè isch. Als Gründungsort vom Kloschter Petershuusè isch s nördliche Seerhyufer analog zuè dè Laag vom Petersdom z Rom gwäält worrè, well z Rom dè Dom am ußerstädtischè Tiberufer gègèübber vo dè Stadt stòt.

S Stadtufer isch im Mittelaalter durch è deilwys im Wasser glègèni Stadtmuèr mit è baar Türm weerhaft befeschtigt worrè un durch die deilwys in Stein bauti Konstanzer Brugg mit èm Nordufer vobundè worrè. Uff dè Brugg isch è städtischi Kornmülli gschtandè, wo vom Seerhy aadribbè worrè isch. S langi Zit unbefeschtigte Petershuusemer Seerhy-Ufer isch im 19. Johrhundert für Induschtryaasidlungè bruucht worrè.

Konschtanzer Wasserwunder

Chartè vom Seerhy mit Beobachtungsschtellè vom „Wasserwunder“

Am 23. Februar 1549 isch s „Wasserwunder vo Konschtanz“ bassyrt: S Wasser im Seerhy hèt sich übber è baar Stund ghobbè un abgsenkt in èrè Frequènz von èrè Virtelschtund un èrè Amplitudè von èrè Ellè, sèll isch mee wiè nèn halbè Meter. Im Untersee hèn d Fischer schinbar beobachtèt, dass es Wasser vom Hochrhy retour vo Schaffhuusè hèr uè chò isch. Dè Konschtanzer Chronischt Christoph Schulthaiß hèt übber sèll Wunder z Protokoll gää:

Wunder anloffen des wassers

Uff disen tag … morgens früeh, ist der see an und abgeloffen, wol einer elen hoch, der gestalt, so der see angeloffen, so ist er in der wette [vermutlich eine flache, als Pferdetränke genutzte Uferstelle im Tägermoos] schier bis zu der Spitals Egk heruff gegangen, so er abgeloffen, ist er schier by der stegen an der Vischprugk erwunden, und so er so klain geworden, so ist er bald mit einem ruschen, als ob das gwoll von dem wind (welcher doch nit was) getriben wurd, wider ausgeloffen. Und sölchs ist etwa in einer stund vier oder funf mal geschehen (wie ich selbst gesehen hab). Das hat also bis nach Mittag gewert, aber je speter es worden, je minder er an- und abgeloffen ist. Glicher gstalt ist auch im Rheyn hinab geschehe.

Hüt cha mò sèll Ereignis wǜssèschaftlich erklärè: Bschtimmti Windvohältnis hèn uff dè Seeobberflächi è Eigèschwingung vom Obber- un Untersee aagregt. È Seichi, d. h. hèt s è stehendi Wällè gää, bi wellèrè dè gsamte See als Resonanzkörper gwǜrkt hèt. A dè Ängschtell vom Seerhy isch dèsèll Effèkt bsunders guèt aazluègè gsi.^[13] Dè See hèt also quasi Musig gmacht un sich wiè è Blõsinschtrumènt odder wiè nè Orgèlpfiifè vohaltè, wo statt i dè Luft im Wasser zum Schwingè brocht worrè isch.