Conghal Caoch

Tá seanstair na hÉireann lán d'ainmneacha daoine, a bhfuil beag fíoras ar eolas fúthu ach a sinsearacht, agus dáta agus caoi a mbáis. Ní caomhnaítear sinsearacht Chonghaile in aon luathfhoinse, ach de réir ábhair nua deireanaí, ba ea Scandal Sciathleathan a athair agus Fiachna mac Baotáin a sheanathair.[2]

Sna 6ú agus 7th haoiseanna, príomhbhall chónaidhm na gCruithne ba ea an Dál nAraide,[3] agus an príomhrítheaghlach na Uí Chaolbhadh bunaithe ar Mhaigh Line, taobh thoir de bhaile Aontroma. D'fhéadfadh é nár bhall den ghéag seo é Conghal agus dá bharr nárbh é Fiachna a sheanathair.[4]

Sa scéal Fled Dúin na nGéd, garmhac Eochach Bhuí, Rí an Dáil Riada, is ea Conghal, rud nach ndearbhaítear i bhfoinsí eile. Cé gur inchreidte é seo ó thaobh chroineolaíochta de, tá iomrall aimsire ann óir go bhfuair Eochaidh bás blianta roimh Chath Mhaigh Rath. B'fhéidir é mar sin gur mhac é Conghal de dheirfiúr Domhnaill Bhric, chomhghuaillí Eochach.[5][6]

Meastar gur tháinig Conghal i gcoróin mar rí Dhál nAraidi sa bhliain 626, tar éis bhás Fhiachna mhic Bhaotáin, ach ní dócha go ndearnadh rí na Ulad go dtí bás Fhiachna mhic Dheamáin sa bhliain 627. Feictear é sin chéad uair sna hannála don bhliain 628, nuair a mharaigh sé Suibhne Meann den Chineál Eoghain, Ard-Rí na hÉireann mar dhea, ag Trá Bhréan ar bhruach Loch Súilí.[7][8][9] Rinne an mharú seo a leas agus a ainleas do Conghal. D'éirigh sé a bhuí leis ina rí na nUlad, ach tháinig cinn fosta a neimisis, Domhnall mac Aodha den Chineál Chonaill. Bhí sé ina scliúchas idir Domhnall agus Suibhne níos luaite sa bhliain sin, agus d'fhéadfadh é go raibh Domhnall agus Conghal ag troid as lámh a chéile.[10]

De réir an scéil Fled Dúin na nGéd, athair altrama Conghaile ba ea Domhnall. Insítear sa scéal céanna ámh gur fhulaing Conghal tarcaisne ag an bhfleadh, a d'iompaigh é is dócha in éadan Domhnaill. Sa bhliain 629, chloígh Domhnall Conghal ag Cath Dhún Ceithirn (gar do Chúil Raithin).[11][12][13][14][15]

Sa bhliain 629, is amhlaidh gur chloígh an Dál nAraidi an Dál Riada ag Fid Eóin. Maraíodh rí Dhál Riada Connadh Cearr ann. Insítear ámh gurbh é the Maél Caích mac Scandail an buaiteoir (deartháir eile Chongaile, anaithnid seachas sin, atá i gceist b'fhéidir).[16][17][18][19] Maraíodh fosta beirt gharmhic Aodháin mhic Gabhráin, agus an deoraí as Bernicia, Osric (mac Æthelfrith b'fhéidir).

D'fhéadfadh é gur chuir Conghal círín an Dáil Araí ar aghaidh chuig Maol Caích tar éis dó a ceapadh ina rí Ulad. Cuireadh i gcoinne Mhaoil ag Cruithne eile faoi cheannas Dícula mhic Echach, a bhí ball desna Latharna, treibh eile den Dál nAraidi.[20][21]

Bhí sé tar eís na bliana 629 is dócha a rinne Conghal a bid ar ríogacht na Teamhrach. Bhain comhghuaillthe Chongaile, Clann Cholmáin, roinnt caithréimeanna sa Laighin sa Mhí idir na blianta 633–634. D'fhéadfadh é go raibh Conghal ina Ard-Rí ag an am céanna.[22] B'fhéidir fosta gur thug Conghal tacaíocht do Chineál Mhic Earca ina achrann le Cineál Fearadaigh, géag den Chineál Eoghain[23]

De réir an dréacht dlí ársa ar beachaireacht, Bechbretha, scríofa laistigh de ghlúin amháin tar éis bhás Chonghaile, fuair sé a leasainm tar éis dó bheith dallta ag beacha a bhí le Domhnall mac Aodha. De bharr seo, dar leis an scéal, cuireadh as ríogacht na Teamhrach é, óir nach raibh sé gan ainimh. Insítear sa scéal Cath Maige Rath, ag lorg Bechbretha, gur mhaígh fir na nUlad mar chúiteamh súil ar shúil. D'fhéadfadh é gur bholscaireacht in aghaidh Chonghaile a bhí ann sna dréachtaí úd, agus naimhdeas roimhe ón Dál Fiatach agus príomhchlann an Dáil Araí, Uí Chóelbad.[24] Níl Conghal le fáil mar Ard-rí in aon ríliosta eile níos deireanaí.

Sa tréimhse 635–636, is dóigh gur bhain comhghuaillthe Dhomhnaill mhic Aodha an lámh in uachtar ar chomhghuaillthe got the better of Chonghaile. Sa bhliain 635, chloígh Síol Aodha Sláine (comhghuaillthe Dhomhnaill) Clann Cholmáin (comhghuaillthe Chonghaile). B'fhéidir go raibh naimhdeas ag Domhnall fosta roimh Uí Chóelbad.[4] Sa bhliain 636, maraíodh rí Ailigh den Chineál Fearadaigh, ach in ainneoin sin níor éirigh le Cineál mhic Earca, comhghuaillthe Chonghaile, an dream úd a dhíbirt.

Bhí Domhnall mac Aodha i gceannas sna blianta i ndiaidh 636. Faoi dheireadh sa bhliain 637, thug Congal, i dteannta le Domhnall Breac, a dúshlán é i gCath Maige Rátha. Bhuaigh Domhnall mac Aodha agus maraíodh Congal cloíte. Insítear scéal an chatha seo in Buile Shuibhne agus sa téacs darb ainm Cath Maige Rátha.

Feictear Congal mar phríomhphearsa sa scéal Fled Dúin na nGéd, agus fosta sa scéal Cath Maige Rátha (luaite thuas).

Scríobh an file Éireannach Sir Samuel Ferguson dán laochais fada ar Chongal, bunaithe go garbh ar Fleadh Dhúin na nGéad, faoin teideal Congal: A Poem in Five Books (1907).

Is teoranta iad na foinsí le haghaidh shaol agus ré Chonghaile, agus scríobhadh iad fad tar éis a bháis. Creidtear go bhfuil ábhair dá thréimhse, le fáil anois sna hannála Éireann atá ar marthain, bunaithe go formhór ar annála a caomhnaíodh ar Oileán Í, suíomh na mainistreach bunaithe ag Naomh Colm Cille i lár na 6ú haoise. Ní chaomhnaítear na hannála seo ach i gcóipeanna níos déanaí. Meastar go bhfuil Annála Uladh agus Annála Tiarnaigh na cinn is iontaofa. Ní fheictear Conghal in Vita sancti Columbae le Adhamhnán, luathfhoinse stair na hÉireann, ach feictear roinnt dá chomhaoisigh agus tugtar ann comhthéacs le haghaidh imeachtaí a shaoil. Luaitear é sa leabhrán an Fhéineachais, Bechbretha (beachbhreithe, maidir le beachaireacht) scríofa go déanach sa 7ú haois, a chuireann leasainmneacha Chongail in iúl.

Feictear Conghal fosta i n-ábhair níos deireanaí agus níos lú iontaofa, amhail is rannta agus scéalta san áireamh Cath Maige Rátha agus Fled Dúin na nGéd, a théann siar go dtí an ré Mheán-Ghaeilge, 'sé sin na 10ú go 12ú haoiseanna. Is frithráiteach na ginealaigh ina bhfeictear Conghal.

• "Annála Uladh AD 431–1201" (1996).
• "Annála Tiarnaigh" (1996).
• "Fled Dúin na nGéd" (1996).
• "Adomnán of Iona: Life of Saint Columba" (1995). Londain: Penguin.
• Adamson, Ian (1998). "Dalaradia: Kingdom of the Cruthin". Béal Feirste: Pretani Press.
• Bannerman, John (1974). "Studies in the History of Dalriada". Dún Éadain: Scottish Academic Press.
• Byrne, Francis John (1973). "Irish Kings and High-Kings". Londain: Batsford.
• Charles-Edwards, T. M. (2004). "Oxford Dictionary of National Biography". Oxford: Oxford University Press. doi:10.1093/ref:odnb/50104. Dáta rochtana: 25ú Deireadh Fómhair 2007.
• Charles-Edwards, T. M. (2004). "Oxford Dictionary of National Biography". Oxford: Oxford University Press. Dáta rochtana: 22ú Deireadh Fómhair 2007.
• Charles-Edwards, T. M. (30ú Samhain 2000). "Early Christian Ireland". Cambridge: Cambridge University Press.
• Ferguson, Samuel (1918). "Poems of Sir Samuel Ferguson". Baile Átha Cliath: Talbot Press. Dáta rochtana: 30ú Márta 2008.
• Mac Niocaill, Gearoid (1972), Ireland before the Vikings, Dublin: Gill and Macmillan
• Marstrander, Carl (1911). "A New Version of the Battle of Mag Rath". Ériu 5: 226–247.
• Ó Cróinín, Dáibhí (1995). "Early Medieval Ireland: 400–1200". Londain: Longman.
• O Donovan, John (1826). "The Banquet of Dun Na N-Gedh and The Battle of Magh Rath". Baile Átha Cliath: Irish Archaeological Society.
• "The Cycles of the Kings" (2005). Cartlannaíodh an bunleathanach ar 2 Meán Fómhair 2006. Dáta rochtana: 18 Iúil 2020.