Kaartsje oer de Midsiuwen wêrop de Kop fan Oerisel noch ta Stellingwerf rekkene wurdt

De Stellingwerven is it súdeastlikste part fan de provinsje Fryslân, súdlik fan de Tsjonger, oan de kanten fan de Linde.

It gebiet wurdt foarme troch de Fryske gemeentes Eaststellingwerf en Weststellingwerf. De grutste en wichtichste plakken hjir binne Wolvegea en Easterwâlde. Oare wichtige plakken binne Appelskea, Haulerwyk en Noardwâlde.

Om't de kop fan Oerisel, de gemeente Stienwikerlân, en in part fan de Drintske gemeente Westerfjild itselde dialekt en deselde kultuer hawwe, wurdt de namme in inkelde kear ek brûkt foar it hiele taal- en kultuergebiet.

Werf of Warf is in plak dêr't rjochtsprutsen wurdt en Stelling betsjut bestjoerder as rjochter. Eartiids waard Stellingwerf laat troch trije Stellingen. In Stelling is ien út it doarp dy't keazen wurdt troch de befolking. De Stellingen waarden alle jierren ferfongen en kamen hieltyd út in oar doarp.

Geografy

It Aekingersân by Appelskea, jannewaris 2005.

Lindefallei by De Blesse

Geakundich sjoen heart it eastlike part fan de Stellingwerven by de oanswettende gebieten yn it noarden, de Fryske Wâlden. Nei it westen ta giet it gea stadich oer yn greiden en wetter. It heechste punt fan de Stellingwerven is de Bosberch, justjes súdlik fan Appelskea. Yn it grinsgebiet tusken Drinte en Fryslân leit it Nasjonaal Park Drintsk-Fryske Wâld. Dat park bestiet út bosk, heide en stosânen. Benammen op de stosânen ûntstienen lytse heuvels en dunen. Op guon plakken is de sânlaach 5 meter tsjok. Dat sân waard yn de lêste iistiid oanfierd. De heidefjilden waarden te yntinsyf bebuorke. Dêrtroch begûn it sân te stowen. Om 1850 hinne bedrige de sânstowerij de doarpen en ikkers yn 'e omkriten. Om it stosân op te kearen waarden nuddelbeammen plante. Om 1900 hinne waard keunstdong brûkt by it beboskjen fan it stosân en de heidegrûn. By Appelskea is in besikerssintrum foar it Drintsk-Frysk Wâld delset. It Fochtelerfean is in natoergebiet yn it easten fan Eaststellingwerf, krekt noardeastlik fan it Drintsk-Fryske Wâld, op it plak dêr't Fryslân en Drinte byinoar komme. It Fochtelerfean is ien fan de minne en bêst bewarre heechfeangebieten fan Nederlân. Yn it Fochtelerfean komme sawol de ringslang, as ek de njirre en de glêde slang foar. De populaasje glêde slangen is sa grut, dat sûnt 2001 de slangearn wer yn de Fochtelerfean foarkomt. Súdeastlik fan de doarpen Munnikebuorren en Skerpenseel leit it natoerreservaat de Rottige Meente. It natoergebiet is troch it feangraven yn de 19e en 20e iuw ûntstien. It natoergebiet Rottige Meente is yn it besit fan Steatsboskbehear. Noardlik fan de Rottige Meente leit de Brandemar, in leechfeangebiet en sompe dy't ek troch feangraven yn de 19e en 20e iuw ûntstien is. Yn it westen fan Weststellingwerf rint de dyk tusken Skoattersyl en Slikenboarch oer de âlde seedyk. Dy seedyk beskerme Weststellingwerf, oant de ynpoldering fan de Noardeastpolder, tsjin de Sudersee.

Klimaat

De Stellingwerven hawwe in matige seeklimaat. It klimaat wurdt beynfloede troch de Noardsee. Lykwols binne der wol lytse ferskillen tusken it waadgebiet yn it noardwesten fan de provinsje Fryslân en de Stellingwerven yn it súdeasten fan de provinsje. De klimaatgegevens binne fan it KNMI-mjitstasjon yn Ljouwert.

Waaroersicht foar de Stellingwerven
Moanne	jan	feb	mrt	apr	maa	jun	jul	aug	sep	okt	nov	des	Jier
heechste maksimum (°C)	12,6	14,4	20,4	26,0	28,7	32,5	31,4	32,8	29,1	23,8	16,4	14,2	32,8
trochsneed maksimum (°C)	4,6	5,1	8,3	11,4	15,9	18,1	20,3	20,8	17,6	13,4	8,7	5,8	12,5
trochsneed temperetuer (°C)	2,4	2,5	5,0	7,4	11,6	14,3	16,4	16,6	13,9	10,1	6,1	3,6	9,2
trochsneed minimum (°C)	−0,2	−0,4	1,6	3,2	6,9	9,8	12,2	12,0	9,8	6,6	3,3	1,1	5,5
leechste minimum (°C)	−19,9	−16,3	−16,3	−5,9	−1,7	1,3	5,7	5,4	2,0	−6,5	−14,2	−19,2	−19,9
delslach (mm)	65,6	42,1	59,4	38,4	51,4	68,7	64,2	60,2	82,1	78,4	83,7	73,0	767,2
boarne: [1][2] KNMI: Langjarige gemiddelden en extremen, tijdvak 1971 - 2000

Skiednis

It is net wis wêr’t de earste bewenners fan de Stellingwerven oarspronklik wei kamen. Der is in ferhaal dat se om 840 hinne fan ien fan de pakesizzers fan Karel de Grutte nei de Stellingwerven teagen as flechtlingen út in gebiet súdlik fan Hannover. Der binne gjin skriftlike stikken fan foar it jier 1000 oerlevere. By Aldeholtpea is in fûstbile fûn fan sa likernôch 70.000 jier f.Kr. Dy fûstbile is mooglik in bewyske fan Neandertalers yn it gebiet.^[3] Sa likernôch 10.000 f.Kr. wennen jagers en sammelders fan de saneamde Tsjongerkultuer yn it gebiet, mar yn dy rite wie der gjin fêste bewenning. Oer de iere midsiuwen is ek net folle bekend. Yn dy tiid wiene de Stellingwerven in ûnderdiel fan it Fryske wengebiet, oant de Franken yn it jier 734 de Friezen fersleinen yn de Slach oan de Boarn. Nei de ferdieling fan it Frankyske Ryk neffens it Ferdrach fan Ferdun yn 843 waarden de Stellingwerven in ûnderdiel fan it eastlike Frankyske Ryk. Ut it eastlike part fan it âlde Frankeryk ûntstie yn de njoggende iuw it Hillige Roomske Ryk. Op 26 novimber 944 joech Keizer Otto I fan it Hillige Roomske Riek "et recht van foreest" (it jachtrjocht) yn de Pagus Thriënte oan biskop Balderik fan Utert. Dêrmei kamen de hjoeddeistige Stellingwerven ûnder it bewâld fan it Uterske bisdom. De Pagus Thriënte (it goa Thriënte) omfiemet Drinte en Oerisel, oan de rivier de Tsjonger ta. Under de biskoppen fan Utert hie it gebiet de namme "Oerstift".

Sân Fryske Seelannen neffens it traktaat fan 1417.

De biskoppen fan Utert hienen yn Follenhove in tsjerke en kastiel, en behearsken fan dêr út it gebiet. Yn de rin fan de tiid makke hieltiten mear gebiet oan de kanten fan de Linde him los fan Follenhove. Yn 1309 hiene dizze boeren spul mei Follenhove oer pacht, en slueten se harren oanien foar in oanfal op Follenhove. Sa ûntstie in ûnôfhinklike republyk, de Frije Naasje fan de Stellingwerven. Dizze republyk waard laat troch trije keazen bestjoerders, de Stellingen. Yn it feangebiet fan dy tiid wie fansels rjocht sprutsen op de hichten, de werften. De Stellingwerf is dêrmei it rjochtsgebiet fan de stellingen. It Stellingwerver Lânrjocht is nei alle wierskyn yn de 14e iuw op skrift steld en ferskynde yn it jier 1480^[4] It lânrjocht beskriuwt it plak fan de Stellingwerven as Frysk gebiet. Neffens it lânrjocht waard eltse ynbreuk op de Fryske frijheid swier straft. Yn it Freeska Landriucht (yn 1480 it earste printe boek yn de Fryske taal) binne de Stellingwerven yn it Traktaat fan de Sân seelannen neamd as ûnderdiel fan it fjirde seelân. ^[5] Doe't de Fryske Frijheid yn 1498 troch hartoch Albrecht fan Saksen ta in ein kaam, wie dat ek de ein fan de selsstannigens fan de Stellingwerven. Yn it jier 1500 waarden ek de Stellingwerven definityf ûnderwurpen troch de keizer fan it Hillige Roomske Ryk. Yn dat jier waard Stellingwerf as Fryske gritenij ûnderdiel fan de Sânwâlden. Yn 1504 kaam der in ein oan de âlde rjochten fan de Stellingen.^[6] De hartoch ferkocht Fryslân yn 1515 oan Karel V. Yn 1517 waard Stellingwerf dield yn twa gritenijen: Stellingwerf Westerein en Stellingwerf Easterein.^[7]

Gritenijen yn de Sânwâlden oan de ein fan de 17e iuw.

De Stellingwerven kamen as ûnderdiel fan de provinsje Fryslân yn de twadde helte fan de sechtjinde iuw by de Republyk fan de Sân Feriene Nederlannen, dy't yn 1568 formeel útroppen waard. In part fan de Linde en Tsjonger waarden nei 1580 ûnderdiel fan de Fryske Wetterliny. It gebiet by de skânsen del waard yn de Tachtichjierrige Oarloch tsjin de Spanjerts en yn it Rampjier tsjin Bernhard von Galen en Frânske helptroepen ûnder wetter set. Mei de komst fan de Frânsen yn 1795 waard de Bataafske Republyk stifte. Fan 1798 oant 1801 wie Sânwâlden in ûnderdiel fan it Frânske Departemint fan de Alde Isel. Yn 1801 gong de Bataafske Republyk oer yn it Bataafske Mienebest en it Departemint Fryslân waard stifte. Yn 1806 gong it Bataafske Gemenebest oer yn it Keninkryk Hollân dat oant 1810 bestien hat. Yn 1814 waard Fryslân in provinsje fan Nederlân. Yn de Frânske tiid waard Eaststellingwerf opdield yn twa gemeenten (mairies); Alderberkeap en Easterwâlde. Nei de Frânske tiid waarden Alderberkeap en Eastwâlde wer gearfoege ta ien gritenij/gemeente.^[8]

Yn de sântjinde en achttjinde iuw koe de mienskip troch feanwinning jild fertsjinje. Yn de twadde helte fan de 19e iuw wie it grutste part fan it fean ôfgroeven. Dêrtroch feroare der op sosjaal-ekonomysk mêd gâns. Yn Noardwâlde begûn de befolking mei it binen fan biezems en it meitsjen fan heidebjinders. Mei de wylgetien dy't oeral te krijen is waarden kuorren flechte. As der gjin wylgetien mear te krijen wie waard rotan ynfierd.^[9] Om 1900 hinne is it reidflechtsjen in wichtich ûnderdiel wurden fan de ekonomy fan Noardwâlde en omkriten. Yn de Twadde Wrâldkriich waard it Kamp It Petgat by Blesdike as strafkamp foar Joaden brûkt. It kamp is fjouwer moanne as strafkamp brûkt en waard yn de nacht fan 2 op 3 oktober 1942 ûntromme. Kamp Oranje en Ybenheer by De Fochtel waarden brûkt as wurkkampen foar manlike Joadske twangarbeiders. Op 2 oktober 1942 waarden 215 minsken op transport set nei Kamp Westerbork om dêrwei nei Auschwitz en Sobibór brocht te wurden.^[10] Yn de Stellingwerven begûn de befrijing yn de nacht fan 7 op 8 april 1945. 60 Frânske falskermspringers kamen by Haulerwyk en Appelskea del.^[11] Nei de kriich waard Kamp Oranje by De Fochtel brûkt as strafkamp foar NSB'ers en letter as opfangkamp foar Molukkers. Kamp Ybenheer waard nei de kriich fan 1951 oant 1968 ek as opfangkamp foar Molukkers brûkt. Nei 1968 wie et eardere kamp in oefengebiet fan it Nederlânske leger. De oprjochting fan de suvelfabriken nei 1880 en de meganisaasje fan de lânbou nei de Twadde Wrâldkriich hawwe gâns ynfloed hân op de ekonomyske ûntjouwing en agraryske karakter fan it gebiet. Tagelyk ûntstie der in lichte yndustry dy't no noch beskiedend is foar de ekonomy fan de streek.

Mienskip

Kultuer

Peaskefjoer

Ek mei kultuer hawwe de Stellingwerven in protte mei de Nedersaksyske kultuer. Sa wurde der om Peaske hinne in protte peaskefjoeren oanstutsen yn it gebiet. Dat bart ûnder oaren yn Aldeberkeap, Elsloo en Easterstreek.

It âldste skriftlike bewyske fan de namme Stellingwerf is út it jier 1309. Dêrom waard yn 2009 it 700-jierrich bestean fan de Stellingwerven fierd. De griffioen komt sawol op it gemeentewapen fan Weststellingwerf as dy fan Eaststellingwerf foar. In lyksoartich figuer stiet op in segel út de midsiuwen.^[16] Op in ôfbylding mei de twa gemeentewapens út 1580 binne ek fan sokke figueren te sjen.^[17] By it feest foar it 700-jierrich bestean fan de Stellingwerven waard dêrom in aparte flagge makke mei de griffioens fan de beide gemeenten der op.

Yn Eaststellingwerf en omkriten wurdt op it mêd fan keunst, kultuer en literatuer in protte wurk ferset troch de Stichting Kunstwerf. Eltse simmer wurdt yn Aldeberkeap it keunstbarren Open Stal hâlden dêr't 15 keunstners op ferskillende plakken eksposearje mei harren wurk. Dizze keunstrûte wurdt sûnt 1971 hâlden. In oar grut barren yn de Stellingwerven binne de Pinksterlanddagen, in anargistysk festival yn Appelskea mei politike praatrûnten, gearkomsten, lêzings en workshops.

Iten

Boerekoal mei woarst

It kulinêre mêd beheind him ta gebak en koekjes. Ferskate bakkers ferkeapje koekjes en gebak dy't se sels meitsje en dêr de namme fan de streek yn ferwurkje. Dêrneist is der noch in resept mei as namme Berkeapster Lammebout. It 'kulinêr eigene' hat fierders de streekprodukten sa't dy yn de rest fan de provinsje Fryslân ek wol bekend binne, lykas sûkerbôle, oranjekoeken, rikke drûge woarst en keallepoaten. Bekende waarme gerjochten binne boerekoal mei woarst en de Fryske sipelsop.

Ekonomy

De A32 by It Hearrenfean, krekt noardlik fan de Stellingwerven, is in wichtige noard-súd ferbining.

Wolvegea is it haadplak fan Weststellingwerf. Wolvegea is it sintrale plak yn de Stellingwerven mei in lyts ferskaat oan winkels. It plak is bekend om syn drafsportsintrum en wenbûlevaar. Appelskea is in wichtich plak foar it toerisme. Krekt súdeastlik fan Appelskea leit it attraksjepark Duinen Zathe. Yn it suden en súdwestlik lûk it Nasjonaal Park Drintsk-Fryske Wâld in protte toeristen. Yn de Stellingwerven is gjin heger ûnderwiis. Dêrfoar moatte de minsken nei Ljouwert, Swol, Meppel of Grins. In oar wichtich plak yn de omkriten is Stienwyk. Foar in protte minsken binne Wolvegea, It Hearrenfean en Stienwyk de wichtichste winkelplakken yn de omkriten.

Polityk

Bestjoerlik omklammet de Stellingwerven de gemeenten Eaststellingwerf en Weststellingwerf yn de provinsje Fryslân. It haadplak fan Eaststellingwerf is Easterwâlde en it haadplak fan Weststellingwerf is Wolvegea. Der binne ferskate plannen om de beide gemeenten fusearje te litten.^[18] De beide gemeenterieden hawwe 21 sitten. De sitferdieling nei de riedsferkiezings fan 2010 wie sa:

Polityk sjoen wurdt der yn de Stellingwerven trochstrings linkser stimd as gemiddeld yn Nederlân. Der komme inkelde ferneamde PvdA'ers út it gebiet. Bygelyks Jeltje van Nieuwenhoven, fan Noardwâlde en Anne Vondeling, dy't berne is yn Appelskea.

Ferneamde ynwenners

Piter Stuyvesant

Yn de Stellingwerven binne ferskate ferneamde minsken berne. Oan de iene kant binne it minsken dy't beskiedend west hawwe foar de Stellingwerven sels, oan de oare kant binne it minsken dy't ynternasjonaal ferneamd wurden binne.

Pieter Stuyvesant wie direkteur-generaal fan de Nederlânske kolony Nij-Nederlân (it lettere New York). Yn Wolvegea, Skerpenseel en Pepergea stean monuminten foar Stuyvesant. Hy is mooglik de ferneamdste persoan út de Stellingwerven en is neffens alle wierskyn yn Pepergea berne. Onno Zwier van Haren wie in politikus en dichter út it skaai fan de Van Haren's en wie bewenner fan it hûs Lindenoard.

Johan Veenstra is in skriuwer út Wolvegea dy't yn it Stellingwerfsk skriuwt. Hy is skriuwer fan dichtbondels, ferhalen en romans yn it Stellingwerfske dialekt.

Gerrit de Vries út Alderberkeap wie yn 1986 wrâldkampioen wurden mei de 100km ploegetydrit fytsen. Monique Knol wie ek in ferneamd hurdfytster. Hja hat in gouden en in brûnzen medalje wûn by it frouljushurdfytsen op de Olympyske Simmerspullen 1988.

Gallery

• 
  Sint Fredericustsjerke yn Steggerda
• 
  Stândbyld Stuyvesant yn Wolvegea
• 
  Martinybuert yn Wolvegea
• 
  Gritenijhûs yn Wolvegea
• 
  Spoarbrêge oer de Linde
• 
  Hûs Lindenoord yn Wolvegea
• 
  Tsjerke mei klokkestoel yn Boyl
• 
  Wynmoter by Nijetrine
• 
  Klokkestoel Appelskea
• 
  Tjalker by Nijetrine
• 
  Gemeentehûs Eaststellingwerf yn Eastwâlde
• 
  Wetterke yn it Aeckingersân

Keppeling om utens

 Commons: Weststellingwerf – foto, fideo en harktriemmen

 Commons: Ooststellingwerf – foto, fideo en harktriemmen

• Skiednis fan de Stellingwerven
• Webside foar Stellingwerver hiemkunde

Aeckingersân (Keale Dunen) by Appelskea