Dä Artikel behandelt d Kantön vu de Schwiz. Für witteri Bedüttige vum Wort lüeg Kanton (Begriffsklärung).
d Schwizer Kantön

En Kanton (au: Stand, früehner au Ort) isch en Gliidstaat vo de Schwiizerische Eidgnosseschaft.

dr Begriff Kanton

Im 14. Johrhundert het me d Bündnispartner vo dr Alten Eidgnosseschaft as «Stadt» oder «Land» bezeichnet, spöter isch drfür au dr Begriff «Ort» uffcho. Däm het im Französische ‹canton› entsproche, e Bezeichnig, wo zum erste Mol 1475 in eme Friburger Dokumänt bruucht wird und sich denn in dr ganze Romandie und im Tessin verbreitet het. In dr Dütschschwiiz het mä in dr zweite Helfti vom 16. Johrhundert dr Begriff «Stand» vorzoge, und erst im 17. Johrhundert isch «Kanton» au bi de Alemanne vorcho. D Helvetik het 1798 d Begriff Stand und Ort abgschafft und «Kanton» as Bezeichnig für die oberste Verwaltigseinheite iigfüehrt. Sit dr Mediationsakte si «Kanton» und «Stand» synonym bruucht worde, und au dr Bundesstaat het 1848 beidi Begriff übernoh.

s politische System

D Kantön oder d Ständ sind Staaten im Chlyne. Jede vo de 26 Kantön hätt en eigeni Verfassig, en eiges Parlament (die heisse Grosse Rat, Kantonsrat, Landrat oder Parlamänt), en eigeni Regierig (Regierigsrat, Regierig, Staatsrat, Standeskommission) und eigeni Gricht (Obergricht, Kantonsgricht, Bezirksgricht, Chräisgricht, Vermittler, Fridesrichter usw.). D Parlamänt händ je nach Grössi zwüsche 49 bis 180 Sitz, d Kantonsregierige zelet je nach Kanton föif odr sibe Mitglidr.

Alli Berich, wo nid vo de Verfassig odr vom ene Bundesgsetz am Bund zuegwise werdet, ghöret automatisch id Kompetänz vo de Kantön (z. B. s Schuelwäse, Teil vom Gsundheitswäse, s Planigs- und Bourecht, d Polizei, d Gerichtsverfassig, Stüüre u. a.). By vilne vo dene Berych hätt de Bund aber glych nones Wörtli mitzrede. Drum isch mängisch vom ene «Kompetänzwirrwarr» d Red. Umgchehrt redt me vom «Kantönligeischt», wänn d Lokal- oder d Regionalpolitik nöd wott über iri Gränzen useluege.

I de beide Kantön Glarus und Appizell Innerrhode git’s no bis hütt einisch im Jahr d Landsgmeind, wo s Stimmvolch vo Hand abstimmt und sini Kantonsvertreter wählt.

Gschicht

Di sogenannten Urkantön, wo ane 1291 (odr wahrschinli au früehner) en erschte Bund mit enand gschlosse händ, sind Uri, Schwyz und Underwalde. I dr Alten Eidgnosseschaft hätt mer zu de Kantön «Ort» gseit. Drum redt mer no hütt vo den Acht Alten Ort, wo den zu de 13-örtige Eidgnosseschaft uusgwytet worde sind. Verbündeti, wo nonig Vollmitglidr i de Eidgnosseschaft gsi sind, hätt mer als zuegwandti Ort bezeichnet.

I de Helvetische Republik (1798–1803) sind d Kantön denn nume no Verwaltigsbezirk gsi ohni Autonomi. D Grenze sind neu zoge worde, dass alli Kantön ungfäär glych gross und politisch zueverlässig sind. Zue säber Zyt hätts die alte Kantön Basel, Bärn, Züri, Friburg, Schaffhuuse, Soledurn, Wallis wo zum Deil Gebiet verlore hai bi dr Neuiideilig, und die neue Kantön Bade, Bellinzona, Léman, Lugano Linth, Oberland, Rhätie, Säntis und Waldstette gäh, wo spöter wider neuiideilt worde si oder en andere Name übercho hai, und d Kantön Aargau und Thurgau. Gämf het nit zur Republik ghört, wil Frankriich s am 15. April 1798 anektiert het.

Mit dr Mediationsverfassig 1803 sind s denn 19 Kantön gsi, wo wider e gwüssi Autonomii gha hän, und nach em Wiener Kongress 1815 22. De jüngscht, de 23., isch de Kanton Jura, wo sich 1979 vom Kanton Bern abgspalte hätt.

Halbkantön

Hütt redt mer meischtens vo 23 Ständ und 26 Kantön, will sich zwei i Halbkantön ufgspalte händ: Appezöll Inneroode, Appezäll Osserode, Basel-Stadt und Baselbiät. Obwaldä und Nidwaudä sind „Halbkantön“, obwohl si nie zäme ein Kanton gsi sind. Im Ständerat hän alli sächs jeweils numen ein Sitz, di andere händ zwei.

Lischte mit Eckdate

Kennz. Wappe Kanton Bitritt Houptort Iwohner1 Flechi
km²		 Bev.- Dichti2 Azahl Gmeinde Offizielli Sproche
ZH s Wappe vom Kanton Züri Züri1351 Züri 1'487'5651'729 860 166Dütsch
BE s Wappe vom Kanton Bärn Bärn1353Bärn 1'026'2275'959 172 347Dütsch, Französisch
LU s Wappe vom Kanton Lozärn Lozärn1332Lozärn 403'3411'493 270 83Dütsch
UR s Wappe vom Kanton Uri Uri1291Altdorf 36'1421'077 34 20Dütsch
SZ s Wappe vom Kanton Schwyz Schwyz1291 Schwyz 155'836908 172 30Dütsch
OW s Wappe vom Kanton Obwalde Obwaldä1291Sarne 37'376491 76 7Dütsch
NW s Wappe vom Kanton Nidwaude Nidwaudä1291Schtans 42'547276 154 11Dütsch
GL s Wappe vom Kanton Glaris Glaris1352 Glaris 40'141685 59 3Dütsch
ZG s Wappe vom Kanton Zug Zoog81352Zug 123'925239 519 11Dütsch
FR s Wappe vom Kanton Friburg Frybùrg1481 Frybùrg 311'8301'671 187 136Französisch, Dütsch
SO s Wappe vom Kanton Soledurn Soledurn1481 Soledurn 269'375791 341 109Dütsch
BS s Wappe vom Kanton Basel-Stadt Basel-Schtadt1501 Basel 193'02137 5'217 3Dütsch
BL s Wappe vom Kanton Basel-Land Baselbiet1501 Lieschtl 285'572518 551 86Dütsch
SH s Wappe vom Kanton Schaffuuse Schafuuse 1501 Schafuuse 80'761298 271 26Dütsch
AR s Wappe vom Kanton Appezöll Osseroode Appezäll Osserode1513 Herisau3 54'947243 226 20Dütsch
AI s Wappe vom Kanton Appezäll Inneroode Appezöll Inneroode131513 Appezöll 16'003173 93 6Dütsch
SG s Wappe vom Kanton Sanggalle Sanggale1803 Sanggale 502'4762'026 248 77Dütsch
GR s Wappe vom Kanton Graubünde Graubünda1803Chur 197'5297'105 28 108Dütsch, Rätoromanisch, Italiänisch
AG s Wappe vom Kanton Aargau Aargou1803Aarau 663'3421'404 473 212Dütsch
TG s Wappe vom Kanton Thurgau Thurgau1803Frauefeld 270'672991 273 80Dütsch
TI s Wappe vom Kanton Tessin Tessin1803Bellinzona 354'3572'812 126 115Italiänisch
VD s Wappe vom Kanton Waadt Waadt1803Losann 784'6813'212 244 309Französisch
VS s Wappe vom Kanton Wallis Wallis1815Sitte 339'0605'224 65 126Französisch, Dütsch
NE s Wappe vom Kanton Neueburg Nöieburg1815 Nöieburg 178'537803 222 31Französisch
GE s Wappe vom Kanton Gämf Gämf1815Gämf 489'361282 1'733 45Französisch
JU s Wappe vom Kanton Jura Jura1979Dälschberg 73'106839 87 55Französisch
CH s Eidgenössische WappeSchwiizBärn 7'261'20041'285 174 2'889Dütsch, Französisch, Italiänisch, Rätoromanisch

Bemerkige:
1 Stand: 31. Dezember 2016, gemäss em Bundesamt für Statistik
2 Ihwohner pro km², Stand: 31. Dezember 2016
3 Sitz vor Kantonsregierig und em Parlamänt, Sitz vor Justiz isch Troge
8 bis do: die Acht Alte Ort
13 bis do: die Driizäh Alte Ort

Die zwöibuchstabige Kantonsabchürzige si vrbreitet, si werden u. a. bi den Autokennzeiche brucht und wärde ou i dr ISO 3166-2:CH brucht (mit em Präfix "CH-", z. B. CH-SZ für dr Kanton Schwyz).

Literatur

Ekschterni Syte


This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.