Okzitanisch

Prowenzalisch in dr witere Bedütig bedütet s Gliiche wie Okzitanisch (ISO 639-1: oc; ISO 639-2 und 639-3: oci) und bezäichnet as Oberbegriff alli ursprünglige Sprooche vo Südfrankriich zämme (usser Baskisch, Korsisch und em Katalanisch, wo nooch verwandt mit em Okzitanisch isch). Die okzitanische Sprooche wärde noch iirem Partikel für Joo, oc (vo latiinisch hoc) as langues d'oc vo de langues d’oïl (altfranzösisch oïl, vo latiinisch hoc illud, hüte oui), de Sprooche vo Nordfrankriich, underschiide.

Dr Begriff Altprowenzalisch wird mänggisch in dr witere Bedütig für s Okzitanische vo dr Zit bis öbbe 1500 brucht (ISO 639-2 und 639-3: pro).

Die Bedütig, wo Prowenzalisch und Altprowenzalisch umfasst het, isch vor allem in dr eltere Romanistik üüblig. In dr nöijere Forschig wärde mee und mee die äidütigere Begriff Okzitanisch bzw. Altokzitanisch verwändet, und Prowenzalisch wird in ere ängere Bedütig brucht as s Okzitanisch in dr Provence.

S Okzitanisch in dr Provence

Prowenzalisch in dr ängere Bedütig (es isch emol noch ISO 639-3 prv bezäichnet worde)^[1] bezäichnet nume äini vo de Undergrubbe vom Okzitanische, nämlig d Varietääte vom Okzitanische, wo vor allem in dr Landschaft Provence gschwätzt wärde. Prowenzalisch in dere ängere Bedütig wird iidäilt in vier Underdialäkt:

• Rhodano-Prowenzalisch: Vaucluse und nördligi Bouches-du-Rhône unklusiv Arles und Marseille
• Maritims Prowenzalisch: südligi Bouches-du-Rhone, Var und westligi Alpes-Maritimes
• Alpinprowenzalisch (au vivaro-alpin oder gavot): prowenzalischi Alpe und e baar Sproochinsle in Norditalie
• Nissart (oder Niçois): Nizza und Umgääbig

Die prowenzalischi Dialäktgrubbe wird im Oste dur s Norditaliänische, im Norde dur s Frankoprowenzalische, im Nordweste dur s Auvergnatische und im Weste und Südweste dur s Languedokische begränzt.

S Prowenzalische in dere ängere Bedütig het sit em 19. Joorhundert dr Usgangspunkt für Widerbelääbigsversuech bildet. Dr Schriftsteller und spööteri Nobelbriisdrääger Frédéric Mistral het mit andere brobiert, e Litratuursprooch uf dr Basis vom Prowenzalische z etabliere. Er het e Wörterbuech uusegee, dr Trésor dóu Félibrige, und literarischi Wärk in dere Sprooch veröffentligt. In dr jüngere Zit grife d Widerbelääbigsversüech vor Allem uf s Languedokische zrugg.

Die okzitanischi Litratuursprooch

As Altprowenzalisch het mä also in dr eltere Forschig uf dr äinte Site s Altokzitanische allgemäin bezäichnet, uf dr andere Site speziell s Okzitanisch vo dr middelalterlige Trobadordichdig in Südfrankriich. S Altprowenzalisch vo de Trobadors isch nit s gliiche wie die elteri Sproochstuefe vom Prowenzalische im ängere Sinn, sondern es handlet sich um e Schriftsprooch oder Koine hauptsächlig uf dr Basis vom Limousinische und Languedokische (Tolosanische), wo Wörter und Wortforme vo verschiidene Wariante vom Okzitanische ufgnoo get. Si isch bis zum 13. Joorhundert as e verheltnismäässig äihäitligi Schriftsprooch in dr Dichdig und dr Verwaltig brucht worde. As Amtssprooch isch si denn bis zum 16. Joorhundert vollständig dur s Französische verdrängt worde. In andere Beriich het si sit em Spootmiddelalter e starki Regionalisierig erläbt.

Ardikel

Bischbil: lou vent 'dr Wind', la plajo 'dr Strand', l'aigo 's Wasser'

• Dr Pluralardikel isch im Rhodano-Prowenzalische li (bzw. lis vor Vokal) und im maritime und innere Prowenzalische lei bzw. (leis vor Vokal).

Analog zum Französische existiert en indefinite Pluralardikel in dr Form vo de (allerdings ooni Artikel): un pichot 'Chind', de pichot 'Chinder'.

Nomen

Es existiere nume zwäi Gschlächter: Maskulinum und Femininum. Wiibligi Wörter kennt mä in dr Reegle an dr Ändig -o, en Abschwechig vom latiinische Uslut -a: lat. NATURA > prow. naturo.

Wie im gschwätzte Franzöösisch wird zwüschen em Singular und Plural kä Underschiid gmacht, nume dass im Prowenzalische im Underschiid zum Franzöösische die latiinische Pluralsuffix au nüme gschriibe wärde. Öb e Wort im Singular oder im Plural stoot, merkt mä dorum nume am Ardikel: lou cat 'd Chatz', li cat 'd Chatze'; la femo 'd Frau', li femo 'd Fraue'.

Adjektiiv

Wie in alle romanische Sprooche richtet sich s Adjektiv noch em Nomen und stoot mäistens hindedraa: l'ome ounèste, lis ome ounèste 'dr eerlig Maa', 'die eerlige Manne'. Mä gseet dr Plural alsi nume am Ardikel und nid am Nomen oder am Adjektiiv.

Usnaame vo dere Reegle si e baar Adjektiiv, wo vor em Nomen chönne stoo und wo mit eme nit bedoonte -e oder -o ände. In däm Fall bechunnt s Adjektiv d Pluraländig -i im rhodanische Prowenzalisch und -ei in de andere Warietääte: un brave drole, de bràvi drole (bzw. de bràvei drole) 'e nätte Bueb', 'nätti Buebe'. Das gältet für d Adjektiiv bèu (m.), bello (f.) 'schöön' und grand, grando 'grooss' und e Hämpfeli anderi.

Wärb

Die prowenzalische Wärb, wo dr klassisch latiinisch Infinitivuslut -RE mäistens verloore häi, cha mä in drei Grubbe iidäile: die grössti Grubbe isch die mit de Infinitiiv uf -a (Bischbil: canta 'singe' < lat. CANTARE), die zwäiti Grubbe umfasst d Wärb, wo dr Infinitiiv von ene mit -i ändet (Bischbil: feni 'beände' < lat. FINIRE) und die driddi ändet mäistens uf -re (Bischbil: rèndre 'zrugggee' < lat. RENDERE).

Wie die mäiste romanische Sprooche und Dialäkt isch au s Prowenzalisch e so genannti Pro-Drop-Sprooch, das häisst, ass im Geegesatz zum Franzöösisch s Subjektpronomen nit gnennt wird, usser wemm mä d Person bsundrigs will bedoone. Bi dr Konjugazioon chunnt s dorum nid vor.

Bischbil für d Konjugazioonvo de drei Wärbgrubben im Präsens:

D Forme in viereggige Chlammere si die vo de nid rhodanische Dialäkt.