Colla Uais

De réir na seanscéalta, mharaigh na Trí Cholla a n-uncail, Fíachu Sroiptine, i rith Chath Dubhchomair, i gCríoch Rois, Breá, agus tháinig Colla Uais i gcoróin.[1] Tuaradh nach dtiocfadh sé i réim in Éirinn, sliocht an té a mharódh na Colla. Bhí Colla Uais i réim ar feadh trí bliana in ionad Fhiacha (323-326 AD), agus ar feadh ceithre bliana mar Ard-Rí, sular chuir Muireadhach Tíreach mac Fiacha ar deoraíocht iad triúr agus 300 dá lucht leanúna go hAlbain.

Deirtear gurbh í Aileach, iníon Udhaire rí na hAlban, í a máthair. De réir Chéitinne, cheap Udhaire iad i gceannas trí chéad gaiscíoch.[1] D'fhill siad ar Éirinn, ag súil go maródh Muireadhach iad, agus dá bharr go gceilfeadh sé a shliocht ar an gcoróin. Ach bhí an tuar ar eolas ag Muireadhach, agus thóg sé ina sheirbhís iad, in ainneoin go raibh a fhios aige go raibh a athair maraithe acu.

I ndiaidh roinnt blianta, shocraigh Muireadhach gur chóir go raibh a gcríocha féin ag na Colla, agus chuir sé amach iad chun na hUlaidh a chloí. Le harm na gConnacht, throid siad seacht gcath laistigh de sheachtain amháin in éadan na nUladh ag Achaidh Leithdeircc, ag marú Fearghasa Fogha, rí na nUladh sa seachtú ceann. Fuair Colla Menn bás i rith an chatha seo. Dhóigh siad Eamhain Mhacha, príomhchathair na nUladh, agus tréigeadh é ina dhiaidh. Thóg siad críocha suntasacha sa lár-Uladh, a mheastar gur bunús ríocht na nOiriall é.

• Leabhar Gabhála na hÉireann: [2]
• Foras Feasa ar Éirinn: 306–310.[3]
• Annála na gCeithre Máistrí: ríocht: 322–326; scrios Eamhain Mhacha agus gabháil na nUladh: 331.[4]

De réir seanós áirithe, scriosadh Eamhain Mhacha sa bhliain 450.

De réir T. F. O'Rahilly, ní stairiúil é scéal na dTrí Cholla, cé go bhfuil bunús stairiúil ann. Molann sé gurbh é an triúr mhac Néill Naoi nGiallaigh, Conall, Enda and Eoghan, a bhris cumhacht na Uladh, a scrios Eamhain Mhacha agus a bhunaigh ríochtaí an Oirialla, agus a bhunaigh ríochtaí Thír Eoghain agus Thír Chonaill in iarthuaisceart na nUladh i lár na 5ú haoise. Creideann sé gurb ionann na Trí Colla agus an triúr mac Néill, agus gan ann ina scéal ach ficsean liteartha chun ginealach uaisleach a bhronnadh ar na ríochtaí seo.[5] Aontaíonn staraithe níos déanaí leis, ina measc Francis J. Byrne,[6] agus Dáibhí Ó Cróinín.[7]

Maíonn Donald Schlegel gurb an t-aon sampla amháin in Éirinn ársa iad ainmneacha trípháirteacha na ndeartháireacha den gnás ainmnithe Rómhánach, chéad ainm, ainm sloinne, bua-ainm. B'fhéidir gur spreagadh é seo ag a bhfilleadh mar a mhaítear ó dheoraíocht in Albain, a bhí mar chuid d'impireacht na Róimhe ag am traidisiúnta an scéil, an 4ú haois. De réir Schlegel, is fianaise é a gceannas ar 100 fear an duine gur thaoisigh chéid in airm na Róimhe ab ea iad.[1]

Molann Schlegel chomh maith gur de shliocht Trinovantes na Breataine ab ea na Trí Cholla, chomh maith lena n-ainm "Colla". D'fhéadfadh é, dar leis, gur thug na hOllaimh aistriú lochtach ar an ainm Trinovantes agus rinne siad an t-ainm Airgíalla, críocha na dTrí Cholla san Ulaidh. Maidir le Colla, b'fhéidir go bhfuil sé fréamhaithe ó Coill nó Coel, luaite dís le Seathrún Céitinn mar logainmneacha i gCamulodunum (Colchester an lae inniu), áit chónaithe na dTrinovantes.[1]

Deirtear gur "de shliocht Cholla Uair, Ard- Rí na hÉireann" ab ea naomh den séú haois, Dearchairthinn, gaolta le hUachtar Aird gar do Theach Srafáin, Contae Chill Dara.[8][9][10]