Leabhar na hUidhre
Is lámhscríbhinn phárpháipéir Ghaeilge ón 12ú haois í Leabhar na hUidhre (Sean-Ghaeilge Lebor na hUidre; nó Leabhar na Bó Doinne, Béarla "Book of the Dun Cow"). Is í an lámhscríbhinn is sine as Gaeilge atá ar marthain, caomhnaithe anois in Acadamh Ríoga na hÉireann, RIA MS 23 E 25. Tá sí an-damáistithe: níl inti anois ach 67 leathanach agus go leor téacsanna atá neamhiomlán. Tugadh a leasainm di de dheasca seanscéil mí-aimsearthaigh go ndearnadh í as seithe bó doinne le Naomh Ciarán Chluain Mhic Nóis.
| Cineál | lámhscríbhinn  |
|---|---|
| Cárta innéacs | |
| Teanga | An Mheán-Ghaeilge |
| Bunábhar | veilleam |
Stair
Meastar go raibh triúr scríbhneoirí i mbun oibre ar an leabhar. D'aithin Richard Irvine Best thar a chéile iad de réir a lámhscríbhneoireachta, agus thug sé na litreacha A, M agus H dóibh.[1] Creidtear gur chomhaoiseach iad A agus M. Thosaigh scríobhaí A an obair, ag scríobh na chéad leathanach de théacsanna ar leith, agus lean M ar aghaidh léi. D'aithin Best scríobhaí M le Máel Muire mac Céilechair meic Cuinn na mBocht, de réir fianaise dhá probationes pennae san imeall, agus an scríbhneoir ag cleachtadh a shíniú. Áit eile sa lámhscríbhinn i nóta níos déanaí, aithnítear Máel Muire mar an té "a scríobh agus a thiomsaigh an leabhar seo ó leabhair éagsúla". Tá a dhúnmharú ag Cluain Mhic Nóis i 1106 cláraithe in Annála na gCeithre Máistrí,[2] rud a thugann am agus áit is déanaí don chuid is mó den lámhscríbhinn. Tamall ina dhiaidh, chuir H (ainmnithe de bharr dhá sheanmóir (Homailí) dá chuid) téacsanna nua éagsúla leis an leabhar, uaireanta thar an mbunchóip (pailmseist), uaireanta ar leathanaigh nua. Bunaithe ar ortagrafaíocht agus ar fhocail iasachta Béarla, molann Gearóid Mac Eoin go raibh H ag scríobh ag druidim leis an 13ú haois.[3]
Tar éis díscaoileadh na mainistreach, tháinig an lámhscríbhinn i seilbh chlann Uí Dhomhnaill as Contae Dhún na nGall. Bhí sí acusan go dtí 1359, nuair a chuireadh ar fhuascailt ise agus an Leabhar Gearr atá caillte, ar son baill na clainne a bhí ina bpríosúnaigh ag Cathal Óg Ó Conchobhair Sligigh (bás. 3ú Mí na Samhna 1362). Fuair Aodh Rua Ua Dónaill an lámhscríbhinn ar ais i 1470, agus d'fhan sí i nDún na nGall go dtí 1631 ar a laghad, nuair a cuireadh tiomsú Annála na gCeithre Máistrí i gcrích. Ní fios cá raibh sí as sin amach go dtí 1837, agus í mar chuid de bhailiúchán Messrs. Hodges & Smith, Faiche an Choláiste, Baile Átha Cliath. Tá sí luaite le George Petrie ina aiste dar teideal "History and Antiquities of Tara Hill". Ceannaíodh bailiúchán Hodges & Smith, 227 lámhscríbhinn san áireamh, ag an ARÉ i 1844.[4]
Foilsíodh macasamhail liteagrafach na lámhscríbhinne leis an ARÉ i 1870.[5] Foilsíodh leagan dioplómaitiúil i 1929 le Best agus Osborn Bergin, agus na trí lámh idirdhealaithe le cló-aghaidheanna éagsúla. Tá scanacháin dhigitigh le fáil ar an suíomh Irish Script Online.
Ábhair
Téacsanna atá ann fós sna leathnaigh a mhaireann, agus a riocht caomhnaithe:
Téacsanna na bunlámhscríbhinne
- Sex aetates mundi (Sé Aois an Domhain), neamhiomlán.
- An Leabhar Breathnach, aistriúchán Gaeilge de Historia Brittonum, neamhiomlán.
- Amra Choluim Chille (Adhmholadh of Choilm Chuille), leagan anótáilte de dhán 7ú-haoise le Dallán Forgaill.
- Scél Tuain meic Cairill do Finnen Maige Bile (Scéal Thuan Mac Cairill inste d'Fhinnian Bhun an Phobail), stair ghabhála na hÉireann ó thaobh fhear inste scéil de, neamhiomlán.
- Dá brón flatha nime (Dhá Bhrón Ríocht na bhFlaitheas), neamhiomlán.
- Mesca Ulad (Meisce na nUladh), neamhiomlán.
- Táin Bó Dartada, ach amháin an chéad cheithre líne
- Táin Bó Flidais, neamhiomlán.
- Immram Maele Dúin (Aistear Mara Mhaol Dúin), neamhiomlán.
- Fís Adomnáin, saothar on 7ú haois, luaite le Naomh Adomnán.
- Tucait innarba na nDessi i mMumain ocus aided Chormaic (Cúis Dhíbirt na nDéise go Mumhan agus Anbhás Chormac mac Airt).
- Táin Bó Cuailnge, an leagan is sine den phríomhscéal na Rúraíochta, neamhiomlán, le sraithe curtha isteach ag H.
- Togail Bruidne Dá Derga (Toghail Brú Dhá Dheirg), scéal rí na 1ú haoise, Conaire Mór, neamhiomlán, le sraithe curtha isteach ag H.
- Fled Bricrenn (Fleadh Bhricreann), neamhiomlán, le sraithe curtha isteach ag H.
- Siaburchapat Con Culaind (Carbad Siabhrach Chú Chulainn), scéal Naoimh Phádraig, a athbheonn Cú Chulainn chun Críostaí a dhéanamh den rí Lóegaire mac Néill, le sraithe curtha isteach ag H.
- Fástini Airt meic Cuind ocus a chretem (Fáistine Art Mac Cuinn agus a chreideamh), ina deirtear gur thuar an rí 2ú-haoise Art mac Coinn teacht an Chríostaíocht.
- Echtra Condla Chaim meic Cuind Chetchathaig (Eachtra Chonnla, mac Chonn Chéadchathaigh), ina mheallann Aos Sí Connla go dtí an domhan thíos.
- Cethri Arda in Domain (Ceithre Ranna an Domhain), neamhiomlán.
- Imram Brain mac Febail (Aistear Mara Bhran Mac Feabhail), neamhiomlán.
- Tochmarc Emire (Tochmharc Eimhire), le sraithe curtha isteach ag H
- Compert Con Culainn (Coimpeart Chú Chulainn), tógtha ón Leabhar Dhroim Sneachta atá caillte, le sraithe curtha isteach ag H.
- Tochmarc Étaíne (Tochmharc Éadaoine), scéal miotaseolaíocht, Aengus agus Midhir na dTuath Dé Danann i láthair, neamhiomlán.
- Coimpeart Mongáin, finscéal fhlatha, neamhiomlán
- Scel asa mberar combad hé Find mac Cumaill Mongáin ocus aní día fil aided Fothaid Airgdig, (Scéal a thugadh le tuiscint gurbh Fhionn mac Cumhaill é Mongán, agus cúis anbháis Fhothad Airgthech).
- Scél Mongáin.
- Tucait baile Mongáin (Cúis Fhís Mhongáin).
- Inna hinada hi filet cind erred Ulad, (Na háiteanna ina bhfuil cinn na laochra Uladh), dán.
Téacsanna curtha isteach ag scríobhaí H
- Scéla laí brátha (Scéala Lá an Bhreithiúnais)
- Scéla na esergi (Scéala an Aiséirí)
- Aided Nath Í ocus a adnacol (Bás Nath Í agus a Adhlacadh), scéal rí na 5ú-haoise, Nath Í mac Fiachrach
- Aided Echach meic Maíreda (Bás Eochaidh Mhic Mhaoireadha), scéal miotaseolaíoch bunús Loch nEathach
- Fotha Catha Cnucha (Fáth Chath Chnucha), scéal bás Cumhaill agus bhreith Fhionn
- Serglige Con Culainn (Seirglí Chú Chulainn), ón Leabhar Buí Sláine atá caillte
- Senchas na relec (Seanchas na Reiligí), cur síos faoi reiligí roinnt Ríthe Éireannaigh
- Genemain Áeda Sláne (Breith Aodh Sláine), scéal rí na 6ú-haoise, Aodh Sláine
- De genelogia Con Culaind (Ginealach Chú Chulainn)
- Cath Cairnd Chonaill ria Diarmait mac Aeda Sláni for Guari Adni (Cath Charn Chonaill idir Diarmuid Mac Aodha Sláine agus Guaire Aidne), scéal ó Scéalaíocht na Ríthe
- Comthoth Lóegairi co cretim ocus a aided (Iompú Laoghaire sa Chreideamh agus a Bhás), scéal Naoimh Phádraig
Naisc sheachtracha
- ARÉ Comhdháil Lebor-na-hUidre Curtha i gcartlann 2013-10-15 ar an Wayback Machine.
- MaryJones, aistriúcháin.
- archive.org Best agus Bergin
- celt.ucc.ie e-téacs ar CELT.
- ISOS
Tagairtí
- R. I. Best, "Notes on the Script of Lebor na hUidre", Ériu 6, 1912, ll. 161–174
- Annála na gCeithre Máistrí, M1106.7
- Gearóid Mac Eoin, "The Interpolator H in Lebor na hUidre", Ulidia, December Publications, 1994, ll. 39–46.
- R. I. Best and Osborn Bergin (eag.), Lebor na hUidre, Acadamh Ríoga na hÉireann, 1929, p. ix; Lebor na hUidre Curtha i gcartlann 2007-11-19 ar an Wayback Machine, Royal Irish Academy Leabharlann agus Catalag, Acadamh Ríoga na hÉireann