Lanmérik

Lanmérik sa roun kontinan di lémisfè lwès-a di Latè. Li ka étann sokò dipi loséyan Artik bò nò jouk kap Horn annan pasaj-a di Drake bò sid, annan konfliyans-a di loséyan Atlantik ké Pasifik ki ka délimité li bò lès épi bò lwès, rèspègtivman. Ké roun sipèrfisi di pli di 42 milyon di km2, a dézyenm kontinan-an di plannèt-a, ki ka kouvri 8,3 % di sipèrfisi total-a é 28,2 % di latè-ya ki émèrjé. Diplis, Lanmérik ka konsantré anviron 13,3 % di popilasyon mondjal-a ké pli di roun bilyon di moun. So zabitan-yan sa dézignen anba jantilé-a Anmériken : sa tèrm sa soupannan égalman anplwayé pou dézignen zabitan-yan di Létazini-ya di Lanmérik ; kidonk, zabitan-yan di diféran pati-ya di kontinan sa toulonng distengé ké rounlo jantilé èspésifik kou Nò anmériken, Sidanmériken oben Latino-anmériken. Tèrm-an America sa roun lenvansyon di kartograf alman Martin Waldseemüller ké Mathias Ringmann ki ka aparèt annan plannisfè ki yé ka édité an 1507, ki té bay an lonnò di èsploratò-a Amerigo Vespucci.

Kart di lokalizasyon di Lanmérik (koloryé an vèrt).

An rézon di so karagtéristik jéyografik, Lanmérik sa tradisyonnèlman konsidéré di roun mannyè wè di roun ansanm di sibkontinan ki dézignen anba non-an di Lanmérik-ya, pas i ganyen Lanmérik di Nò, Lanmérik santral, Karayb-ya ké Lanmérik di Sid. Osi pou so potré kiltirèl, li ka divizé sokò an Lanmérik anglo-sagsonn, Lanmérik frankofonn ké Lanmérik laten.

Létimoloji

An 1507, Martin Waldseemüller, kartograf-a di roun sosyété di savan di Douché di Lorraine, ki dénonmen Gymnase Vosgien, ka prodjwi ké lèd-a di léroudit-a Mathias Ringmann oun plannisfè ki entitilé Universalis Cosmographia ki ka rouprézanté réjyon méridjonnal-a di Lanmérik. Sa mapmonn sa pronmyé kart asou lakèl ka aparèt palò-a « America », prénon féminizé ki atribiyé an lonnò-a di navigatò floranten Amerigo Vespucci (Amerigo sa lékivalan italyen-an di prénon di lorijin jèrmannik « Aymeric », varyant méridjonnal di « Anri »). Sa èsploratò té an réyalité pronmyé-a ki émèt tèz-a di roun nouvèl kontinan lò di so lèspédisyon bò sid di Patagonni-a an 1502.

Jéyografi

Kart jéyofizik di Lanmérik (kliké asou kart-a pou wè détay-a dé zonn jéyografik)

Lanmérik sa dézyenm kontinan-an di plannèt-a apré Lazi. Li gen roun sipèrfisi di anviron 42 437 680 km2 é ka étann sokò di nò bò sid dipi kap Columbia (58 ° N, Nunavut, Kannanda) jouk zilé Diego Ramirez (56 º S, Latè Difé, Chili). Li sa séparé di Larisi-a pa loséyan Artik-a é di Lantartik pa pasaj-a di Drake. So pwen-yan ki pli ògsidantal ké oryantal ka korèsponn rèspègtivman bay zilé Attu (173 ° 11'E) atè Lalaska (Létazini) ké pwent-a di Seixas (34 ° 47'O) atè Paraíba (Brézil).

Kontinan anmériken-an sa konpozé di trwè sibkontinan : Lanmérik santral, Lanmérik di Nò ké Lanmérik di Sid, ensi ki di roun lark ensilèr ki dézignen anba non-an di Lézanti-ya é ka fè lofis di konnègsyon kontinantal ant Lanmérik di Nò ké Lanmérik di Sid.

Listwè

Sivilizasyon prékolonbyen

Piranmid maya di Kukulcán.

Jouk annan dannyé déséni-a té prévalwè téyori-a di pèpman tardif ki ka soutni ki moun té migré bò Lanmérik dipi Lazi pa Béringie pannan dannyé lè glasyèr-a i té gen di sala 12 000 jouk 14 000 lannen. Soupannan, tchèk tras ki ka endiké prézans-a di moun annan nò-a di Youkonn i té gen 24 000 lannen té routrouvé. Sa data té ké ka sigjéré ki travèrsé-a di moun ki ka vini di Sibéri ki té ka tchipé téritwè-ya ki jòdla sibmèrjé di Béringie é té rété izolé pa glasyé-a tchèk 8 000 lannen anvan di dispèrsé sokò annan larèstan di kontinan anmériken.

Kolonnizasyon éropéyen-an di Lanmérik

Kapitchoulasyon-yan di Santa Fe ki té ratifyé pa lirwè katolik-ya an 1492, Kristòf Kolon té ka débarké ensidanman atè zilé San Salvador tchèk mwè plita, alò an kèt di roun nouvèl larout di Lenn-yan, konsékans inéligtab di chit-a di Konstantinòp di 1453. Dipi sa dékouvèrt é lèsplorasyon, sala té ka fondé La Navidad asou zilé Hispaniola (Ayti ké Répiblik Donminiken) anvan ki fika antanmen kolonnizasyon èspagnòl-a di latè fèrm di Lanmérik, an 1510.

Dékolonnizasyon-an

Apré trwè syèk di donminasyon kolonnyal, pèp anmériken-yan ka koumansé déklaré yé lendépandans politik kont nasyon éropéyen-yan é ka réklanmen ensi drwè-a di konstitchwé yé pròp Léta nasyonnal. Pronmyé tantativ-ya té ka vini dé Trèz kolonni britannik dipi 1775 grémési révolisyon anmériken-an ki ka fè wè jou Létazini-ya. Oun nouvèl tip di sosyété té alò kréyé asou baz-a di konsèp politik nòvatò tèl ki konstitisyonnalism-an, drwè di wonm-yan, fédéralism-an ké lendépandantism-an.

Wè osi

  • Perfusion
  • Mat
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.