David Hume

Fealsúnaí, staraí, eacnamaí agus scríbhneoir aistí de chuid Eagnaíocht na hAlban ba ea David Hume (7 Bealtaine 1711 – 26 Lúnasa 1776).[1] Tá clú air de bharr a leagan féin den eimpíreachas, den sceipticheas agus den nádúrachas.[2] Rinne sé iarracht ar eolaíocht nádúraíoch an duine a bhunú agus í ag scrúdú bhunús síceolaíoch nádúr an duine, rud ar chuir sé síos air in A Treatise on Human Nature. D’áitigh sé nach raibh smaointe ó dhúchas ann agus go dtagann an t-eolas ón eispéireas.

Infotaula de personaDavid Hume

(1766) Cuir in eagar ar Wikidata
Beathaisnéis
Breith26 Aibreán 1711 (Iúlach)
Dún Éideann, Scotland Cuir in eagar ar Wikidata
Bás25 Lúnasa 1776
65 bliana d'aois
Dún Éideann, Scotland Cuir in eagar ar Wikidata
Áit adhlacthaOld Calton Cemetery (en) Aistrigh Cuir in eagar ar Wikidata
Faisnéis phearsanta
ReiligiúnAn tAindiachas
Scoil a d'fhreastail sé/síOllscoil Dhún Éideann Cuir in eagar ar Wikidata
Teanga dhúchaisBéarla
Gníomhaíocht
Réimse oibreFealsúnacht, meitifisic, eipistéimeolaíocht, fealsúnacht na hintinne, eitic, polaitíocht, aeistéitic, fealsúnacht reiligiúin, stair, aiste agus eacnamaíocht
Suíomh oibre Albain Cuir in eagar ar Wikidata
Gairmfealsamh, staraí, scríbhneoir aistí, leabharlannaí, eacnamaí, scríbhneoir Cuir in eagar ar Wikidata
FostóirEmbassy of the United Kingdom, Paris (en) Aistrigh (1763–1766)
Advocates Library (en) Aistrigh (1752–1757) Cuir in eagar ar Wikidata
Ball de
GluaiseachtEimpíreachas, nádúrachas, philosophical skepticism (en) Aistrigh agus An Eagnaíocht
Faoi thionchar
TeangachaBéarla
Saothar
Saothar suntasach
Teaghlach
Céileluach ar iarraidh Cuir in eagar ar Wikidata
AthairJoseph Hume, 10th of Ninewells (en) Aistrigh  agus Katherine Falconer
SiblínJohn Hume
Find a Grave: 1894 Cuir in eagar ar Wikidata

Fealsúnacht

D’áitigh Hume nach féidir réasúnaíocht induchtaitheach agus creideamh i gcúisíocht a dheimhniú ó thaobh an réasúin de; tá siad ag brath ar nósanna agus ar thaithí. Ní fheicimid i ndáiríre gurb amhlaidh gur rud áirithe is cúis le rud eile. Ní bhraithimid ach “cónasc imeachtaí”. Chun an chúisíocht a thuiscint as ar tharla cheana, de réir fhadhb seo an induchtaithe, caithfear a shamhlú go mbeidh an t-am atá le teacht cosúil leis an am atá caite, réamhghlacan nach féidir a bhunú ar eispéireas roimh ré.[3]

uaimh Hume, Dún Éideann
Allan Ramsay: David Hume, 1754

Chuir sé in aghaidh réasúnaithe fealsúnacha agus barúil aige gur mothúcháin seachas réasún a théann i bhfeidhm ar iompar an duine. D’fhógair sé: "Reason is, and ought only to be the slave of the passions".[4]

Bhí sé ina mhaoithneachasaí freisin agus barúil aige go bhfuil moráltacht bunaithe ar mhothúcháin seachas ar phrionsabail theibí. Ba mhaith leis riamh míniú nádúraíoch ar fheiminéin mhorálta, agus glactar go coitianta leis gurb eisean ba thúisce a léirigh an fhadhb “tá/ba cheart” – ní leor fíoras a chur in iúl chun a chinntiú go normatach céard ba cheart a dhéanamh.

Shéan Hume freisin nach bhfuil eolas againn ar an mise. Dúirt sé nach mbraithimid ach burla mothúchán agus nach bhfuil sa mhise ach an burla sin de bhraistintí a cheanglaímid le chéile le cúisíocht. Tá teoiric comhoiriúnachta den saorthoil aige agus glacann sé leis go bhfuil an cinnteachas ag cur go hiomlán le saoirse an duine.[5] Bhí tuairimí conspóideacha aige maidir le fealsúnacht an reilgiúin, mar níor chreid sé i míorúiltí agus dhiúltaigh sé don argóint theileolaíoch i bhfabhar Dia a bheith ann (i.e. argóint ar son thoil Dé).

Bhí tionchar ag Hume ar fhóntachas, posaitíbheachas loighciúil, fealsúnacht anailíseach luath, eolaíocht chognaíoch, diagacht agus réimsí eile. Dúirt Immanuel Kant gurbh é Hume a mhúscail as “codladh an dogmatachais” é.

Nótaí
  1. William Edward Morris, "David Hume", in The Stanford Encyclopedia of Philosophy (2014), Edward N. Zalta (eag.)
  2. Fumerton, Richard, "Foundationalist Theories of Epistemic Justification". Stanford Encyclopedia of Philosophy, 2000
  3. Berlin, Isaiah (2013). "The Roots of Romanticism". Princeton: Princeton U.P..
  4. Hume, David, Treatise on Human Nature
  5. "Hume on Free Will" (2016). Metaphysics Research Lab, Stanford University.

Naisc sheachtracha
  • Hume Texts Online (davidhume.org) Saothair Hume in eagráin údarásacha inchuardaithe, le foinsí eile (ailt, liosta leabhar agus lámhscríbhinn na Dialogues)
  • David Hume le leaganacha den Treatise, Abstract of the Treatise, an dá Enquiries, Dialogues Concerning Natural Religion, agus ceithre aiste
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.