Meänkieli

Is í an teanga Meänkieli ("ár dteanga féin", cf. meidän kielemme de réir theanga chaighdeánaithe na Fionlainne) an cineál Fionlainnise a labhraítear i dTuaisceart na Sualainne. Ainmneacha eile ar an teanga iad tornedalsfinska (Sualainnis: "Fionlainnis Ghleann Abhainn Torne/Tornio") agus tornionlaaksonsuomi (an rud céanna i bhFionlainnis).

Infotaula de llenguaMeänkieli
meänkieli
Cineálteanga, teanga bheo agus teanga mhionlaigh
Canúint naan Fhionlainnis
Úsáid
Cainteoirí dúchais70,000 (2015)
Á labhairtNorrland (en) Aistrigh
Dúchasach doLaplainn na Fionlainne, Norrbotten County (en) Aistrigh agus Torne Valley (en) Aistrigh
Stáitan tSualainn agus an Fhionlainn
Aicmiú teangeolaíoch
teanga dhaonna
teangacha Úralacha
teangacha Fionn-Úgracha
teangacha Fion-Pheirmeacha
Finno-Volgaic (en) Aistrigh
Finno-Samic (en) Aistrigh
Finnic (en) Aistrigh
an Fhionlainnis
Tréithe
Córas scríbhneoireachtaaibítir na Fionlainnise agus aibítir Laidineach
Cóid
ISO 639-3fit
Glottologtorn1244
Ethnologuefit
IETFfit

Táthar idir dhá chomhairle, cé acu canúint de chuid na Fionlainnise nó teanga inti féin í. Thosaigh forbairt na teanga Meänkieli mar theanga ar leith sa bhliain 1809, nuair a thit an chuid ba mhó de chríocha na Fionlainne leis an Rúis de thoradh an chogaidh (Cogadh na Fionlainne 1808-9) a chuir an tSualainn agus an Rúis Impiriúil ar a chéile roimhe sin.

an cineál Fionlainnise a labhraítear i dTuaisceart na Sualainne

Stair

Roimh Chogadh na Fionlainne ní raibh difríocht ar bith idir an teanga Meänkieli agus na canúintí a labhraítí taobh thoir den abhainn úd Tornionjoki/Torneälven: bhí na canúintí go léir i ngleann na habhainne sin ag dul i bhfeidhm ar a chéile go nádúrtha. D'imigh sin agus tháinig seo, áfach, nuair a tarraingíodh teorainn na Rúise agus na Sualainne ar feadh na habhainne. Bhí tionchar na Sualainnise láidir go maith ar fud na Fionlainne roimhe sin. I rith na naoú haoise déag, áfach, thosaigh caighdeánú na Fionlainnise sa chuid ba mhó den Fhionlainn (Ard-Diúcacht na Fionlainne faoi cheannas Impire na Rúise), agus ba chuid den chaighdeánú seo an glanteangachas: thosaigh na Fionlannaigh focail nua a chur i dtoll le chéile as tamhain ghlan-Fhionlainnise agus a chur in áit na n-iasachtaí ón tSualainnis. Ní dheachaigh an caighdeánú seo i bhfeidhm ar na canúintí taobh thiar den teorainn nua, áfach, áit ar mhair an chosmhuintir ag labhairt mar a labhraídís riamh.

"Tá mé, tá tú" agus araile i Meänkieli agus i bhFionlainnis: an leagan Meänkieli ar chlé agus an leagan gnáth-Fhionlainnise ar dheis. "Bí ag foghlaim Meänkieli chomh maith le duine" is ciall don teideal - Opettelepa sinäkin meänkieltä a bheadh ann i bhFionlainnis chaighdeánaithe.

Sna 1880idí thosaigh údaráis stáit na Sualainne ag cur in aghaidh na Fionlainnise i ngleann Tornionjoki. Bhí siad barúlach gur bagairt mhíleata ab ea an Rúis don tSualainn agus nach bhféadfaí muinín a dhéanamh as muintir na gcríoch teorainne má chloígh siad le "teanga iasachta" a raibh tromlach a cainteoirí ina gcónaí ar thaobh na Rùise.

Is é an tuairim a bhíodh ag na cainteoirí dúchais féin go dtí na seachtóidí ná nach raibh ach canúint Fionlainnise á labhairt acu. Sna hochtóidí, áfach, thosaigh cumann na gcainteoirí dúchais ag cur a mhalairt tuisceana chun cinn: ba é an mana a bhí acu siúd ná nach "droch-Fhionlainnis" a bhí sa teanga Meänkieli agus go mba chóir an Meänkieli a chleachtadh mar theanga oideachais agus litríochta ar leith. Ba é an scríbhneoir Bengt Pohjanen thar aon duine eile a bhí sáite sna hiarrachtaí seo.

Sa bhliain 1985 d'fhoilsigh Pohjanen an chéad úrscéal sa teanga. Aon bhliain déag ina dhiaidh sin tháinig an chéad leabhar gramadaí, Meänkielen kramatiikki, i gcló. Ba iad Pohjanen agus an teangeolaí Fionlannach Matti Kenttä na húdair. Chruthaigh siad cineál caighdeán liteartha don teanga leis an ngráiméar seo: tá sé bunaithe ar na canúintí a labhraítear i bPajala agus in Övertorneå (Fionlainnis: Ylitornio). Is í an chanúint a labhraítear in Gällivare (Fionlainnis: Jällivaara) an ceann is eisceachtúla, ós mó a chuaigh an tSámais (an Laplainnis) i bhfeidhm uirthi ná ar na canúintí eile.

Stádas na teanga inniu

Sa bhliain 2000 reachtaíodh dlí nua a rinne teanga oifigiúil den Meänkieli i gcúig phobal áitiúla i gCúige Norrbotten: Pajala, Övertorneå/Ylitornio, Haparanda/Haaparanta, Kiruna/Kiiruna agus Gällivare/Jällivaara.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.