Aibítir

Deirtear go minic nach n-úsáidtear na litreacha j, k, q, v, w, x, y, ná z sa Ghaeilge. I bhfírinne tá an chuid is mó acu in úsáid sa Ghaeilge leis na céadta bliain. Seo roinnt samplaí reatha.

• jab, jéiníos, joltaeir
• vitimín K, línte H agus K, selkie (téarma.ie)
• quinín, quionól
• vóta, vód, vrác
• ‘aonad lán-W’
• xaintéin, xiolán, X-radaíocht
• Yólais, Y-chrómasóm
• zó-eolaíocht, zóifít, zú

Téarmaí teicniúla atá sách aduain cuid acu (go háirithe k agus w). Feictear iad sa mhatamaitic nó san eolaíocht. Tá go leor samplaí de na litreacha éagsúla a bheith in úsáid i bhfoilseacháin a foilsíodh nó a breacadh i bhfad siar. Deirtear gurb é ‘k’ an t-aon litir nach bhfuil i bhfoclóir Ó Dónaill, ach tá an carachtar céanna sa teanga le fada, tráth den saol ba ghiorrúchán don fhocal ‘cath’ a bhí ann. Anois feictear é i dtéarmaí teicniúla. Foilsíodh dhá leabhar Ghaeilge sa bhliain 2017 a raibh K sa teideal acu, mar a bhí Kíor Thuathail agus Katfish.

Seo an méid a bhí le rá ag G.T. Paghan in Téarmaíocht na hEolaíochta in 1947.

Tá locht beag eile ar litriú na Gaeilge – maidir le cúrsaí eolaíochta ach go háirithe – is é sin dealús na haibítre faoi litreacha.19 Tá na litreacha ‘v’, ‘x’, ‘y’ beagnach chomh tábhachtach chuige sin le haon cheann eile agus is mór an chiotaí dul dá gceal. Ní staonann na náisiúin eile ó litreacha coimhthíocha a ghlacadh an túisce ina mbraitheann siad a n-easpa. Agus ní haon díobháil aithris a dhéanamh orthu sa ní sin. Caithfear a thabhairt de chreidiúint do na Téarmaí, ámh, gur cheadaigh siad an litir ‘v’ isteach aon uair amháin –san fhocal ‘volt’. Is maith é sin ach ní miste a thuilleadh. Is dócha, ámh, go bhfuil an bhearna thíos sa chás sin.20 Maidir le ‘x’ ní móide go bhfuil sí sin leis ó bhaol. Murar glacadh go hoifigiúil sna Téarmaí léi, úsáidtear cheana í ó am go ham i bhfocail áirithe mar ‘téx’.21 Ach tá an tríú litir, ‘y’, díreach chomh tábhachtach le haon cheann acu, agus a bhfuil d’fhocail eolaíochta ann agus iad tarraingthe ón nGréigis. Éiríonn le cuid de na teangacha dul ina héagmais gan amhras, ach tá bua faoi leith aici a d’fhágfadh an-oiriúnach don Ghaeilge í. Is é sin go bhféadfaí fuaim leathan a thuiscint aisti murab ionann agus an litir ‘i’. D’oirfeadh sin go minic i ndiaidh ‘s’, cuir i gcás.

Fadó ní raibh sa Ghaeilge ach na gutaí a, e, i, o, u agus na consain b, c, d, f, g,l, m, n, p, r, s, t. Deirtear gur ainmneacha crann a bhíodh orthu anallód: Ailm, Beith, Coll, Dair, Eadha, Fearn, Gort, Uath, Ioga, Luis, Muin, Nuin, Oir, Peith, Ruis, Suil, Teine, Ur. Meastar, áfach, gur nós é seo a tháinig sa treis níos déanaí.