Uí Fhearghail

Go stairiúil, bhí lárionad chumhacht na hAnaíle ag Longfort Uí Fhearghail agus eile ag Móta Uí Fhearaíl in oirthear na hAnaíle, idir Béal Átha na Lao agus Meathas Troim.

Ó thús na 11ú haoise go dtí coigistithe Shéamas I go luath sa 17ú haois, bhí clann Uí Fhearghail i gceannas i dtuath an Anaíle. Cuireadh go mion minic ionraí Sasanacha isteach orthu sna 12ú agus 13ú haoiseanna. Faoin 15ú haois, bhí an chlann chun cinn arís, agus an tuath roinnt acu ina dá leath, Uí Fearghail Bháin sa tuaisceart agus Uí Fhearghail Bhuí sa deisceart.

Baineadh an bonn ó thuath Uí Fhearghail sa bhliain 1552, nuair a bhronn Éadbhard VI Shasana chuid mhaith de chríocha na hAnaíle ar Bharún Delvin.[2] Fair dheireadh sa bhliain 1618, cuireadh Uí Fhearghail as a gcoróin ag by Séamas I. Tar éis bhriseadh Ord na nGael Order, d'éirigh cuid mhaith den chlann ina dtionóntaí ar n-iar-chríocha faoi thiarnaí talún Sasanacha agus Albanacha.

• Cairbre Ó Fearghail (1373–1378)
• Conchobhar Ó Fearghail (1416–1423)
• Risdeárd Ó Fearghail (1425–1444)
• Seaán Ó Fearghail, (1462–?)
• Donatus Ó Fearghail (1467–1469)
• Seaán Ó Fearghail (1469–1479)
• Uilliam Ó Fearghail (1482–1516)

Feictear an chéad trácht ar duine Uí Fhearghail as Béarla sa bhliain 1620 leis an Athair Richard O’Farrell.

Chuaigh roinnt fhear Uí Fhearghail ar feachtas i gCogadh na nOchtó Bliana, ar dtús ar son Eilís I Shasana i dtacaíocht Phoblacht na Seacht nDúiche Aontaithe, ach ansin ar thaobh na Spáinneach mar thoradh smaointeoireachtaí creidimh agus tuilleadh airgid.

Faoin am Éirí Amach 1641, bhí cuid mhaith saighdiúirí tagtha ar ais go hÉirinn i dtaca Chomhdháil Chaitliceach na hÉireann. Tar éis an Chomhdháil bheith cloíte, chuaigh go leor acu ar ais arís go dtí an Spáinn. Ag lorg coinníollacha níos fearr, thréigeadar níos déanaí chuid airm na Fraince. Faoi dheireadh na 17ú haoise, bhí fir Uí Fhearghail tagtha ar ais go hÉirinn, air a fhaightear iad go formhór i gContae an Longfoirt.

• 1014: Faoin am seo, bhí an Anaíle faoi cheannas sin-seanathair Fhearghail, Anghaile.
• 1014: Déag Fearghail Chonmhaicne, sinsear Uí Fhearghail, le linn Chath Chluain Tarbh.[1]
• 1262: Rinne Sasanaigh na Mí creach ar an Anaíle agus a tiarna, Giua Ó Fearghail. Bhain sé díoltas amach nuair a rinne seisean creach ar an Mí agus go léir maraithe aige.
• 1316: Throid Uí Fhearghail i nDara Cath Bhéal Átha an Rí i dtacaíocht Fheachtas Bhrúis i nÉirinn, agus maraíodh ceathrar Uí Fhearghail ag na Gaillibh.[3]
• 1323: Rinne arm faoi cheannas de Bermingham ruathair ar Dhomhnall Ó Fearghail ach maraíodh an-chuid desna Gaill.[4]
• 1329: Maraíodh Tiarna Bréifne agus Gaill na Mí ag clann tSeáin Uí Fhearghail ag tigh i mBaile Fhobhair.[5]
• 1347–1583: Rinneadh easpag Ardach de seachtar Uí Fhearghail atá laghad idir na blianta seo (féach thuas).
• 1446: Tar éis bhás Uilliam Uí Fhearghail, roinneadh an Anaíle ina dá leath idir Rossa [Bán] agus Domhnall Buí Uí Fhearghail[6]
• 1452: Bhí caismirt idir taoiseach Uí Fhearghail agus James de Buitléir, 5ú Iarla Urumhan de bharr mac de Bermingham agus é curtha i ngéibheann ag Uí Raghallaigh as Bréifne Thoir. Mheall Ó Fearghail de Buitléir le hairgead, agus d'imigh de Buitléir ar tóir Uí Raghallaigh.[7]
• 1464: D'éag Seán Ó Fearghail agus a mhuintir, agus Remann Ó Fearghail, den phlá plague.[8]
• 1471: Tharla cath idir Uí Raghallaigh agus Uí Fhearghail ag Clann Chaoich inár maraíodh ceannaire Uí Raghallaigh agus gabhadh tiarna Uí Fhearghail i ngéibheann.[9]
• 1475: Díchuireadh roinnt Uí Fhearghail chun Gaill [na Mí] tar éis dóibh ball den chlanna mharú.[10]
• 1504: Chuaigh Uí Fearghail i mbun feachtais leis an bhFear Ionaid, Gearóid FitzGerald in éadan na Mumhan agus chloígh siad clann Uí Bhriain i gCath Chnoc Tua, ar cheann desna cathanna is mó dá bhfacthas riamh i nÉirinn.
• 1565: Bhí caismirtí arís is arís idir Uí Fhearghail agus an Fear Ionaid, Sir Henry Sidney, a raibh ar intinn aige contae a dhéanamh den tuath

• 1618: Sa deireadh thiar, cuireadh Uí Fhearghail as a dtiarnas san Anaíle ag James I.
• 1620: An chéad taifead as Béarla scríofa faoi chlann Uí Fhearghail leis an Athair Father Richard O’Farrell, ball den Chomhdháil Chaitliceach. Níos deireanaí, chonaic agus scríobh sé faoi eachtraí ar an mór-roinn.
• 1646: Ag Cath na Binne Boirbe, bhí General Richard Ó Fearghail ina fhear ionaid i seirbhís Eoghain Rua Uí Néill, agus chloígh seisean agus Colún an Longfoirt a naimhde.
• 1649: Ag Léigear Phort Láirge (1649), throid Richard Ó Fearghail in éadan hOilibhéir Chromail. Bhuaigh Ó Fearghail a bhí lena ardchumas oirbheartaíochta, 'sé sin, taithí chogaíocht léigir foghlamtha san Ísiltír.
• 1649: I gContae Loch Garman, athghabh Daniel Ó Fearghail Caisleán Inis Córthaidh ón New Model Army.
• 1650: Rugadh Francis Fergus O’Farrell i gContae an Longfoirt. Bhog sé cuid an Ísiltír, phós le cailín áitiúil agus bhí seisear clann acu. Rinne sé seirbhís in airm Liam Oráiste ag troid ar son na bProtastúnach i Sasana agus i nÉirinn.
• 1652: Chosain Richard Ó Fearghail cathair na Gaillimhe le Thomas Preston, 1d Viscount Teamhrach in éadan an New Model Army. Bhuaigh na Maolchinn áfach an babhta seo.
• 1657: Tar éis Theitheadh na nGeanna Fiáine, chuaigh Uí Fhearghail i mbun seirbhíse le hairm na Fraince, i gceannas bhealach access chun na Bruiséile le linn an Cogaidh Franc-Spáinnigh. Ar ordú Charles II ar deoraíocht, áfach, mhalartaigh siad a ndílseacht agus lig siad dosna Spáinnigh dul trasna chun ruathair a dhéanamh ar an mBruiséil.[11]
• 1662: Chuaigh 381 de chlann Uí Fhearghail go dtí Tangier san Afraic Thuaidh, ar ord Séarlais II nua-áth-insealbhaith.[11]
• 1691: Maraíodh Ceadach Ó Fearghail i gCath na Bóinne. Theith triúr mac Ceadaigh go dtí an Fhrainc, ag déanach seirbhís sa Bhriogáid Éireannach, agus lonnaigh siad i bPicardy.[1]
• 1709: Scríobh Roger Ó Fearghail an saothar dar teideal "Linea Antiqua, or, A Genealogical, Cronological, and Historical Account of the Gathelian, Melesian, Scottish or Irish People, or Nation, from the beginning of time to this Year of Our Lord 1709", cnuasach ghinealaigh nGael. Thrascríobh Sir William Betham é agus rinne John O'Hart cóip de. Caomhnaítear é san Oifig Ginealais i Leabharlann Náisiúnta na hÉireann.

• Rítheaghlaigh Ghaelacha