Inscríbhinní Oghaim

Is ainmneacha pearsanta iad tromlach iomadúil na n-inscríbhinní, scríofa i nathanna struchtúrtha, a dhéanann de ghnáth cur síos ar shinsearacht nó gaol treibhe an duine i gceist.

Is iad a leanas na focail ghaoil:

• ᚋᚐᚊᚔ MAQI mic
• ᚔᚅᚔᚌᚓᚅᚐ INIGENA iníne
• ᚋᚒᚉᚑᚔ MUCOI treibhe, clainne
• ᚐᚃᚔ AVI uí
• ᚉᚓᚂᚔ CELI céile
• ᚅᚓᚈᚐ, ᚅᚔᚑᚈᚈᚐ NETA, NIOTTA nia, curaidh[1]

Tug faoi ndeara go bhfuil na focal úd uile sa tuiseal ginideach, mar chuid de nath iomlán den fhoirm "[cloch] mo dhuine mhic ..." nó "[[in] ainm] mo dhuine mhic ...", na túsfhocail go hannamh scríofa, de ghnáth intuigthe:

• ᚂᚔᚓ LIE lia (féach CIIC 1)
• ᚐᚅᚋ ANM ainm

Ina dteannta sin, feictear an focal KOI, arb ionann é agus Hic Iacit as Laidin:

• ᚕᚑᚔ KOI seo é

Is suimiúil é KOI óir gur scríobhadh an litir K leis an bhforfid, Éabhadh.

In ord minicíochta, feictear na focail formula i nathanna mar a leanas:

• X MAQI Y
• X MAQI MUCOI Y
• X MAQI Y MUCOI Z
• X KOI MAQI MUCOI Y
• X MUCOI Y
• X MAQI Y MAQI MUCOI Z
• Ainm lom gan focal formula
• ANM X MAQI Y
• ANM X
• X AVI Y
• X MAQI Y AVI Z
• X CELI Y
• NETA X
• INIGENA X Y (féach CIIC 362)

Nochtann a n-ainmneacha pearsanta lear mór faoi luathshochaí na nGael, a tréith cogaidh ach go háirithe. Mar shampla, is iad an dá fhréamh is coitinne ná:

• ᚉᚒᚅᚐ

  CUNA

  cú

• ᚉᚐᚈᚈᚒ

  CATTU

  cath

Feictear na fréamhacha seo i n-ainmneacha amhail is:

• CIIC 300

  ᚉᚒᚅᚐᚅᚓᚈᚐᚄ

  CUNANETAS

  Nia/curadh cúnna

• (501) ᚉᚒᚅᚐᚋᚐᚌᚂᚔ

  CUNAMAGLI

  Flaith cúnna

• (107)

  CUNAGUSSOS

  tréan le cú

• (250) ᚉᚐᚈᚈᚒᚃᚃᚔᚏᚏ

  CATTUVVIRR

  fear catha

• (303) ᚉᚐᚈᚐᚁᚐᚏ

  CATABAR

  barr sa chath

• ᚔᚃᚐᚉᚐᚈᚈᚑᚄ

  IVACATTOS

  iúr an chatha

I measc ainmneacha cogaidh eile, faightear:

• (39) ᚁᚏᚐᚅᚑᚌᚓᚅᚔ

  BRANOGENI

  Branghinte[2]

• (428) ᚈᚏᚓᚅᚐᚌᚒᚄᚒ

  TRENAGUSU

  tréan-ghus

• (504) ᚁᚔᚃᚐᚔᚇᚑᚅᚐᚄ

  BIVAIDONAS[3]

  beo mar thine

Is coiteann iad focail a luann tréithe fisiciúil, amhail is:

• (368) ᚃᚓᚅᚇᚒᚁᚐᚏᚔ

  VENDUBARI

  barr/ceann fionn

• (75) ᚉᚐᚄᚑᚅᚔ

  CASONI

  ceann catach

• (119) ᚇᚐᚂᚐᚌᚅᚔ

  DALAGNI

  dall-ghinte

• (46) ᚇᚓᚏᚉᚋᚐᚄᚑᚉ

  DERCMASOCA[4]

  dearc/súil mhaiseach

• (60) ᚋᚐᚔᚂᚐᚌᚅᚔ

  MAILAGNI

  maol-ghinte

• (239) ᚌᚐᚈᚈᚐᚌᚂᚐᚅ

  GATTAGLAN

  eagnaí glan

Tugann roinnt ainmneacha sinsear díoga le fios. Feictear an dia Lugh i n-ainmneacha amhail is:

• (4) ᚂᚒᚌᚌᚐᚇᚑᚅ LUGADDON
• (286) ᚂᚒᚌᚒᚇᚓᚉᚐ LUGUDECA
• (140) ᚂᚒᚌᚐᚃᚃᚓᚉᚉᚐ LUGAVVECCA

Feictear an t-ainm díoga ERC,[5] neamh, i n-ainmneacha amhail is:

• (93) ᚓᚏᚉᚐᚔᚇᚐᚅᚐ ERCAIDANA
• (196) ᚓᚏᚉᚐᚃᚔᚉᚉᚐᚄ ERCAVICCAS

Tugann ainmneacha duine le fios clann nó cine an duine, such as:

• (156) ᚇᚑᚃᚃᚔᚅᚔᚐᚄ DOVVINIAS, as clann Chorca Dhuibhne, sa Daingean agus Uíbh Ráthach i gCo. Chiarraí (ainmnithe as bandia áitiúil)
• (215) ᚐᚂᚂᚐᚈᚑ ALLATO, den chlann Altraige i dtuaisceart Ciarraí
• (106) ᚉᚑᚏᚔᚁᚔᚏᚔ CORIBIRI den Dál Coirpri as Contae Chorcaí.

Ar deireadh, is suimiúil é go bhfuil baint ar leith le crainn ag roinnt ainmneacha:

• (230) ᚋᚐᚊᚔ ᚉᚐᚏᚐᚈᚈᚔᚅᚅ

  MAQI-CARATTINN

  Mac Caorthainn

• (v) ᚋᚐᚊᚃᚔ ᚊᚑᚂᚔ

  MAQVI QOLI

  Mac Coill

• (259) ᚔᚃᚑᚌᚓᚅᚔ

  IVOGENI

  Iúr-ghinte

Molann scoláirí amhail is McNeill agus Macalister gur págánach iad na hinscríbhinní ortadocsacha ó thaobh ábhair de, agus gur loit iompaithigh Chríostaí iad chun an focal treibhe MUCOI ᚋᚒᚉᚑᚔ a bhaint, ag cur fosta croiseanna Críostaí ann. De réir scoláirí eile amhail is McManus, níl fianaise dá laghad ann chun an smaoineamh seo a thacú, ag lua inscríbhinní amhail is:

• (145) ᚛ᚊᚏᚔᚋᚔᚈᚔᚏ ᚏᚑᚅᚐᚅᚅ ᚋᚐᚊ ᚉᚑᚋᚑᚌᚐᚅᚅ᚜, QRIMITIR RONANN MAQ COMOGANN,

áit arb iasacht é QRIMITIR as presbyter (sagart) na Laidine.

Molann McManus nach loitiméireacht atá ann ach go díreach caitheamh agus cuimilt, agus óir gur úsáideadh na clocha le haghaidh ábhair thógála (McManus, §4.9). Molann McManus freisin gur mhair an focal MUCOI survived into Christian manuscript usage. I dteannta sin, is léir gur scríobhadh na hinscríbhinní le linn ré agus an Chríostaíocht go bunaithe go daingean in Éirinn. Is soiléire fós é ar phágánach nó Críostaí iad a rinne na hinscríbhinní, nó meacan dóibh siúd.

Faightear an chuid is mó desna na hinscríbhinní in Éirinn, le 330 as 382.

Feictear ar cheann desna na bailiúcháin oghaim ortadocsaigh is tábhachtaí ná hÉireann i gColáiste na hOllscoile Corcaigh (UCC), ar taispeáint don phobal sa 'Dorchla na gCloch'. Bhailigh Abraham Abell ársaitheoir (1783–1851) na hinscríbhinní úd agus bronnadh iad don Cork Institution sular cuireadh ar taispeáint iad i gCnOC. Ball ab ea Abell den Cuvierian Society Corcaí, a ndeara a chuid ball, ina measc John Windele, Fr. Matt Horgan agus R.R. Brash, sárobair orthu li lár na 19ú haoise.

Feictear bailiúcháin mór le rá éinne i nDún Lóich, gar do Chill Airne i gCo. Chiarraí. Leagtar na clocha amach i leathchiorcal ar thaobh an bhóthair agus caomhnaítear go maith iad.

Tá cáil ag na inscríbhinní ortodachsacha sa Bhreatain Bheag as a n-ainmneacha idir Laidin agus Briotainic (nó SeanBhreatnais), agus toisc go bhfuil inscríbhinní Laidine san aibítir rómhánach ina dteannta (bhíodh Laidin Dhéanach agus Eaglasta ina teanga scríbhneoireachta le linn an ré iar-rómhánaigh). I measc ainmneacha Briotáinise tá:

• (446) ᚋᚐᚌᚂᚑᚉᚒᚅᚔ

  MAGLOCUNI

  Breatnais Maelgwn

• (449) ᚉᚒᚅᚑᚈᚐᚋᚔ

  CUNOTAMI

  Breatnais Cyndaf

Tá sé le rá ag an mBreatain Bheag go bhfuil aici an t-aon chloch oghaim amháin le hainm duine aithne. Comórann an chloch Vortiporius, rí Dyfed den a 6ú haois.[13]

Faightear sa Bhreatain Bheag an t-aon inscríbhinn amháin a chomóradh bean, ag Eglwys Cymmin (Eaglais Cymmin) i gCarmarthenshire:

• (362) ᚛ᚔᚅᚔᚌᚓᚅᚐ ᚉᚒᚅᚔᚌᚅᚔ ᚐᚃᚔᚈᚈᚑᚏᚔᚌᚓᚄ᚜*: INIGENA AVITORIGES CUNIGNI

  iníne 'Avitoriges Cunigni.

Ainm Gaelach is ea Avitoriges, agus Briotainic is ea Cunigni (Breatnais Cynin), rud a léiríonn oidhreacht measctha na n- inscríbhinneoirí.

Tá fosta roinnt inscríbhinní sa Bhreatain Bheag which attempt to replicate the supplementary letter or forfeda for P (inscríbhinní 327 and 409).

Suíomhanna inscríbhinní na Breataine Bige

Sa chatalóg CIIC, tosaíonn inscríbhinní sa Bhreatain Bheag ag CIIC 319, agus an chuid is mó díobh as Laidin.

Faightear a seacht nó ocht n-inscríbhinn i Sasana. Tá cúig cinn i gCorn na Breataine agus dhá cheann i nDevon, which are the product of early Irish settlement in the area. Tá inscríbhinn eile i Silchester, Hampshire, a mheastar gur presumed to be the work of a lonnaitheoir Gaelach aonair.

Aisteach go leor, níl ach trí inscríbhinn ortadocsacha in Albain, óir gur inscríbhinní scolaíocha déanta ag na Cruitnigh iad na cinn eile (féach thíos).

Faightear cúig inscríbhinn ar Oileán Mhanann, san áireamh an ceann cáiliúil i bPort Naomh Muire:

• (503) ᚛ᚇᚑᚃᚐᚔᚇᚑᚅᚐ ᚋᚐᚊᚔ ᚇᚏᚑᚐᚈᚐ᚜

  DOVAIDONA MAQI DROATA

  Dovaidona mhic an draoi

Inscríbhinní Chorn na Breataine

séimhithe

• CISP KMICH/1, inscríbhinn den 11ú haois, Rúnscribhinn agus Ogham Ogham chéile, sa reilig i gKirk Michael, Oileán Mhanann:

  ᚛ᚁᚂᚃᚄᚅᚆᚇᚈᚉᚊᚋᚌᚍᚎᚏᚐᚑᚒᚓᚔ᚜

  ᚛ᚋᚒᚒᚉᚑᚋᚐᚂᚂᚐᚃᚔᚒᚐᚋᚒᚂᚂᚌᚒᚉ᚜

  ᛘᛅᛚ᛬ᛚᚢᛘᚴᚢᚿ᛬ᚱᛅᛁᛋᛏᛁ᛬ᚴᚱᚢᛋ᛬ᚦᛁᚾᛅ᛬ᛁᚠᛏᛁᚱ᛬ᛘᛅᛚ᛬ᛘᚢᚱᚢ᛬ᚠᚢᛋᛏᚱᛅ᛬ᛋᛁᚾᛁ᛬ᛏᚭᛏᛁᚱᛏᚢᚠᚴᛅᛚᛋ᛬ᚴᚭᚾᛅ᛬ᛁᛋ᛬ᛅᚦᛁᛋᛚ᛬ᛅᛏᛁ᛭

  ᛒᛁᛏᚱᛅᛁᛋ᛬ᛚᛅᛁᚠᛅ᛬ᚠᚢᛋᛏᚱᛅ᛬ᚴᚢᚦᛅᚾ᛬ᚦᛅᚾ᛬ᛋᚭᚾ᛬ᛁᛚᛅᚾ᛭

  Trascríbhinn:

  BLFSNHDTCQMGHZRAOUEI blfsnhdtcqmgηzraouei

  MUUCOMAL LAFIUA MULLGUC

  MAL : LUMKUN : RAISTI : KRUS : ÞINA : IFTIR : MAL : MURU : FUSTRA : SINI : TOTIRTUFKALS : KONA : IS : AÞISL : ATI+
  [B]ITRA : IS : LAIFA : FUSTRA : KUÞAN : ÞAN : SON : ILAN +

  Aistriúchán:

  Abecedarium Oghaim - an aibítir go léir

  "Mucomael uí Mhaelguc"

  "Chuir Mal Lumkun suas an crois seo i chuimhneachán Mal Mury, a mac altrama, iníon Dufgal, bean chéile a phós Athisl í,"

  "Níos fearr é dea-mhac altrama ná drochmhac"

  (As Ioruais é an téacs Rúnach.)

• Inscríbhinn Oghaim den 19ú haois ag Áth Eine, Co. Thiobraid Árann (Raftery 1969)

  ᚛ᚃᚐᚐᚅᚂᚔᚌᚄᚑᚅᚐᚂᚒᚐᚈᚐᚋᚐᚏᚔᚅᚔᚇᚆᚔᚋᚒᚄᚐ᚜ ᚛ᚑᚋᚁᚐᚂᚂᚔᚅᚐᚌᚉᚏᚐᚅᚔᚁᚆ᚜

  fa an lig so na lu ata mari ni dhimusa / o mballi na gcranibh

  "Faoin lia seo ina luí atá Mári Ní Dhíomasaigh ó Bhaile an Chránaigh"