Iise isch e chemisches Element im Periodesystem vu dr Elemente mit em Symbol Fe (lat. ferrum, Iise) un Ordnigszahl 26. Es isch e Metall vu dr 4. Periode in dr 8. Näbegruppe im Periodesystem. Dr Namme Ise isch goot uf indogerm. *îsarna n. zrugg und isch en alts Leenwort usem Keltische.

Dr Iisechern ⁵⁶Fe isch dr stabilst un energiärmst Atomchern. Des heisst, sowohl e Fusion wie e Spaltig vu Iisecherne verlangt Energizuefüehrig un isch demit endotherm. Sälle Umstand isch fer d'Sternentwicklig vu allergrösster Bedütig.

Entstehig

Im Universum sin bi sinere Entstehig numme Wasserstoff un Helium vorchumme. Alli andere Elemente sin bi thermonukleare Reaktione in Sterne entstande.

Iise entstoht im Endstadium vu dr Chernfusionsprozesse in masseriiche Sterne. Wil d'Fusion vu Iisecherne wie au ihr Spaltig Energi bindet un nit frisetzt, entstehn in Sterne zuenächst keini schwerere chemische Elemente wie Iise. Es bildet sich dorum im Endstadium vu dr Chernfusion in Sterne e Iisechern as e Art thermonukleari Äsche, wo sich langsam abchüehlt (e relative Begriff bi Temperature im Beriich vu mehrere Milliarde Kelvin) un sich debi under dr eigene Schwerchraft zämmeziegt. Yberschrittet die Iisechugle vu öppe Erdgrössi e kritischi Masse, die sognennt Chandrasekhar-Grenze (öppe 0,9 Sunnemasse), so fallt si binne Sekunde under ihrer eigene Schwerchraft in sich zämme. Die no friwerdend, gwaltig potentiell Energi ermöglicht no d'Fusion vu Iisecherne zue schwerere Elemente bis hi zum Uran (un noch schwerer, doch sin sälli Elemente vil z'churzläbig, um in dr Natur usserhalb vu Supernovae vorzchumme). Glichzittig heizt sich dr Stern so starch uf, dass in grosse Deile e schlagartigi Chernfusion isetzt un die usser Hülle als e Supernova-Explosion absprengt. Supernovae erreiche debi e Energiusstoss vu mehrere 100 Milliarde normale Sunne.

Viili im Stern entstandene schwere Elemente chumme eso wiider in dr Weltruum un bilde bi dr Entstehig vu ere nöie Sternegeneration nit nur nöii Sterne, sundern au Planete, Asteroide un Mönd.

Vorchumme