der Klaus Groth 1884

Der Klaus Johann Groth isch am 24. April 1819 z Heide, ere Stadt im dänische Herzogtum Holschtei, uf d Wält cho und am 1. Juni 1899 z Kiel gstorbe. Er isch e berüempte plattdüütsche Mundartschriftsteller, Lehrer un Dialäktoloog gsi und er zelt zu de Pionier vo der nöie niderdüütsche Literatur.

sis Läbe und Schaffe

Der Klaus Groth isch der Soon vom Müller und Puur Hartwig Groth (1791–1860) gsi un z Heide im weschtholschteinische Piet vo Dithmarsche ufgwachse, wo uf der Schleswig-Holschteinische Geest lyt. Mit Vierzääni isch er noch der Konfirmazioon der Schryber bim Chilevogt vo Heide worde, und vo 1838 bis 1841 het er s Lehrerseminar psuecht, wo z Tondern, i dr eltischte dänische Stadt, gsi isch. Er het denn z Heide Schuel ggää und isch dört au Organischt gsi; i sinere Heimetstadt het er der Verein Heider Liedertafel gründet. Ane 1849 het er d Schuel wägen ere Chranket müessen uufhöre, und derno het er e Zytlang bim Lehrer Leonhard Selle, sim Fründ, uf der Insle Fehmarn i der Oschtsee gläbt.

Ane 1853 het der Klaus Groth sis erschte Gedichtbuech mit em Titel Quickborn useggää, wo i der Zyt vo der Erholig uf Fehmarn entstanden isch. Es het 58 Gedicht i sim nordniderdüütsche Dialäkt dinn. Es sind grymete Erzählige, Chinder- und Liebeslieder, gschichtlechi Lieder und Ballaade, wo zäme es schön komponierts Bild vom Dithmarscher Land moole. Das Wärch isch bi de Lääser im Norddütsche un bi de Känner vo der düütsche Literatur unerchant guet achoo und es zelt zum beschte wo s i der düütsche Lürik vo der Middi vom 19. Joorhundert gitt. Die Gedichtsamlig isch vom Universalglehrte Alexander von Humboldt (1769-1859), em grosse holschteinische Hischtoriker Theodor Mommsen,^[1] em Hans Christian Andersen, em Dichter Theodor Storm, wo mit em Groth vo 1852 bis 1887 Brief ustuuscht het,^[2] und em Theodor Fontane grüempt worde.

S niderdütsche Wort quickborn isch zämegsetzt us em Adkjektiv “quick”, wo eis vo de niderdütsche Wörter für schnäll, läbig oder früsch isch, und em Wort “born”, wo «Kwelle» bedüütet und früener no wyter im dütsche Sproochruum verbreitet gsi isch; der Begriff Quickborn beeichnet also öppe «en früschi Kwelle» und meint im wytere Sinn au «der Jungbrunne». Es git au es baar Ortschafte mit däm Ortsname: Quickborn isch e Stadt vo Schleswig-Holschtei i der Nööchi vo Hamburg und au e Gmeind im Chreis Dithmarschen heisst eso.

No im Joor 1853 isch der Groth i di holschteinische Hauptstsadt Kiel ggange; das isch uf en Yladig vom Germanischt und Saageforscher Karl Müllenhoff (1818–1884) gsi, wo als erschtr Profässer vo der Uni Kiel Düütschi Sprooch und Literatur glehrt und zäme mit em Mommsen und em Storm e Saagen-, Lieder- und Märlisamlig vo Schleswil-Holschtei gmacht het.^[3] Dört het er der Groth am Projäkt für di plattdüütschi Grammatik und Orthografy afo schaffe. Es Wörterbuech vo der niderdüütsche Sprooch wo au em Groth sini Mundart derzue ghört, het’s scho gää: s Holsteinischen Idiotikon vom Johann Friedrich Schütze vo 1800 bis 1806.^[4]

1855 het der Groth ufe Root vo sim Dokter zur Erholig e grossi Reis dür es baar düütschsproochigi Länder gmacht; zerscht isch er uf Bonn, won er vo der Friedrich-Wilhelms-Universität für d Gedichtsamlig Quickborn der Eeredokter übercho het – mit Sächsedrissgi. Und wyters isch er id Schwiiz und uf Thüringe. 1859 het er d Doris Finke, d Dochter vom ene Gschäftsmaa vo Bremen, ghürootet, wo vonnere no hüt es baar Taagebüecher ume sind.^[5] Und anne 1866 isch er, ohni akademischi Vorbildig, Profässer a der Uni Kiel worde, und das wägedäm ass er vo Bonn jo der Eeredokter gha het. Er het sid 1858 düütschi Sprooch und Literatur glehrt un sech derzue ane für d Musigkultur i der Stadt angaschiert. Mit em Hamburger Komponischt Johannes Brahms, wo bis zu sinere Abreis uf Wien ane 1872 au vil uf Heide, d Stadt vo sine eigene Vorfahre, cho isch, isch der Groth befründet gsi; im Huus Groth het men em Brahms sini Lieder sälber immer gärn gsunge, wi der Groth em Komponischt ane 1872 gschribe het^[6][7][8]

Mit sine Mundartschrifte isch es em Groth trum ggange, z zeige ass es e plattdüütschi Literatur git, wo glychwärtig wie die hochdüütschi isch – grad eso wieners us em Südweschtdüütsche für die alemannischi Sprooch vom Johann Peter Hebel sine Gedicht gwüsst het. Zu dämm Dichter het der Groth gschribe, won er i sinere Jugetzyt öppis us em Hebel sine Allemannische Gedicht gläse heig, sig das es entscheidends literarischs Erläbnis für ihn gsi.^[9] Er sig vo dene Gedicht grad as wie beruuscht gsi, seit er.^[10] Wäge dere Lektüüre heig er in sinere Mundart sälber verschideni Sache afo schrybe. Er isch der Meinig gsi, me chönn alles wo me wott au uf Platt schrybe, und die Sprooch sig grad zum über Gfüül un persönlechi Sache und s Läbe vo der Landschaft wome dervo häär chunt z prichte bsunders guet. Es isch em Groth wichtig gsi, der Uusdruk i der Mundart prezys z preiche, und so isch er mit sine Gedicht zum Karl Müllenhoof ggange zum mit em azluege, was die bassendi Schrybwys sig. Der Germanischt het em ghulfe bi de nöie Uuflage vom Quickborn und het derzue es Glossar und en Yleitig gschribe und d Gedicht is Hochdüütschen übersetzt.^[11]

Au in sproochgschichtleche Schrifte wie de Briefe über Hochdeutsch und Plattdeutsch vo anne 1858 und au i der Abhandlig Über Mundarten und mundartliche Dichtung het der Groth s Verheltnis zwüsche de Dialäkt und em Hochdüütsche analysiert.

Öppe glychzytig wie der Groth het der Fritz Reuter (1810–1874), wo vo der Stadt Stavenhagen z Meklenburg gsi isch, agfange uf Niderdüütsch schrybe; däm sis erschte Mundartbuech Läuschen und Rimels isch ane 1853 usecho, es isch im Dialäkt vo Meklenburgisch-Vorpommern. Der Reuter und der Groth gälte bis hüt as die bedüütendschte niderdüütsche Dichter vom 19. Joorhundert. chly früener het der Johann Leopold Lange (1798–1835) vo Emden sis niderdütsche Mundartwärch Sanghfona gschribe.^[12]

Em Groth sini Gedicht un Lieder sind vo vil und au vo grosse Komponischte i der originale Munderversion und au in hochdüütschen Übersetzige verdoont worde.^[13] Zu dene wo Musig für Groth-Lieder gmacht hän, zelt einisch sin Fründ Johannes Brahms, und denn git’s Notesätz öppen au vom Arnold Schönberg, vo der Caroline Wichern, em Carl Stiehl, em Moritz Hauptmann, em Ernst Licht (wie s bekante Ick wull, wi weern noch kleen, Jehann) und em Schwiizer Komponischt Walter Courvoisier und no vo vil andere Musiker. Vil vo de Quickborn-Lieder mit ihrem starchen eigete Sproochrythmus und de schöne Melodie sind sid em 19. Joorhundert klassischi Stück vo der düütsche Volchsliedkultur. Bsunders hüüffig uf Noote gsetzt worden isch em Groth sis schöne Lied uf d Muettersprooch: Min Modersprak wa klingst du schön. Ihm sini Lieder sind in unzählige Liederbüecher abtrukt; eis dervo isch s Klaus Groth Liederbuch vom Fritz Jöde vo 1919. Und si sin bis is 21. Joorhundert aktuell, es gitt nöji Yyspiligen uf CeeDee wie die wo der Reimer Bulls ane 2008 bim Quickborn-Verlag useggää het,^[14] und plattdüütschi Musiker nänd d Groth-Song bis id Gägewart als wider in ihres Repertoire uf.

Der Groth het au Stück vo Dichter us andere Sprooche is Platt düütsch übersetzt, öbbe vom Robert Burns.

s Dänkmool füre Groth z Heide

Em Groth sini Schrifte sin nach der Middi vom 19. joorhundert für die düütschi Politik i der Sach vo der Schleswig-Holschtei-Froog inträssant worde; me het anne algemein gmerkt, ass die Gäget ganz im Norde au zum düütsche Sproochpiet ghört, und so het di schleswig-hosteinischi Bewegig es nöis Argumänt gha zum sech gäge däänisch König z weere, wo s Herzogtum Schleswig i sim Rych hätt welle bhalte und zerscht der Schleswig-Holsteinisch Chrieg gwunne, aber denn das Land im Dütsch-Dänische Chrieg gäge d Armeeè vom Dütsche Bund 1864 verloore het; 1867 isch us em Piet di pröissischi Provinz Schleswig-Holschtei worde, was es bis 1946 bliben isch; no hüt isch s Platt i vilne Deil d Umgangssprooch.^[15][16]

Me het der Klaus Groth wäge sine Verdienschte um die niderdüütschi Sprooch vil ggehrt: er het 1875 der Goethe-Pryys übercho, 1889 der Root Adleroorde, 1891 der Schiller-Pryys, er isch 1899 zum Eerebürger vo Kiel ernänt worde, numen es baar Wuche bevor er gstorben isch,^[17] und er isch au Eerebürger vo Heide. I vilne Stedt und Ortschafte z Düütschland git’s Klaus-Groth-Stroosse. S Huus z Kiel, wo der Dichter gwohnt het, stoot nümme; dört am Klaus-Groth-Platz, isch hüt s Quickborn-Spitaal.

s monumäntale Dänkmool füre Klaus Groth z Kiel, im Rootsdienergarte. Es isch vom Künschtler Heinrich Mißfeldt. S Bild zeigt d Chränz vo dr Stadt, dr Uni Kiel und es baar Organisazioone zum hundertfüfzigschte Geburtstag vom Dichter am 24. April 1969. D Foti isch vom Friedrich Magnussen (1914–1987) und ghört em Stadtarchyv Kiel.

Sid 1939 überchöme Lüüt, wo sech für d Sprooch ysetze, der Klaus-Groth-Pryys.

Zum s Wärk vom niderdütsche Dichter z pflääge isch d Klaus-Groth-Gsellschaft doo, wo ane 1949 gründet worden isch, und im Huus z Lütteheid bi Heide wo der Dichter uf d Wält cho isch cha me sid 1914 s Klaus-Groth-Museum go aluege.^[18]

Am Germanistische Seminar vo der Uni Kiel, won en eigeti Abteilig für s Plattdüütsche het, bestoot en Klaus-Groth-Forschigsstell; dört wird i der Klaus-Groth-Bibliographie s vilsytige Schriftguet über s Schaffe vom niderdütsche Schrifttsteller verzeichnet,^[19] und s Klaus-Groth-Archiv betröit, won em Dichter sini Schrifte und Brief samlet und zuegänglech macht.^[20]

Sid 1962 wird der Quickborn-Pryys setige Lüüt gää, wo me vonne en wichtegi Leischtig für di niderdüütschi Sprooch und Literatur oder Volchskund känt.^[21]

es Gedicht usem “Quickborn”: Min Jehann

Es Lied, wo bsunders vil verdoont worden isch und au i der Anthology 1400 Deutsche Gedichte und ihre Interpretationen vorchunt.^[22]

es Gedicht uf d Muettersprooch

Es bekants Lied vom Klaus Groth isch das, wonner vo der Muettersprooch redt:

Wärch

Literatur

Weblink

 Commons: Klaus Groth – Sammlig vo Multimediadateie

• Klaus-Groth-Bibliografy vo der Universität Kiel
• Website vo der Klaus-Groth-Gsellschaft
• s Klaus-Groth-Museum

Fuessnoote

1. ↑ Heinrich Detering: Lehrjahre der Lyrik. Theodor Mommsen und Theodor Storms literarische Anfänge. In: Josef Wiesehöfer (Hg.): Theodor Mommsen. Gelehrter, Politiker und Literat. Stuttgart 2005.
2. ↑ Boy Hinrichs: Theodor Storm – Klaus Groth: Briefwechsel. Kritische Ausgabe Mit Dokumenten und den Briefen von Storm und Groth zum Hebbel-Denkmal. 1990.
3. ↑ Müllenhoff, Kalr Victor i der Düütsche Biografy
4. ↑ Johann Friedrich Schütze: Holsteinisches Idiotikon. Ein Beytrag zur Volkssittengeschichte. Sammlung plattdeutscher alter und neugebildeter Worte, Wortformen, Redensarten, Volkswitzes, Sprichwörter, Spruchreime, Wiegenlieder, Anekdoten und aus dem Sprachschatze erklärter Sitten, Gebräuche, Spiele, Feste der alten und neuen Holsteiner. Hamburg 1800-1806.
5. ↑ Joachim Hartig und Elvira Hartig (Usegäber): Groth, Doris (1830–1878). Wohin das Herz uns treibt. Die Tagebücher der Doris Groth geb. Finke. Heide, Holstein 1985.
6. ↑ Dieter Lohmeier: Briefe einer Freundschaft. Johannes Brahms, Klaus Groth. Heide 1997.
7. ↑ Peter Russell: Johannes Brahms und Klaus Groth. Die Biographie einer Freundschaft. Heide 2007.
8. ↑ Im Dichterhause Groth wurde seinerzeit fleißig gebrahmst. uf welt.de
9. ↑ Peter Russell: Johannes Brahms and Klaus Groth. The Biography of e Friendship. Burlington 2006, S. 2.
10. ↑ Arthur Eloesser: Die Deutsche Literatur. Vom Barock bis zur Gegenwart. Band 2, S. 328.
11. ↑ Volquart Pauls (Usegäber): Um den Quickborn. Briefwechsel zwischen Klaus Groth und Karl Müllenhoff. Neumünster 1938.
12. ↑ Johann Leopold Lange: Sanghfona. Plattdütsk - ostfreeske Rimen, Yertelsels un Doentjes. Emden 1828. Zwöiti Uusgaab Emden 1838.
13. ↑ Lischte vo de Verdoonige vo de Groth-Lieder bi: www.Deutsches Lied.com
14. ↑ Reimer Bulls: Op Visiten bi Klaus Groth. CD, Quickbron-Verlag 2008.
15. ↑ F. Löding: Theodor Storm und Klaus Groth in ihrem Verhältnis zur schleswig-holsteinischen Frage. Dichtung während einer politischen Krise. Neumünster 1985.
16. ↑ Frank Jung: 1864. Der Krieg um Schleswig-Holstein. Hamburg 2014, ISBN 978-3-8319-0566-9.
17. ↑ Ehrenbürger von Kiel: Klaus Groth (1819 - 1899) uf kiel.de
18. ↑ Klaus-Groth-Museum und Brahms-Haus in Heide. Zeugen deutscher Kulturgeschichte des 19. Jahrhunderts uf groth-gesellschaft.de
19. ↑ Klaus-Groth-bibliographie uf germanistik.uni-kiel.de
20. ↑ Klaus-Groth-Archiv uf germanistik.uni-kiel.de
21. ↑ der Quickborn-Pryys uf quickborn-vereinigung.de
22. ↑ Verdoonige zämegstelt bi www.Deutsches Lied.com
23. ↑ Sot = Brunne