Chili

Palè prézidansyèl di La Moneda, konstrwi di 1776 à 1817.

An 1520, Fernand de Magellan sa pronmyé èsploratò éropéyen-an ki mété pyé asou téritwè-a di atchwèl Chili-a apré ki li dékouvri détrwè-a ki ka poté atchwèlman so non. An 1535, conquistadores èspangnòl-ya ka tanté di konkéri téritwè-a di valle de Chile an konbatan Enka-ya. Lèspédisyon di Diego de Almagro sa roun zéchèk. Sa-a di Pedro de Valdivia ki éfègtchwé an 1536 sa pli konvenkan. Valdivia ka fondé roun séri di vilaj kou Santiago di Nouvèl Estremadure 12 févriyé 1541 oben Valdivia an 1545.

Valdivia ka koumansé oun laboryé kanpangn militèr kont popilasyon endijenn dé Mapouch. A lagèr-a d'Arauco qu’Alonso de Ercilla ka roulaté ké pasyon annan so zòv La Araucana (1569-1589). Pedro de Valdivia ka mouri an 1553 à laswit-a di roun lensirègsyon dé Mapouch.

Bernardo O’Higgins, pronmyé digtatir di Chili 1817-1823.

18 sèptanm 1810, roun group endépandantis ka profité dé lenvazyon napoléyonnyen atè Lèspangn pou inisyé roun prosésis di lotodétèrminasyon é ka konstitchwé roun junte.

Ka koumansé ensi péryòd ki konnèt anba non-an di Patri ansyen, ki ké douré jouk dézas di Rancagua an 1814, lò troup rwèyèlis ka roupran kontròl-a di téritwè. Troup endépandantis-ya ki ganyen 6 514 soda ka réfijyé yé kò alò atè Mendoza, ki ka ini yé fòs ké troup di provens di Larjantin-an ki té ka konté 2 600 soda, ki ka fòrmen ensi larmé-a dé Zann. Sa dannyé ka libéré Chili-a apré batay-a di Chacabuco, 12 févriyé 1817. Lannen ki ka swiv, lendépandans-a di Chili sa déklaré é péy-a sa plasé anba lòpsyon-an di Bernardo O’Higgins ki ka pran tit-a di Koumandò Siprenm.

Kart topografik di Chili.

Sitchwé asou lakot pasifik-a di Lanmérik di Sid, Chili-a ka étiré so kò asou sa 4 300 kilonmèt di lonng, di Pérou o kap Horn, ké roun larjò mwéyen di 180 kilonmèt (di 440 kilonmèt o magsimonm à latitid 52°21 S ké 90 kilonmèt minimonm à latitid 31°37 S o nò Santiago). Dé frontchè natirèl ka izolé Chili-a di so vwézen-yan : ki sa séparé di Larjantin-an pa kòrdiyèr dé Zann, di Bolivi é di Pérou pa dézè-a d'Atacama. Sipèrfisi total-a di péy sa di 756 900 km2, si nou ka konté larchipèl-a di Juan Fernández ké zilé di Pak. Chili-a ka rouvandiké dayò 1 250 000 km2 di Lantargtik-a. Prézan asou trwè kontinan — Lanmérik di Sid, Loséyanni ké Lantargtik — Chili-a ka konsidéré so kò é sa pafwè dékri kou roun péy trikontinantal.

Lak Chungará ké vòlkan Parinacota.

Téritwè chilyen-an sa travèrsé pa divèrs kour dilo ki jénéralman ka nèt asou kòrdiyèr-a dé Zann é ganyen yé bouchou bò'd loséyan Pasifik-a (swé di lès an lwès). Soupannan, di fè di jéyografi-a di péy, kour dilo sa di dévlopman-an ki asé fèb (jénéralman mwen di 300 kilonmèt).

Péy-a ka posédé dé frontchè ké :

• Larjantin : 5 150 kilonmèt ;
• Bolivi : 861 kilonmèt ;
• Pérou : 160 kilonmèt.