Ñe'ẽpykuaa Guaraníme
ÑE'ẼPYKUAA GUARANÍME (SEMÁNTICA GUARANI)
ÑE’ẼPYKUAA
- Ñe’ẽpykuaa he’iséva (concepto de semántica)
- Guarani ñe’ẽpykuaa (semántica Guarani)
HE’ISÉVA
Ñe’ẽpykuaa (semántica) niko ñe’ẽkuaaty (lingüística) vore ohesa’ỹijóva opaite ñe’ẽ -peteĩ ñe’ẽtegua (lengua)- he’iséva, yma guive ága peve. Iporã jaikuaa oĩha ñe’ẽ he’iséva’ekue peteĩ mba’e ñepyrũrãme ha upéi katu iñambuepaitéva he’isévape; oĩháicha avei ñe’ẽ naiñambuéiva upe he’isévape.
GUARANI RETEPYKATU
Jaikuaaháicha, ñane ñe’ẽte Guarani oheja hapykuére Amérikape hetaiterei ñe’ẽme, ombohérava tetã ha táva, jepémo umíva ko’ág̃a rupi, oñemoñe’ẽ ha ojehaivaipa. Péicha: “Para-guái” (ha’éva Para-gua-y), Japeju (ha’éva Y-ape-ju), Uruguái (ha’éva Ũrugua-y) ha Itamarati (ha’éva Ita-marã-tĩ).
Ja’ekuaa avei Guarani oherohague opa mba’e oĩva hekohápe. Ka’avo térã mba’ehekove’ỹva, ohero hag̃ua Guarani oipurúkuri ñe’ẽpehẽtai upeigua “ty (ndy)” ohechauka hag̃ua umi mba’e aty. Péicha umi tenda:
Ka'avo (vegetal)
-Aguai hetahápe, ombohérakuri aguaity,
-Kurupa’y hetahápe, ombohérakuri kurupa’yty,
-Ka’arẽ hetahápe ombohérakuri ka’arẽndy,
-Ky’ỹi hetahápe ombohérakuri ky’ỹindy, ha
-Mbokaja hetahápe, ombohérakuri mbokajaty.
Mba’ehekove’ỹva (mineral)
- Juky hetahápe, ombohérakuri jukyty,
- Yvy hetahápe, ombohérakuri yvyty (yvytyrusu),
- Ita hetahápe, ombohérakuri itaty, ha
- Yvy hũ hetahápe, ombohérakuri Yvyhũndy.
Mymba -umíva apytépe: ava- hetahápe katu, Guarani oi-purúkuri ñe’ẽpehẽtai upeigua “kua”. Péicha, techapyrãrõ:
Mymba
-Ype hétahape, ombohérakuri ypekua,
- Jaguarete hetahápe, ombohérakuri jaguaretekua,
- Guasu hetahápe, ombohérakuri guasukua,
- Tapira hetahápe, ombohérakuri tapirakua (tapirakuay),
- Kamba hetahápe, ombohérakuri kambakua, ha
- Te’ýi hetahápe, ombohérakuri te’ýi (te’yikuary)
Ko’ã mokõi ñe’ẽpehẽtai jaikuaaporãrõ ipurúpe /ty-ndy/ ha /kua/, pya’e jaikuaáta mba’épa he’ise ñe’ẽnguéra.
Upéicha avei, Ñande Ypykue oipuru avei ñe’ẽpehẽtai upeigua “y”, ombohéra hagua yvyra. Péicha:
Yvyra
- Amamba’y,
- Karanda’y,
- Guapo’y,
- Kurupa’y,
- Jata’y,
- Guaja’y,
- Juasu’y, ha
- Amba-y
Ñande Ypykue oipurujepe avei ñe’ẽpehẽtai upeigua y, ombohéra hagua y’akã, ysyry, umíva. Ága katu, upevarã ojesa-reko porã mba’e pirápa hetave upe ysyrýpe, ha upéva réra om-bojoapy upe ñe’ẽpehẽtaíre. Péicha:
Y’akã ha Ysyry
- Suruvi’y,
- Pirape’y,
- Jatyta’y,
- Akara’y,
- Javevýi’y.
Heta ñe’ẽ ko’ã jahechava’ekue apytégui, ko’ága oñemoñe’ẽ ha ojehai vai. Péicha:
| Hendape’ỹ | Hekopete |
|---|---|
| Paraguái | Paraguay |
| Tapirakuái | Tapirakuay |
| Amambái | Amambay |
| Itamarãti | Itamarãtĩ |
| Jatai | Jata’y |
Avañe’ẽme oĩ opaichagua tekoharyapura’ã (sonidos onomatopéyicos). Péicha:
- pãrãrã / perere /
- piriri / pororo / pũrũrũ /
Avei oñemoheñói heta ñe’ẽ pyahu ha upevarã ojepurúku-ri Guarani ñe’ẽrapovoi. Péicha:
- Mbo’ehao - Kuatiañe’ẽ -Jasyteĩ -Arateĩ
- Mbo’esyry - Kuatiahaipyre -Jasykõi -Arakõi
- Mbo’ehára - Kuatiañe’ẽ’i -Jasyapy -Araapy
Iporã ja’e avei heta ñe’ẽ oñemoheñoihague ñe’ẽra’ãnga (calco) rupive, péicha ojehecha mba’épa he’ise pytagua ñe’ẽ ha uperire ojejapo ijoguaha.
Ta’ãngambyry (televisión)
Pumbyry (teléfono)
Avakuaaty (antropología)
Ñe’ẽkuaaty (lingüística)
Oĩ avei ñe’ẽ omoambuéva upe he’iséva:
Kavaju mymba / jeja’o (omongavaju chupe)
Jagua mymba / oporomombe’úva (Chive ojagua cherehe)
Péicha avei oĩ hetaiterei ñe’ẽ ha ñe’ẽjoaju juehegua.
| Mano | Ka’u | Ñembyahýi | Ñorairõ |
| Poti | guari’u | juruhe | joja’o |
| Pytuho | iñakãjere | hendyno’õ | johavira |
| Ñandereja | ipytutata | ipy’ajehýi | ñokarãi |
| Ohóma | tuichaite ýre | vare’a | ñonupã |
| Osapymi | mokõ | tyekororõ | otu’u ojuehe |
Fuentes
Por David Galeano Olivera (ATENEO DE LENGUA Y CULTURA GUARANI - PARAGUAY)