Dialäkt: Züritüütsch
Em Ludwig Fischer syni Underschrift uf ere Poschtchaarten an Albert Baachme vo 1911

De Ludwig Fischer (* 3. Augschte 1877 z Trienge; † 14. Aprile 1962 z Luzëërn) isch en Schwyzer Leerer und Tialäktoloog gsy. Me gchänt en hüt na, wil er e groossi Gramatik über de schwyztertüütsch Tialäkt im Kanton Luzëërn gschribe hät.

Läbe

De Fischer isch de Soo gsy vom Puur Ludwig Fischer und synere Frau Anna, mit Mäitliname Fries. Er isch a sym Häimet- und Gibuurtsoort Trienge i d Primaar- und i d Sekundaarschuel ggangen und nachane für zwäi Jaar i s Wältschland und uf Frankrych, zum Französisch leere. Im Hërbst 1894 isch er i s Leererseminar Hitzchilch yträtte, hät 1898/99 es Praabschueljaar abghalte, 1899 z Hitzchilch s Primaarleerer- und dänn na 1900 z Züri s Sekundaarleererbadänt überchoo. Drufabe hät er zwäi Jaar z Trienge und sibe Jaar z Luzëërn as Leerer gschaffet und isch dän uf Züri a d Uniwërsitëët, zum Tüütsch und Gschicht studiere.

1910 händs en z Luzëërn zum Sekleerer gwelt. Ab em Schueljaar 1915/16 hät er bis 1946 Gschicht a de Hööchere Töchtereschuel und Tüütsch und Gschicht am Leererseminaar vo dëre Stadt ggëë.

Bis 1913 isch er aber au na a der Uni ygschribe gsy. Abgschlosse hät er deet eerscht spaat; zeerscht hät er im Eerschte Wältchrieg müesen as Soldaat a d Gränze, und nachanen hät em de topplet Leererprueff äinewääg mee as gnueg z tue ggëë. Sy Dissertazioon über de Wokalismus vom Lozëërntüütsch hät de Toktervatter Albert Baachme drum eerscht 1920 chönen abnëë, und truckt woorden isch si sogaar eerscht 1927. Deet ine ghäissts, er well die Aarbet na uusboue, nämli «um die Schwachtonvokale, den Konsonantismus, die Flexion, eine kurze Darstellung des Verhältnisses zu den Nachbarmundarten, eine Erklärung der Mundartgrenzen, Mundartproben, ein Wörterverzeichnis und eine Karte».[1] Edërewääg hett si chönen i d Räie «Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik» uufgnaa wëërde, de Baachme hät luut em Verlaagsproschpäkt vom Hueber-Verlaag 1914 au fescht demit grächnet. De Prueff und d Familie händ em aber di nöötig Zyt gaar nöd glaa. 1934 hät er dän em Läitenden Uusschuss vom «Schwyzerischen Idiotikon» gschribe, d Aarbet seg iez truckfërtig und de Baachme, de früenerig Scheffredakter vom «Idiotikon», heg em en Uufnaam i syni Räie zuegsicheret ghaa. Der Uusschuss hät aber im 35i abgwunke – de Baachmen isch im Jaar vorane gstoorbe, und s «Idiotikon» hät ekäi Gält me ghaa, zum e Räie füere.[2]

Luzëërntüütschi Gramatik

Im Septämber 1950 hät s Erzieigsdepartemänt vom Kanton Luzëërn de Fischer gfrööget – dëë isch doo scho 73i gsy –, öb er nöd wel e luzëërntüütschi Gramatik schrybe, eso nach em Voorbild vo de züritüütsche vom Albert Wäber. Nach churzem Überlegge hät de Fischer «jaa» gsäit und hät afa Materiaal sammle. Er hät au sy äige Dissertazioon wider füregnaa, hät em Karl Schmid sy Dissertazioon über d Mundaart vom Äntlibuech gstudiert, em Karl Stucki sy schwyzertüütsch Tialäktgramatik vo 1921 byzoge, s Wëërch vom Franz Joseph Stalder und vom Rämmert Brandstetter durfoorschtet, em Jakob Hunziker sys «Aargauer Wörterbuch» aaglueget (dëë isch nämli us eme Doorff choo, wo grad änet de Gränze lyt, und sys Wöörterbuech isch nöd nu es Wöörterbuech, es hät au e Gramatik dine), s «Schwyzerisch Idiotikon» isch au alewyl guet gsy zum drin blettere – und wän er glych na Fraage ghaa hät, hät er der Eugen Dieth chöne frööge.[3]

A dëre Gramatik hät de Fischer fascht zää Jaar gschaffet, und chuum isch si 1960 fërtig gsy, isch er chrank woorden und dän au gstoorbe. Si lueget ali Tialäkt vom Kanton Luzëërn aa, im Zäntrum aber staat di äigen us em Soorsibiet. Dëre ländliche Spraach – im Gägesatz zur stedtische – hät er «Gäuer Mundart» gsäit. D Gramatik hät en normatyven Aaspruch, das ghäisst, de Fischer hät gnau gwüsst, was richtig isch und was nööd (i de modëërne Tialäktology macht me das nümen eso, da tuet mer eso, as sei me ganz nöitraal). Em Fischer sy Gramatik ghöört bis hüt zun Grundlaage vo de Bischrybig vom Schwyzertüütsch – zäme mit de züritüütsche Gramatik vom Albert Wäber (1948; lueg obe), de baseltüütsche Gramatik vom Ruedolf Suter (1976/92), de bëërntüütsche Gramatik vom Werner Marti (1985), de bëërntüütsche Sintax vom Werner Hodler (1969), em dritte Band vom Spraachatlas vo de tüütsche Schwyz und de Flexioonskapitel i de vile Bänd vo de Räie «Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik» (1910–1940).

Publikazioone

  • Der Stammsilben-Vokalismus der Mundart des Luzerner Gäus. «Abhandlung zur Erlangung der Doktorwürde der ersten Sektion der hohen philosophischen Fakultät der Universität Zürich.» Huber, Frauefäld 1927.
  • Luzerndeutsche Grammatik. Ein Wegweiser zur guten Mundart. «Hrsg. im Auftrage des Erziehungsdepartements des Kantons Luzern.» Schweizer Spiegel, Züri 1960 (Grammatiken und Wörterbücher des Schweizerdeutschen II). – «Mit einem Anhang zur Neuausgabe von Walter Haas.» Comenius, Hitzchilch 1989.

Literatuur

  • Lebenslauf. I: Fischer 1927, o. S.
  • Vorwort. I: Fischer 1960 & 1989, S. 7–8.
  • P[io] F[ässler]: † Dr. Ludwig Fischer. I: Vaterland, Aprile 1962.
  • -r [= Hans-Peter Jäger-Fischer:] † Dr. Ludwig Fischer. I: Luzerner Tagblatt, Aprile 1962.
  • Walter Haas: Anhang zur Neuausgabe 1989. I: Fischer 1989, S. 559–581.
  • Walter Haas: Fischer, Ludwig. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.

Fuessnoote

  1. ↑ Ludwig Fischer: Der Stammsilben-Vokalismus der Mundart des Luzerner Gäus. Fil. Diss. Uniw. Züri. Huber, Frauefäld 1927, Inesyte vom Titelblatt.
  2. ↑ Archyv vom Schwyzerischen Idiotikon, Züri, «Protokolle des Leitenden Ausschusses 1897–1942»: Protokoll vo de Sitzig vom 24. Jäner 1935. S vollständig Manuskript lyt im Archyv vom «Schwyzerischen Idiotikon».
  3. ↑ Nach der Yläitig i de Gramatik, S. 7 f.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.