Notèschlüssel (lat. clavis, pt. clave, ital. chiave, engl./frz.: clef = „Schlüssel“) diènet i dè Musig dezuè, im Notèsischtem feschtzlegè, welli Tonhöchi diè füüf Notèlinniè repräsentyrè düèn.. Jedè Schlüssel hèt dofür èn Referenzton, a dem sinerè Position sich d Laag vo dè anderè Töön ableitè duèt. D Bedütig vo dè Notèlinniè ergit sich erscht durch dè Schlüssel. Diè voschidenè Notèschlüssel repräsentyret unterschidlichi Toonlaagè, für jedes Inschtrumänt un jeddi Stimmlaag git s èn geignetè Schlüssel.
Diè hüt gebrüüchlichè Schlüssel un iri Aawendig
Violynschlüssel
Dè hütt allgemein gebrüüchlichi Violynschlüssel (engl. treble clef) isch èn G-Schlüssel, wo s g′ uff dè zweitè (vo unnè zellt) Notèlinniè feschtglait. Er würd für Frauèschtimmè, Violynè, hochi Blõsinschtrumänt, s Sopran-Inschtrumänt vo dè Viola-da-gamba-Familliè (Diskant-Gambè) un diè rächti Hand bi Taschtèinschtrumänt vowendet, mengmoll au für d Notation vo extreem hochè Laagè bi düèfè Inschtrumänt. Ferner wörd dè Violynschlüssel bi è baar düèfè Blõsinschtrumänt, wo mit èm Sopraninschtrumänt vowandt sin, transponyrend vowendet: bi dè Familliè vo dè Saxophon, dè Klarinettè, bim Tenorhorn un partiell au bim Baritonhorn, um ohni Umdenkè s Inschtrumänt wechslè z könnè. So lièst un gryft èn Tenorhornischt z. B. glych wiè uff èm Flügelhorn in B♭, dè Ton klingt nu statt èrè Sekund è Nonè düèfer. Für Männer notyrti Stimmè wörred grundsätzlich è Oktavè düèfer gsungè, als si notyrt sin.
I dè sogenanntè Schwizer Notation für Posaunèchör un Blōsmusig i dè Schwiz wörd dè Violynschlüssel für alli Inschtrumänt einheitlich in B♭ transponyrend ygesetzt, also au für Tuba, Baritonhorn un Posuunè. I dè blōsmuigtechnisch seer aktivè Gränzregion zu dè Schwiz, in Süèdbadè wörd mit d Schwizer Notation ebbèfalls vowendet, macht also vor de Gränz kein Halt. Einzigs Zuègschtändnis a diè dütschi Notation isch dè Posuunèschtimm im Bassschlüssel.
Dè im Barock au gebrüüchlichè Französische Violynschlüssel wyst èm g′ diè unterschti Linniè zuè.
Altschlüssel
Für d Braatschè (Viola), s Altinschtrumänt vo dè Viola-da-gamba-Familliè (Altgambè) un Altposuunè wörd dè oft au „Bratschèschlüssel“ benamste Altschlüssel vorgschribbè. S c′ lyt dört uff dè drittè Linniè.
Tenorschlüssel
Dè Tenorschlüssel wörd für Passagè in höcherè Laagè bi düèfè Strych- un Blõsinschtrumänt wiè dè Tenorposuunè, èm Violoncello (welles s Tenor-Bass-Inschtrumänt vo dè Viola-da-braccio-Familliè darschtellt) un èm Fagott vowendet. Orientyrigspunkt isch s c′ uff dè virtè Linniè.
Bassschlüssel
Dè Bassschlüssel isch èn F-Schlüssel, wo s chlyne f uff dè virtè Linniè vo unnè (also uff dè Linniè zwischè dè beide Pünkt) feschtliit. Sellen vowendet mo bi düèfè Männer- un au Frauèschtimmè un düèfè Strycher (Violoncello, Kontrabass, E-Bass un Bassinschtrumänt vo dè Viola-da-gamba-Familliè), düèfè Blōser (Fagott, Tenor- un Bassposuunè, Tuba, Baritonhorn, Euphonium) un mengè Schlaginschtrumänt (Paukè). Bi Taschtèinschtrumänt isch diè link Hand meischtens im Bassschlüssel notyrt, bi dè Orgel au s Pedaal.
Historischs
Als Guido vo Arezzo um 1025 s Linnièsischtem für d Notation vo Musig erfunde hèt, hèt er für d Kennzeichnig vo dè Halbtonschritt è c odder è f, mit dem er diè meischt farbigè Linniè markyrt hèt, unter wellè sich dè Halbtonschritt befundè hèt. Je nõch Melodyvolauf hèt mo selli Notèschlüssel i dè Quadratnotation spõter uff eini vo dè vir vorgsennenè Notèlinniè glait, um d Notwendigkeit vo Hilfslinniè z vomydè.
 C-Schlüssel |
 F-Schlüssel |
C-Schlüssel
Dè so entschtandnè C-Schlüssel isch au spõter witervowendet un werden bis hütt nõch dè Gsangsschtimmè benamst, für diè si geignet sin. Lediglich irè Uusää hèt sich voränderet. Uff dèe Abbildig sièt mo: (a) Altè C-Schlüssel; (b) Sopran- odder Diskantschlüssel; (c) Mezzosopranschlüssel; (d) Altschlüssel; (e) Tenorschlüssel (f) Baritonschlüssel.
F-Schlüssel
Für düèferi Stimmè isch fascht zitglych mit èm C-Schlüssel dè F-Schlüssel entschtandè, dè s chlyne f aazeigt hèt un dèmm sini Form si uff èm Großbuèchschtabbè F zruggfüürè lôtt (a). Diè erschtè F-Schlüssel sin no uff dè Mittellinniè gläggè, sin also eigentlich Baritonschlüssel (b) gsi. Spòter hèt sich dè hütt gebrüüchliche Bassschlüssel durrègsetzt, wo diè zweit Linniè vo obbè als F-Linniè feschtlait (c). Allgemein wörd s aazzeigende f vo dè beidè Querschtrich vom F flankyrt. Selli Querschtrich wörred bim F-Schlüssel uff jewyls ein Punkt reduzyrt, dè Ton f lyt dèmmnõch zwischè dè beidè Pünkt.
G-Schlüssel
Mit dè Witerentwicklig vo dè Musig, vo allem mit dè Notation vo Inschtrumentalmusig, diè zum Deil ußerhalb vom menschlichè Stimmraum glègè isch, hèt mo èn neuè, höcherè Schlüssel bruucht, dè G-Schlüssel (erfundè um 1200). Diè Bezeichnig „Sopranschlüssel“ sött vermiddè wörrè, well èn C-Schlüssel mit èm glychè Nammè exischtyrt un well dè G-Schlüssel in erschter Linniè für d Notation von Violynschtimmè vowendet wörd. Au d Gschtaalt vo sellem „Violynschlüssel“ hèt sich entwicklet uss èm handschriftlichè Buèchschtabbè G vom aazeigtè Ton g′, wo mo èn Hôkè draaghängt hèt, dè uss èm kursivè d uff dè zuèghörigè Linniè (èm d″) hervorgangè sy könnt, odder i dè Tradition vo aaltè Handschriftè als Vozyrig diènt.
Γ-Schlüssel
Uff aaltè Notè für Taschtèinschtrumänt findet mo oft è Linnièsischtem mit acht odder mee Linniè, i dem alli Schlüssel yzeichnet worrè sin, uugfähr asè wiè d Abbildig zeigt. S unterschte Zeichè isch è griechischs Gamma, mit dèm zitwys s große G markyrt worrè isch. Sellè Γ-Schlüssel für bsunders düèfi Laagè hèt sich nit ghaaltè.
19. Johrhundert
Dè Violynschlüssel setzt sich mit dè Zit als universalè Notèschlüssel für hochi Laagè durrè un löst i dè meischtè Fäll dè C-Schlüssel ab. Nu für d Notation vo Gesangsschtimmè sin Sopran-, Alt- un Tenorschlüssel nõ bis wit i d zweiti Hälfti vom 19. Johrhundert dè Standard, wiè dè Uusschnitt von èrè reproduzyrtè Chorpartitur vom Johannes Brahms zeigt.
Chiavettè
Notèschlüssel, wo uff èrè anderè Linniè wiè üblich liget, wörred als Chiavetten benamst. Diè voschidnè C-Schlüssel hèn sich us sellerè Tradition entwicklet, abber au bi dè anderè Schlüssel isch d Versetzig früèner üblich gsi. So isch üsè modernè Bassschlüssel eigentlich us èrè Chiavettè vom Baritonschlüssel hervorgangè. I dè französischè Barockmusig findet mo oft dè G-Schlüssel uff dè unterschtè Linniè (französischè Violynschlüssel).
Bim J. S. Bach findet mo Chiavettè mengmoll au als Hülfeschtellig für Transpositionè, wiè im folgendè Usschnitt us sim „Magnificat“, i demm è Oboe d’amore, wo è Terz düèfer klingt, im französischè Violynschlüssel notyrt isch (b), womit sich, vo dè Vorzeichè abgsää, s glyche Bild ergit wiè bi dè klingendè Notation (a):
Oktavyrendi Schlüssel
Wo mo früèner Chiavettè vowendet hèt, um Hülfslinniè z vomydè, bruucht mo hüt è kursivi, chly gschribbenes 8 übber odder unter m Schlüssel, um è Oktavyrig i diè jewyligi Richtig aazzeigè. Dè nõch unnè oktavyrende Violynschlüssel byschpillswys isch vo allem für d Tenorschtimm üblich. Oft wörd abber d 8 dôdeby nimmi aagää, d Tenorschtimmè, wo mit èm Violynschlüssel notyrt sin, üblicherwys ohnehin è Oktavè düèfer gsungè wörred als notyrt. Seltener wörred selli Schlüssel au für Inschtrumänt vowendet, wo ohnehin um è Oktavè transponyret, z. B. Giitarrè (nôch unnè oktavyrendè Violiyschlüssel), Piccoloflötè un Sopranblockflötè (nõch obbè oktavyrendè Violynschlüssel) odder Kontrabass (nõch unnè oktavyrendè Bassschlüssel). Biswylè findet mo au è 15, wo s Vosetzè um zwei Oktavè volangt (bi dè erschtè Oktavè zellt dè erschti Ton mit, bi dè zweitè Oktavè kömmet denn nõ sibbè Töön dezuè).
Tabulaturè
Bi Giitarrè un anderè Zupfinschtrumänt git s d Möglichkeit, anschtell vo herkömmlichè Notè Tabulaturè z notyrè. I sellem Fall wird meischtens è vertikals „TAB“ statt èm Schlüssel gschribbè. S wörred denn nit zwangsläufig füüf Notèlinniè vowendet, sondern è Linniè für jedi Sitè vom Inschtrumänt (bi dè Giitarrè also sechs Linniè). Mit Zaalè uff dè Linniè wörd aagää, i wellem Bund diè betrèffend Sitè z gryfè isch.
Iren Urschprung hèt diè Tabulatur-Schrybwys i dè aaltè Wärk für Lautè im Mittelaalter un dè Renaissance. Bis hüt spillet Lautenischtè oft nit nch modernen Notè, sondern nõch – aaltè odder bearbeitetè – Tabulaturè.
Notèschlüssel für diatonischi Handharmonika
Diè diatonischi Handorglè hèt als wechseltönigs Inschtrumänt è spezielli Notation. Dezuè ghört èn eigenè Notèschlüssel, wo zum Byschpill ähnlich uussièt wiè è chly gschribbenes h. Dè Notèschlüssel un d Notation für Zug un Druck sin vom entsprechendè Instrumäntètùp un vom Volaag abhängig.
Schlagzüügschlüssel
Für Schlaginschtrumänt wörd meischtens ein vo dè beide abbildetè Schlüssel vowendet. S git voschidi Konventionè, welli Zeilè welles Inschtrumänt repräsentyrt. Nöcheres dezuè im Artikel Schlagzüüg-Notation.
Darschtellig bi Unicode
D Unicode-Codyrigè für d Notèschlüssel findet sich im Unicode Notèschriftzeichè
Literadur
- Willi Apel: Die Notation der polyphonen Musik. 900–1600. 4. Ufflaag. Breitkopf & Härtel, Wysbadè 1989, ISBN 3-7651-0180-X.
Weblinggs
 |
Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Notenschlüssel“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde. |