Aafäng ùn friehs Mìttelalter

Rest vù de Kapälle, wùù ǜber de altchristlige Graabkammere baut worre isch

Ìn-e-re Höhli ìm Mecsek-Gebirg sìn Spure vù-ne-re sechzig- bis achzigdausend Johr alte Sììdlig gfunde worre; ùf em Makár hän voor rund sechsdausend Johr Mänsche ùs de Jungsteizit gläbt. Ùf em Jakab-hegy sìn zùdèm Züügnìss vù-ne-re keltische Bsììdlig gfunde worre. Voor de Aachumft vù de Römer, wùù ìm 1. Johrhùndert Sopinae dört gründet hän, wùù hǜt Szeged isch, hän usser de Kelte no Illyrer d'Region bewohnt. Sopinae isch e Deil vù de römische Brovinz Pannonie gsìì ùn hät under de Herrschaft vùm Kaiser Hadrianus (117-138) d'Stadträcht griegt. Sii Zändrùm isch am Blatz vùm hǜtige Postapalota gsìì. Rest vù de Bewässerigsaalage vù de Römer sìn hǜt no z seh.

Wùù Pannonie ìm 3. Johrhundert vierdeilt worre isch, isch Sopinae mìt 8.000 bìs 10.000 Iiwohner d'Hauptstadt vùm Bezirk Valeria worre. Sälle Bezìrk hät sii Name vù de Frau vùm Kaiser Galerius Maximianus (250-311) griegt. Ìn de erschte Hälfti vùm 4. Johrhundert hät sich au z Sopinae s Christedùùm ussbreitet; ìn derre Zitt sìn au di erschte christlige Frììdhööf vù dört entstande, an ihrer Stell stoht hǜt d'Basilika.

Am Änd vùm 4. Johrhundert isch d'Macht vù de Römer bedingt durch d'Iifäll vù de Barbare ùn durch di hùnnischi Herrschaft zrùckgange ùn wùù de Karl de Groß mìt sinne Drùppe chùù isch gò d'Stadt an s Fränkisch Riich aaschließe, isch sälli nùme no vù Aware ùn Slawe bewohnt gsìì. Chìrchlig hät si zùm Bisdùùm Salzburg ghöört. Ìm Johr 871 wird ì'me-ne Dokumänt vù Salzburg zùm erschte Mool Quinque Basilicae gnännt; sälle Name chùnnt doodevùù, dass zùr Erbauig vù de Chirche d'Stei vù fümf altchristlige Kapälle bruucht worre sìn.

Mìttelalter

Nooch de magyarische Landnahm am Änd vùm 9. Johrhundert isch nìt öbbe Pécs, sundern Baranyavár zùm Zändrùm vùm nöi gründete Komitat Baranya worre; Pécs isch allerdings e religiöses Zändrùm gsìì ùn wird ìn latinischsproochige Quelle als Quinque Ecclesiae (fümf Chirche) gnännt. 1009 hät de Chönig István I. s Bìsdùùm Pécs gründet.

De Péter Orsoleo hät de Pécser Doom baut, wùù èr sälber au dìnne begrabe worre isch. 1064 hät de Chönig Salamon nooch de Versöhnig mìt sinnem Schwoger Géza I. Oosere ìn sällem Doom gfiirt, wùù am Daag drùf abbrännt isch. Deno hät de Bau vù dèm Doom aagfange, wùù hǜt no existiert.

1235 wird de Name Pécs (bzw. Pechyut, pécsi út, Pécser Strooß) zùm erschte Mool gnännt. Ìn de Stadt hän sich au schù Mönch aagsììdelt ghaa, di erschte devùù sìn 1076 d'Benediktinermönch gsìì. 1181 hät's schù e Chrankehuus gee. S erscht Dominikanerchlooster isch 1238 baut worre.

1367 hät de Chönig Lajos Nagy di erschti Universität vù Ungarn baut. D'Urkunde vùm Baapscht Urban V. isch säller vù de Wiener Universität ähnlig ùn erlaubt re, usser Theologi jeedi Wǜsseschaft z lehre. D'Lehrer sìn dominikanischi Mönch gsìì, nööchers isch abber ǜber d'Universität nìt bekannt. Au ìhr Standort lìt ìm Dunkle; di letschti urkundligi Erwähnig stammt ùs em Johr 1464.

Pécs isch eine vù de bevoorzùùgte Ùfenthaltsort vùm Chönig Mátyás gsìì ùn au sii Sohn, de Herzoog János Korvin, isch nooch-e-me Champf z Sárvár mìt de Chrone dooheer gflüchtet ùn zùm Bischof Zsigmond. Wùù 1459 de humanisdisch Dichter Janus Pannonius Bischof vù Pécs worre isch, hät säll meh kulturälli Bedüttig griegt. 1476 hät sich au s ungarisch Parlamänt doo nììdergloo. Noochdèm ab 1485 e dräijöhrige Waffestìllstand zwüschem Chönig Ulászló II. ùn de Türke vereibaart worre isch, hän letschteri nooch de Schlacht vù Mohács Pécs nììderbrännt.

Tǜrkeherrschaft

D'Yakovali-Hassan-Moschee

S Minarätt vù de Moschee

Nooch de Schlacht vù Mohács hät de Süleyman I. Pécs blündert ùn e Deil vù de Bevölkerig ùmbrocht. Ìn de z Ungarn ùmstrìttene Froog, wèr de Chönig soll werre, isch d'Bevölkerig zweideilt gsìì: Pécs hät de Ferdinand von Habsburg ùnderstǜtzt, während de Rest vùm dörtmolige Komitat Baranya fǜr de János Zápolya gsìì isch. Wùù de Ferdinand ìm Sùmmer 1527 ìm Zápolya sinni Drùppe bsììgt hät, isch er am 3. Novämber chröönt worre. Als Belohnig fǜr ihri Dröii hät er de Pécser Bevölkerig d'Stüre erloo ùn doodemìt zù ihrer Stärkig ùn zùm schnällere Wìderùfbau vù de Stadt biidrage.

1529 hän d'Türke Pécs vù nöiem bsetzt ùn sìn deno ìn Richtig Wien zoge. Si hän d'Pécser dezüe zwunge, de Zápolya als Chönig aazerkänne, wùù abber schù 1540 gstorbe isch. 1541 hän si au Buda bsetzt gò ìm Zápolya sinni Witwe, d'Izabella, dezüe zwinge, ne Pécs z gee. Pécs isch abber vù sinne Iiwohner verdeidigt worre, wùù ìm Ferdinand von Habsburg Dröii gschwore hän; èr hät ne zwaar zerscht ghulfe, sich spöter abber ùf Székesfehérvár ùn Esztergom konzendriert hät. Wiil d'Lütt gwǜsst hän, dass si d'Stadt nìt chönne ohni sinni Hìlf schǜtze, hän si ìm Juni 1543 de Türke d'Pforte ùfgmacht. Ìnfolg vù ihrer nöie Bsetzig isch Pécs züe-n-re noochöstlige Stadt worre; d'Chìrche sìn zù Moschee ùmbaut worre (vù sälle stön hǜt no zwei, eini devùù isch abber sittheer wìder züe-n-re Chìrch worre), Türbe, türkischi Bäder ùn Koran-Schüele sìn entstande: Peçuy hät sich züe-n-re wichtige Handelsstadt vùm Balkan entwìckelt, ùn de Schriftsteller Evliya Çelebi hät ihri Schöönheit mìt derre vù Istanbul vergliche. Als osmanischi Handelsstadt hät Pécs ǜber hùndert Johr lang Frììde erläbt, während drùm ùme de Chrieg doobt hät.

1664 isch d'Armee vùm Miklós Zrínyi z Pécs aachùù. Sälle hät abber gwǜsst, dass er d'Stadt, wùù di osmanischi Kultur schù dief dìnne verwurzelt gsìì isch, nìt hät chönne verdeidige, ùn wäge dèm vùm Mecsek uss mìt Kanone ùf si gschosse ùn si abbrännt. Doodebii isch s mìttelalterlig Pécs zerstöört worre, s Schloss hät de Zrínyi abber nìt chönne iineh. Nooch de Befräiig vù Buda ìm Johr 1686 isch s christlig Heer under em Ludwig Wilhelm Markgraf von Baden ìn Richtig Pécs zoge. D'Türke hän gmerkt, dass si d'Stadt nìt chönne verdeidige, ùn si drùm abebrännt ùn sich ìn s Schloss zrùckzoge. Noochdèm s Heer vùm Ludwig Wilhelm abber d'Wasserleitige dörtane hìì gmacht hän, hän d'Türke au s Schloss ùfgee. Z Pécs hät s Chriegsgricht vùm Karl von Thüringen gherrscht.

Wìderùfbau ùn Industrialisierig

Langsaam hät sich d'Stadt wìder aafange entwìckle, ihri Bracht vù frieher hät si abber nie meh chönne erreiche. D'Pestepidemiie ìn de 1690er-Johr hän säll nùme no verschlìmmert.

1688 hät e Iiwanderigswälle ùs de sǜǜddüttsche Länder stattgfunde. Ìnfolg doodevùù isch di ungarischstämmigi Bevölkerig z Pécs züe-n-re Minderheit mìt-e-me Aadeil vù me-ne Viertel worre; zù ihne ùn de Düttsche sìn no di sǜǜdslawische Iiwohner chùù. Ìnnerhalb vù de Muur, wùù d'Ìnnestadt ùmgee hät, hän jetz di Düttsche de gröscht Deil vù de Bevölkerig ussgmacht, während d'Slawe vor allem ìn de üssere Deil vù de Stadt gläbt hän ùn d'Ungare ùf de Wiiberg ìn de Ùmgeebig vù Pécs. Wiil d'Stadt de Fräiheitschampf vùm Ferenc Rákóczi nìt understǜtzt hät, isch si 1704 vù ihm sinne Drùppe blündert worre.

Ìm 18. Johrhundert hät d'Industri aagfange sich z entwìckle ùn Zumfte sìn entstande. Bedingt durch di türkisch/slawische Draditione isch Läder broduziert worre. Ìm säller Zitt isch au s Roothuus entstande, de Handel hät e Ùfschwung erfahre ùn dank de düttsche Iiwanderer au de Aabau vù Wii; sälle isch di wichtigsti Branche vù de Landwirtschaft, wùù näbe de Industri e große Deil vù de Iiwohner ernährt hät, gsìì. Ab em Änd vùm Johrhùndert isch au Steichohle abbaut worre. Durch s Ùfläbe vùm Handel sìn Blätz wie de hǜtig Széchenyi tér ùn de Jókai tér zù Zändre worre.

D'Stadt hät versüecht, sich vùm Bisdùùm löse ùn züe-n-re fräie Chönigsstadt werre. De Bischof György Klimó hätt dèm schù züegstìmmt ghaa, hät abber d'Erlaubnìs vù Room nìt griegt. De Klimó isch e ussergwöhnlig ùfchläärte Bischof gsìì; er hät di erschti Schüel fǜr Meidlì ùn 1772 di erschti Drùckeräi vù Ungarn gründet. Zwei Johr spöter hät er au di erschti öffentligi Bibliotheek landeswitt ùfgmacht, wùù 3000 Biecher enthalte hät; sälli Biecher sìn hǜt e Bstanddeil vù de Universitäätsbibliotheek vù Pécs.

Am 21. Januar 1780 hät d'Maria Theresia Pécs de Rang vù de fräie Chönigsstadt verlìhe, noochdèm de Bischof schù gstorbe gsìì isch.

Ìm Johr 1787 hät de József II. di erschti Volkszällig z Pécs iigleitet ùn 1474 Hüser, 1834 Famììlie ùn 8853 Iiwohner zällt. Vù sälle sìn 133 Geistligi gsìì ùn 117 Aadligi.

S 19. Johrhundert

Als Folg vù de Industrialisierig hän ìm Johr 1848 z Pécs 1739 Arbeter vù Manufakture gläbt. Vù de Fabrike sìn e baar au landeswitt bekannt gsìì; di modernste devùù sìn d'Babier- ùn d'Isefabrik gsìì. Di wichtigste Undernämme sìn Hamerli, Höfler ùn Erreth gsìì. De Hamerli (frieher Haberényi) isch e Maschììnefabrik gsìì, wùù au e wichtigi Branche vù de Industri z Pécs daargstellt hät. Ìm Wittere sìn d'Kupferfabrike, d'Gießeräie, de Orgelbauer Angster, wùù no witt ǜber di ungarische Gränze usee bekannt isch, d'Heerstellig vù landwirtschaftlige Werkzügg ùn d'Verarbeitig vù Läder erwähnenswert. Näbe de Schweerindustri hät's abber au Liichtindustri gee.

Durch de Ussbau vùm Handel hän sich ball au Gäldinstitut wie Banke ùn Versicherige z Pécs aagsììdelt. Zämme mìt em Ussbau vùm Isebahnnetz ùn de Verbesserig vùm Bildigssysteem hän si zùr Entwìcklig vù Pécs biidrage. Weenigi Zitt spöter sìn au Undernämme wie d'Zùckerfabrik, d'Tabakwerk, d'Porzellanfabrik Zsolnay ùn d'Bierbraueräi entstande. Pécs hät ìn de 1840er-Johr ǜber 14.000 Iiwohner ghaa. Es isch ìnfolg vù de Revolutione vù 1848/49 während-e-re churze Zitt vù de Kroate bsetzt gsìì, ìm Januar 1849 vù de Habsburger Drùppe under de Fiehrig vùm Joseph Jelačić von Bužim.

Wie di meiste andere ungarische Städt hät sich au Pécs nooch em Ööstriichisch-Ungarische Ussgliich schnäll entwìckelt. Di erschti Isebahnlììnie hät ùf Mohács gfiehrt ùn isch 1857 fertig gsìì, di zweiti (sitt 1867) ùf Barcs ùn di drìtti (sitt 1882) ùf Budapest. Au sìì hän zùr schnälle Entwìcklig vù Pécs biidrage.

S 20. Johrhundert

Am Änd vùm Erschte Wältchrieg hän d'Serbe de Sǜǜde vù Baranya bsetzt ùn d'Stadt no bìs 1921 ìn Atem ghalte. Ihri Blünderige hän dezüe gfiehrt, dass sich di industriälli Entwìcklig vù de Stadt wìder länger hììzoge hät. Noochdèm di nöie Staatsgränze zoge worre sìn, hät Pécs e Deil vù sinnem Gebiet ìm Sǜǜde verlore. 1923 isch d'Erzsébet-Universität ùs em verlorene Bratislava ùf Pécs zoge, was de Stadt wìder zù me-ne gwǜsse Ùfschwung verhulfe hät.

De Zweit Wältchrieg hät Pécs nìt soo schweer droffe wie zùm Bispiil Villány (20-25 Kilomeeter witter sǜǜdlig), wùù Chämpf zwüsche Banzer stattgfunde hän. Nùme e einzigi Bombe hät's droffe, wùù ìn de Nööchi vùm Bahnhoof iigschlaa isch. Am Änd vù de 1940er-Johr sìn di industriälle Iirichtige ìn de Bsìtz vùm Staat ǜbergange.

D'Entwìcklig nooch em Chrieg hät alli vorheerige ǜberflǜǜgelt ùn Pécs isch zù me-ne Zändrùm fǜr d'Industri worre. S Ise, de Stahl ùn s Kooks, wùù doo gwùnne worre sìn, isch fǜr ganz Ungarn unverzichtlig gsìì, de Abbau vù Uranerz, wùù ìn de 60er-Johr aagfange hät, hät ìn de 80er-Johr schù fümf Fabrike bschäftigt. Au d'Iiwohnerzahle sìn aagstììge ùn Pécs hät ìn de 80er-Johr ǜber 180.000 Iiwohner ghaa. Abber au nìt zletscht wägem Erfolg, wùù d'Bauindustri hät chönne verzeichne, sìn di beide nöie Stadtdeil Kertváros ùn Uránváros entstande. De Mecseki Park isch aaglegt worre ùn zahlriichi witteri Ussflùùgsziil wie de Vergnüegigspark, de Zoo ùn Fräibäder. Anstell vùm alte Fernsehdurm isch e nöie errichtet worre, wùù zùm Symbol vù de Stadt worre isch.

Nooch de Wändi

Ùf de Fall vùm iserne Voorhang sìn fǜr Pécs schweeri Joohr gfolgt. Di industriälle Iirichtige hän an Bedüttig verlore odder sìn sogar ganz züegmacht worre; d'Arbetsloosigkeit isch starch gstììge. Wägem Jugoslawiechrieg, wùù nìt witt vù Pécs ewèg stattgfunde hät, isch ìn de 1990er-Johr au de Tourismùs zrùckgange.

Obwohl d'Stadt ìn de letschte 15 Johr e wirtschaftligi Veränderig dùùregmacht hät (Züehnahm vù de pharmazeutische Industri ùn em Tourismùs) isch si viilfältig blììbe ùn e Stadt, wùù vù Aaghörige vù verschììdene Natione bewohnt isch. Säll hät au dezüe biidrage, dass Pécs am 19. Okdober 2005 zùr Öiropäische Kulturhauptstadt worre isch, was d'Bedribig vù zùm Deil rììsige Entwickligsbrojäkt ussglööst hät. D'M6 ùf Budapest isch no ìm Bau.

Iiwohnerentwicklig

Minderheite

Z Pécs sìn zwei vù de Minderheite ìn nänneswertem Ussmaaß verdrätte, nämlig di Düttsche ùn d'Kroate. Indressant isch, dass d'Bevölcherigszahl vù de Stadt ìm Gsamte zwaar gsunke, d'Zahle vù sälle Minderheite ìn de letschte Johrzähnt abber gstììge sìn: die vù de Düttsche vù 996 (1980) ùf 1704 (1990) ùn die vù de Kroate vù 629 (1980) ùf 637 (1990) ùn 2001 ùf 820. Säll wird voor allem de Iiwanderig ùs de draditionäll düttsch- bzw. kroatischsproochige Gmeinde ìm Ùmfäld vù Pécs züegschrììbe.

Z Pécs werre au Schüele aabotte, wùù bìs iischließlig Gymnasiùm ùf Kroatisch underrichtet wird. Au de August Šenoa Club drait dezüe bii, dass di kroatischi Sprooch z Pécs erhalte blibbt. Es gìt kroatischsproochigi Theater, Radiosändige ùn am Sùnndig Gottesdienscht.

Ìn Zahle

• BIP: 601.948 Mìllione Ft.
• BIP broo Chopf: 1,5 Mìllione Ft.
• Investitione: 90.566 Mìllione Ft.
• Aazahl vù registrierte 24.268 Stk.
• Aazahl vù Organisatione ohni Brofit: 162 Stk.
• Arbetsloosigkeit: 4 Brozänt
• Aazahl vù registrierte Arbetsloose (2006): 3819

Wichtigi Johreszahle

• 1773: De György Klimó gründet zùr Förderig vù de Wǜsseschaft e Drùckeräi ùn e Babirmühli.
• 1780: Pécs wird zùr Stadt ernännt, was di wirtschaftligi Entwìcklig aakurbelt hät. Glii mehreri Fabrike sìn entstande.
• 1782: Z Vasas (Isenau/Eisenau, Stadtdeil vù Pécs) wird zùm erschte Mool Chohle abbaut.
• 1844: D'Limberger-Zùckerfabrik macht ùf.
• 1845: D'Isefabrik Madarász entstoht. Si isch 1889 zgrund gange, ihr Blatz hät deno di erschti Pécser Läderfabrik iignùù.
• 1850: Gründig vù de erschte Kalch- ùn Zììgelfabrik.
• 1852: De Imre Zsolnay gründet sinni Döpferäi.
• 1853: D'Braueräi Scholz und Hirschfeld macht ùf.
• 1858: D'Weidinger-Dampfmühli wird ìn Bedrieb gnùù. Si isch am Aafang vùm 19. Johrhundert ìm Füür zùm Opfer gfalle.
• 1859: De József Littke, Sùhn vùm Lőrinc Littke, bringt d'Wiifabrik vù sinnem Vatter zù wältwittem Rüehm: si hät de Kaiser Franz Joseph belììfert ùn ìn vile andere öiropäische Länder Nììderlossige ùn Lager ghaa.
• 1861: D'Gerberäi vùm János Hammerli entwìckelt sich ìnnerhalb vù zwei Johrhundert züe-ne-re erdraagriiche Fabrik.
• 1862: D'Maschììnefabrike Havas und Ritter ùn Haberényi entstönn.
• 1867: De József Angster gründet di nooch ihm benännti Orglefabrik.
• 1868: D'Borzellanfabrik Zsolnay wird zùr vìllicht bekannteste Fabrik vù Pécs.
• 2000: Restaurierig vùm Iichaufszändrùm.