It Angelsaksyske tiidrek

Yn 'e fyfde iuw ferlieten de Angelen en de Saksen massaal harren heitelân yn noardlik Dútslân om as ûnderdiel fan it Grutte Folkeferfarren fan it Jeropeeske fêstelân oer te stekken nei de Britske Eilannen. Dêrby namen se harren Germaanske dialekten mei, dy't har yn harren nije lân ûntjoegen ta it Angelsaksysk (of Aldingelsk). Yn 'e sânde iuw stiften de Angelen yn noardlik Ingelân it keninkryk Noardumbrje, en fan dêrút begûnen se yn 'e achtste iuw oan in opmars yn súdlik Skotlân, ta skea fan 'e ûnderskate riken fan 'e Brytoanyske Kelten dêre. Op it hichtepunt fan har macht behearsken de Angelen it hiele súdeasten fan Skotlân, oan Edinburch ta, en hiene se ek it uterste súdwesten fan it lân, oant en mei de Flakte fan Kyle, yn 'e besnijing. Fan likernôch 800 ôf brochten ynterne strideraasjes en ynfallen fan 'e Wytsingen harren hegemony lykwols ûnder fuotten, en neitiid waard súdeastlik Skotlân ferovere troch it mienskiplik keninkryk fan 'e Pikten en de Gaelen, dêr't him it Keninkryk Skotlân út ûntwikkele.

Underwilens hie it Noardumbryske Angelsaksysk him tsjin 'e ein fan 'e sânde iuw foargoed yn it súdeasten fan Skotlân fêstige, alhiel oan 'e rivier de Forth ta, en de ferskowende grinzen feroaren dêr letter neat mear oan. Wylst it Skotsk-Gaelysk yn Skotlân doedestiden de bestjoers- en hoftaal wie, bleau it súdeasten in Angelsaksysktalich gebiet, dêr't him geandewei de tolfde en trettjinde iuw in wat ôfwikende foarm fan it Midingelsk ûntjoech, dy't Aldskotsk (of Ier Skotsk) neamd wurdt. De wichtichste reden dêrfoar wie de ymmigraasje fan Angelsaksen út it noarden en de midden fan Ingelân wei, wa har spraakgebrûk in sterke ynfloed fan it Deensk ûndergien hie. Lettere ynfloeden op it Skotsk kamen benammen fan it tsjerklik en juridysk Latyn, fan it Normandyske Frânsk fan in protte nijynkommen eallju en fan it Paryske Frânsk fia de Auld Alliance, it iuwenlange bûnsgenoatskip tusken Skotlân en Frankryk. Hoewol't de ynfloed fan it Latyn op it Ingelsk likernôch itselde west hawwe sil, krige it Skotsk folle minder en oare ynfloeden fan it Frânsk te ferduorjen. Boppedat wiene der noch oare ynfloeden dy't de kleau mei it Ingelsk grutter makken, wêrûnder dy fan it Nederlânsk en Nederdútsk fia de hannel, en troch ûntliening út it Skotsk-Gaelysk.

De histoaryske útwreiding fan it Skotske taalgebiet yn Skotlân en Ierlân:
     Skotsk taalgebiet yn de 9e iuw
     útwreiding oant begjin 15e iuw
     útwreiding oant mids 20e iuw

It Aldskotske tiidrek

Fan 'e trettjinde iuw ôf begûn it taalgebiet fan it Skotsk him út te wreidzjen, wêrby't it bûten it oarspronklike súdeasten it earst oannommen waard yn 'e stêden. Tsjin it begjin fan 'e fjirtjinde iuw hie it Skotsk, dat almar oanwûn oan prestiizje, it Frânsk, dat doe yn Skotlân krekt yn it neigean rekke, ferfongen as de wichtichste skriuwtaal yn it grutste part fan it easten fan it lân. Foar de fyftjinde iuw wie it trouwens sa dat de namme "Skotsk" (Scottis) foarbeholden wie oan it Keltyske Skotsk-Gaelysk, wylst it Leechlânsk-Skotsk fan Inglis of Ynglis ("Ingelsk") neamd waard.

Om 1400 hinne hie it Skotsk him lykwols ta in aparte taal ûntwikkele, dy't dúdlik net deselde wie as de taal dy't oare kant de grins yn Ingelân sprutsen waard, mar dy't noch in eigen namme miste. Fanôf likernôch 1495 waard it wenst om mei Scottis it Skotsk oan te tsjutten, wylst men doe foar it Skotsk-Gaelysk fan Erse ("Iersk") begûn te sprekken. Dat jout moai it omslachpunt oan wêrby't it Skotsk de machtsstriid mei it Skotsk-Gaelysk yn syn foardiel wist te besljochtsjen: foartiid waard it Skotsk as in frjemde taal sjoen ("Ingelsk"); no begûn men it Skotsk-Gaelysk as in frjemde taal te sjen ("Iersk"). De oergong fan it Aldskotsk nei it histoaryske tiidrek fan it Midskotsk wurdt ornaris om 1500 hinne lein, en falt dus ek sa'n bytsje gear mei dy ûntwikkeling.

It Midskotske tiidrek

Tsjin 'e sechstjinde iuw hie it Midskotsk in eigen stavering en literêre noarmen ûntjûn, dy't dúdlik oars wiene as dy't yn Ingelân foar it Ingelsk ûntwikkele waarden. Tusken 1610 en de 1690-er jierren ferfearen ûnder de saneamde Plantaazje fan Ulster likernôch 200.000 protestantske, Skotsksprekkende Leechlanners nei it noarden fan Ierlân, dêr't se har úteinlik ûntwikkelje soene ta de Ulsterske folksgroep, dy't yn 'e rest fan 'e wrâld better bekend is as de protestantske Noardieren. Hoewol't der ek Ingelske kolonisten wiene dy't har noardlik Ierlân nei wenjen setten, wiene der fiif of seis kear safolle Skotten.

Underwilens wie it Skotsk fan 'e fyftjinde iuw ôf ûnder groeiende ynfloed fan it dominantere Ingelsk kommen te stean. Fral tige wichtich wie dêrby dat de earste printparse yn 1476 yn Londen ynstallearre waard, mar dat Skotlân pas tritich jier letter syn earste printparse krige. Tsjin dy tiid wiene in protte teksten, lykas de Sjenêvebibel, in oersetting fan 'e Bibel, al yn it Ingelsk yn Skotlân ferspraat. In oare neidielige ûntwikkeling foar it Skotsk wie dat de Skotske kening Jakobus VI yn 1603 op 'e Ingelske troan kaam, mei as gefolch dat Skotlân en Ingelân yn in personele uny mei-inoar ferbûn waarden en it Skotske Keninklik Hof nei Londen ferhuze, dêr't de Skotske hofdichters de Ingelske taal oernamen. Mei't der doe noch altyd gjin Skotske bibeloersetting wie, naam de Tsjerke fan Skotlân yn 1611 de Ingelsktalige King James Bible oan as de offisjele ferzje fan 'e Bibel, sadat it Skotsk fierhinne út 'e tsjerke ferballe waard.

It Nijskotske tiidrek

Doe't Skotlân en Ingelân yn 1707 ek in politike uny oangiene, wêrby't Skotlân syn ûnôfhinklikens ferlear, sadat it eigen Skotske regear en parlemint opheft waarden, ferlear it Skotsk foargoed syn status fan bestjoerstaal. Op dit punt wurdt ornaris de oergong fan it Midskotsk nei it Nijskotsk lein. Neitiid besochten in protte lju yn liedingjaande posysjes yn it lânsbestjoer en it ûnderwiis it near te lizzen op it gebrûk fan it Skotsk, fral as skriuwtaal, mar ek as sprektaal. In protte Skotske notabelen út dy tiid, lykas David Hume en Adam Smith, woene har langer ek net mear Skotten neame, mar meaten harsels de namme "Noardbritten" oan. Hja diene alle war om har fan it Skotsk te ûntdwaan, mei't it Ingelsk de iennichste offisjele taal fan it nije feriene keninkryk Grut-Brittanje wie. Likegoed wiene der ek Skotten dy't har neat oan 'e nije moade gelegen lizze lieten, lykas Alexander Boswell, in lid fan it Heechgerjochtshôf fan Skotlân, dy't yn syn funksje as rjochter Skotsk prate en ta argewaasje fan guon tiidgenoaten sels yn syn skriuwen skottisismen net mijde. Oan it miene folk, dat noch in protte mei skriuwen op hie, noch folle omgong mei de heechste klassen hie, gie dizze ûntwikkeling fierhinne foarby, sadat it Skotsk tsjin 1800 fierhinne de sprektaal fan 'e gewoane man wurden wie.

It stânbyld fan 'e Skotsktalige dichter Robert Burns yn 'e Australyske haadstêd Canberra.

Oan 'e ein fan 'e achttjinde en it begjin fan 'e njoggentjinde iuw waard it Skotsk as skriuwtaal nij libben ynblazen troch skriuwers as Robert Burns, Allan Ramsay en James Orr, dy't troch eleminten út ferskate dialekten te brûken in nije standerttaal ûntwikkelen. Dat late derta dat yn 'e Fiktoriaanske Tiid Skotske kranten geregeldwei artikels en kommentaar yn it Skotsk werjoegen. Oan it begjin fan 'e tweintichste iuw sakke dizze oplibbing lykwols wer fuort, en de standerttaal fan Burns-en-dy rekke yn 't ferjit, sadat der op it stuit gjin algemien akseptearre standert mear bestiet.

Tsjin 'e 1940-er jierren fûn de ôfdieling Underwiis fan it Britske ministearje fan Skotske Saken dat it Skotsk "nearne de taal is fan lju dy't ûnderwiis genoaten hawwe, en net omskreaun wurde kin as in gaadlike drager foar ûnderwiis of kultuer." Der mocht dan op 'e skoallen yn Skotlân ek gjin Skotsk mear sprutsen wurde, en hoewol't de learlingen nei skoaltiid ûnderinoar oergiene ta it Skotsk, bemjuksen se generaasje nei generaasje almar mear Ingelsk yn harren praat. Yn 'e twadde helte fan 'e tweintichste iuw krige dat proses noch mear faasje troch de ynfloed fan 'e (Ingelsktalige) massamedia. Tsjin 'e milenniumwiksel wie it Skotsk yn in grut part fan it Skotske leechlân op it rântsje fan it útstjerren brocht.

Sûnt likernôch 2000 is de hâlding fan 'e oerheid en it ûnderwiis foar it Skotsk oer wat feroare. Dat is fierhinne te tankjen oan it feit dat Skotlân sûnt 1999 in beheinde foarm fan selsbestjoer hat. Hoewol't it Skotsk nearne brûkt wurdt as ûnderwiistaal, wurdt der op in protte plakken yn it Skotske taalgebiet (fral op it plattelân) op skoalle no in beskate oandacht oan it Skotsk bestege. Dat bart oer it algemien lykwols as ûnderdiel fan 'e lessen Ingelsk, en hâldt meastal net folle mear yn as it lêzen fan in stikje Skotske literatuer en it beskôgjen fan it pleatslike dialekt. In protte fan it ûnderwiismateriaal foar sokke lessen is eins net yn it Skotsk skreaun, mar yn Standertingelsk dat in bytsje oanklaaid is as Skotsk, en dat hat sawol foar- as tsjinstanners fan Skotsk ûnderwiis ta razernij brocht. Wol bestiet der no in universitêre learstoel Skotsk. Bûten it ûnderwiis bliuwt it gebrûk fan it Skotsk yn 'e regel lykwols beheind ta sitewaasjes dêr't it gaadlik foar achte wurdt, lykas komeedzje, kulturele gearkomsten en werjeften fan 'e "dagen fan alearen". Serieus gebrûk foar nijs, ensyklopedyen, dokumintêres, polityk, ensfh. komt selden foar, al jout de webside fan it Skotske Parlemint al wat ynformaasje yn it Skotsk.

Maatskiplike status

Der bestiet oerfloedich bewiismateriaal dat it Skotsk foarôfgeande oan 'e Uny fan 1707 rûnom beskôge waard as in selsstannige sustertaal fan it Ingelsk. Dêrby moat men tinke oan it bestean fan in aparte, Skotsktalige literatuer; de eigen stavering dy't him nettsjinsteande syn wat floeibere foarm ûnôfhinlik fan 'e Ingelske stavering ûntjoech; en it gebrûk fan it Skotsk as bestjoers-, hof-, wets- en tsjerketaal yn Skotlân. Pas nei de Uny, doe't it Skotsk syn status as bestjoers- en skriuwtaal ferlear, rekke it ek syn oansjen as selsstannige taal kwyt en waard it gauris en almar mear sjoen as in Ingelsk dialekt. In hieltyd grutter part fan 'e Skotske befolking gie boppedat meitiid oer op it Ingelsk. Restanten fan it Skotsk yn it spraakgebrûk fan sokken waard faak beskôge as strjittaal.

Hoewol't de status fan it Skotsk as selsstannige taal troch taalkundigen oer it algemien (mar net unanym) akseptearre wurdt, rinne de mienings op dat mêd ûnder de Skotske befolking tsjintwurdich noch altyd sterk útinoar. Ut in ûndersyk út 2010, dat yn opdracht fan it Skotske regear útfierd waard, die bliken dat 64% fan in represintative trochsneed fan 'e ynwenners fan Skotlân "net echt fynt dat it Skotsk in taal is". Lykwols die ek bliken dat "fan 'e lju dy't it faakst Skotsk prate, it leechste persintaazje fynt dat it Skotsk net in taal is (58%), wylst fan dejingen dy't nea Skotsk sprekke it heechste persintaazje dat fynt (72%)."

Men kin de relaasje dy't it Skotsk en it Standertingelsk mei-inoar hawwe, beskôgje as in lineêr bipolêr taalkontinuum fan stadichoan yninoar oergeande taalfarianten, wêrby't it Skotsk-Ingelsk healwei sitewearre is. Yn Skotlân sprekt de grutte mearderheid fan 'e minsken in taalfariant dy't earne tusken Skotsk-Ingelsk en Skotsk yn sit. Wêr't yn dat kontinuum troch Ingelsk beynfloede Skotsk oergiet yn troch Skotsk beynfloede Ingelsk is eins net te sizzen. In protte sprekkers binne dêrby floeiend yn mear as ien taalfariant en brûke dat fermogen om har oan te passen oan ferskillende maatskiplike sitewaasjes. Sa sille se bygelyks mei buorman Skotsk prate, wylst se oergeane op it Ingelsk as se by dokter wêze moatte.

Politike status

Sûnt 1997 genietet it Skotsk fan it Britske regear erkenning as minderheidstaal ûnder Diel II fan it Jeropeesk Hânfêst foar Regionale of Minderheidstalen. Los dêrfan erkent it regionale Skotske regear it Skotsk as in "tradisjonele taal" fan Skotlân, al hat dat oant no ta noch net laat ta in offisjele taalstatus yn it lânsdiel. It Ulsterskotsk genietet yn Noard-Ierlân deselde erkenning troch it Britske regear as dy't it Skotsk yn Skotlân hat. Troch de dizenige formulearring fan 'e Britske opjefte ûnder it Jeropeeske Hânfêst (dy't fan "Skotsk en Ulsterskotsk" sprekt) bestiet der lykwol ûnienichheid oer oft dat betsjut dat it Ulsterskotsk as taal los fan it Skotsk erkend wurdt of net.

Yn 'e Ierske Republyk hat it Skotsk ek in beskate erkenning as "tradisjonele taal", ûnder de oerienkomsten tusken Ierlân en it Feriene Keninkryk yn it ramt fan it Noard/Súd Taalorgaan (North/South Language Body), dy't datearje út 1998. Ierlân hat lykwols noch altyd it Jeropeesk Hânfêst foar Regionale of Minderheidstalen net ûndertekene of ratifisearre. It Skotsk is fierders ek ien fan 'e "regionale talen" dy't erkenning genietsje binnen it ramtwurk fan 'e Britsk-Ierske Ried.

De fersprieding fan Skotsktaligen yn Skotlân neffens gegevens fan 'e folkstelling fan 2011.

De organisaasje dy't giet oer de stavering fan it Skotsk en soartgelikense saken (ferlykber mei it foech dat de Fryske Akademy op it mêd fan it Frysk hat), is yn Skotlân it Scots Leid Center ("Skotske Taalsintrum"). Yn Noard-Ierlân en Ierlân ferfollet de Boord o Ulstèr-Scotch ("Ulsterskotske Ried") deselde funksje foar it Ulsterskotsk.

Lienwurden

It Skotsk hat, fral yn 'e iere stadia fan syn ûntjouwing, in sterke ynfloed fan it Skotsk-Gaelysk ûndergien, dat in Keltyske taal is. Wurden as loch ("mar"), clan ("lytse stamme (fan minsken)") en glen ("delling"), dy't tsjintwurdich faak as typysk Skotsk beskôge wurde, binne eins ûntliend oan it Skotsk-Gaelysk.

Stavering

De stavering fan it Aldskotsk wie tsjin 'e midden fan 'e sechstjinde iuw njonkelytsen min ofte mear standerdisearre wurden, mar troch de personele uny fan Skotlân mei Ingelân waard fanôf 1603 de ynfloed fan it Ingelsk op 'e Skotske skriuwtaal almar sterker. Nei de Uny fan 1707 rekke it Skotsk as skriuwtaal fierhinne yn 'e nederklits, en doe't him yn 'e twadde helte fan 'e achttjinde iuw in weroplibbing foardie, wiene de âlde literêre foarmen yn it ferjit rekke. Sadwaande waard der doe in nije stavering ynfierd dy't dan wol basearre wie op 'e âlde hoftaal, mar dy't tagelyk ûntdien wie fan 'e mear ôfwikende Skotske foarmen, dêr't Ingelske foarmen foar yn 't plak kamen.

Lufe God abufe al and yi nychtbour as yi self ("Hâld fan God boppe al en fan jins nêste as fan jinsels"), in tekst yn it Aldskotsk op it John Knox Hûs yn Edinburch.

Hjirby waard ek de saneamde ûntskuldigjende apostrof yntrodusearre, in nuveraardich ferskynsel, dat ynfoege waard op plakken dêr't it korrespondearjende Ingelske wurd in konsonant hie dy't yn it Skotsk net foarkaam. Sa waard it Skotske wurd foar it mulwurd "nommen" fan dy tiid ôf skreaun as ta'en (útspr.: "teen"), mei de apostrof op it plak fan 'e k yn it Ingelske taken. Om't Barbour dit wurd yn 'e fjirtjinde iuw stavere as tane, en der dus yn it Skotsk al 700 jier gjin k yn foarkomt, wurdt it oanjaan fan it fuortlitten fan 'e k troch in apostrof yn te foegjen tsjintwurdich oer it algemien as ûnsinnich en ûnnoazel beskôge, sadat de moderne stavering taen wurden is.

Grammatika

De sinsbou fan it moderne Skotsk hat deselde struktuer as it Ingelsk: persoansfoarm-tiidwurd-saaklik foarwerp. Ferlykje it Ingelske He turned out the light ("Hy die it ljocht út") mei it Skotske He turnt oot the licht. Ynstee fan 'e Ingelske foarm Give it to us! ("Jou it ús oer!") jout it Skotsk lykwols de foarkar oan 'e folchoarder Gie's it (wêrby't de apostrof-s koart is foar us). Fierders wurdt it beskaat lidwurd the ek foar jiertiden, dagen fan 'e wike, sykten en guon oare haadwurden pleatst dêr't dat yn it Ingelsk net kin. Krekt as yn it Frysk ferfangt it ûnbeskaat lidwurd yn it Skotsk ek faak it besitlik foarnamwurd.

Dêrnjonken hat it Skotsk ferskate sterke meartalsfoarmen dy't it Ingelsk net hat: ee - een ("each" -"eagen"); cauf - caur ("keal" -"keallen"); horse - horse ("hynder" -"hynders"); cou - kye ("ko" -"kij"); en shae - shuin ("skoech" -"skuon"). En ek oars as yn it Ingelsk (mar krekt as yn it Frysk) bliuwe de nammen fan mjitten en gewichten yn it Skotsk yn it meartal itselde as yn it inkeltal. Ien fan 'e meast opfallende skaaimerken fan it Skotsk is fierders dat it bywurd "net" (na, soms ek stavere as nae) oan it tiidwurd fêstheakke wurdt: I canna ("ik kin (it) net"), I daurna ("ik doar (it) net"), it michtna ("it soe miskien net").

Fonology

Yn 'e fonology fan it Skotsk wykt it fokaalsysteem benammen ôf fan it Ingelsk troch it foarkommen fan 'e koarte a ([a] of [ɑ], lykas yn "bak") en de twaklanken ai ([ai] lykas yn 'e Wâldfryske útspraak fan "laitsje") en ow. Dy lêste klank wurdt útsprutsen as [ʌu]: de Ingelske u fan but, folge troch de û fan "rûch"; as er folge wurdt troch in -k, kin dizze klank útskaaie nei de lange oo fan "rook". Fierders komt yn in protte dialekten ek de eu ([ø], stavere as ui of eu) foar. En de lange aa ([ɑ:], stavere as au of soms as aw) komt yn it Skotsk folle faker foar as yn it Ingelsk.

Ek oangeande de konsonanteynventaris binne der guon ferskillen. It bekendst dêrfan is dat it Skotsk de [x] (ch fan "berch") beholden hat, net inkeld yn it lienwurd loch, mar ek yn wurden dêr't er út it Ingelsk weiwurden is, lykas yn nicht ("nacht"), dochter ("dochter"), dreich ("somber", fan waar), ensfh. As de ch lykwols foarkomt oan it begjin fan in wurd of foljgend op in r, dan is it net de ch fan "berch", mar de tsj fan "tsjerke", lykas yn airch ("bôge"). Ek hat it Skotsk krekt as guon Ingelske dialekten de glottisslach ([ʔ], de klank tusken de beide gelikense lûden yn "Aäron" of "koöperaasje"), dy't de dintale plofklanken t en d ferfangt as dy tusken twa fokalen steane (en soms ek yn wurdeinige posysje).

Fierders beskikt it Skotsk, krekt as it Ingelsk, oer sawol de stimhawwende as de stimleaze th ([ð], resp. [θ]), al kin de stimleaze th oan it begjin fan wurden wol útsprutsen wurde as in h, lykas yn thing ("ding") en think ("tinke"). De z wurdt mar komselden brûkt om 'e [z] (fan "sizze") mei wer te jaan; it is folle faker in oerbliuwsel fan 'e Angelsaksyske letter yogh (ȝ), dy't meast útsprutsen wurdt as [ʤɪ] ("dzji"), lykas yn gaberlunzie ("bidler") en nammen as Menzies en Mackenzie. De r wurdt krekt as yn it Frysk rôljend útsprutsen. Fierders makket it Skotsk noch ûnderskie tusken w ([w], fan "skowe") en wh (útsprutsen as [ʍ], "chw"). Yn noardlike dialekten wurde boppedat de konsonanteklusters kn, gn en wr útsprutsen as [kn] (lykas yn "knyn"), [ɡn] (lykas yn "gnize") en [vr] (lykas yn "wraam"), wylst yn súdliker dialekten, krekt as yn it Ingelsk, de earste fan 'e beide letters hieltyd stom is.