Romeo en Julia
algemiene gegevens
oarspr. titel	Romeo and Juliet
auteur	William Shakespeare
taal	Ingelsk
foarm	toanielstik
sjenre	trageedzje
skreaun	1591-95
1e publikaasje	1597, Londen
oersetting nei it Frysk
Fryske titel	Romeo en Julia
publikaasje	1966, Drachten
útjouwer	Fryske Shakespeare Stifting
oersetter	Douwe Kalma

Romeo en Julia, yn it oarspronklike Ingelsk: Romeo and Juliet, is in toanielstik fan 'e hân fan 'e wiidferneamde Ingelske skriuwer en dichter William Shakespeare (de folute titel is: The Most Excellent and Lamentable Tragedy of Romeo and Juliet, "De Aldertreflikste en Alderbeklaachlikste Trageedzje fan Romeo en Julia"). It is in trageedzje wêryn't de ûnmooglike leafde fan Romeo Montague en Julia Capulet beskreaun wurdt, telgen út rivalisearjende famyljes dy't al sûnt minskewitten in fete útfjochtsje. Mei Hamlet is Romeo en Julia nei alle gedachten ien fan 'e bekendste en populêrste stikken fan Shakespeare. De nammen fan 'e haadpersoanen binne troch de iuwen hinne sprekwurdlik wurden foar jonge minners. Men is fan tinken dat it stik skreaun wêze moat tusken 1591 en 1595. De Fryske oersetting fan Douwe Kalma waard publisearre yn 1966.

Eftergrûn

Shakespeare hat foar Romeo en Julia, krekt as foar guon oare toanielstikken, tige gebrûk makke fan boarnen, yn dit gefal fan al besteande Italjaanske ferhalen. De stoarje fan Romeo en Julia is fierhinne basearre op in ferhaal fan Masuccio Salernitano út 1476, dêr't tema's út âldere Italjaanske teltsjes yn útwurke waarden ta de skiednis fan Mariotto en Gianozza, twa ûngelokkich fereale jongelju út Sienna. Dêryn wurdt Mariotto úteinlik finzen nommen en letter ûnthalze, om't er syn tsjinstanner delstutsen hat. Gianozza stjert dan fan fertriet.

Yn 1510 ferhelle Luigi da Porto it ferhaal op 'e nij. Yn syn Giulietta e Romeo komme de measte eleminten foar dy't Shakespeare syn ferzje ek hat. Sa spilet it ferhaal no yn Verona en yn 'e 13e iuw, in tiid doe't der wier spul wie tusken aadlike Veroneeske famyljes. De jongelju komme no fan 'e famyljes Capuleti en Montecchi, wat twa foarinoarlizzende kastielen krekt bûten Verona binne. En Da Porto hat ek it tema ûntwikkele fan 'e jongelju dy't harsels tekoart dogge.

Matteo Bandello skreau yn 1554 in nije ferzje, basearre op dy fan Da Porto. It wie dizze ferzje dy't oerset waard fan it Italjaansk nei it Frânsk en it Spaansk, wêrby't yn it Frânsk de nammen fan 'e rivalisearjende famyljes ferbastere waarden ta "Capulet" en "Montague". De Frânske oersetting waard op syn beurt yn 1562 yn fersen fertaald yn it Ingelsk, troch Arthur Brooke. Brooke syn The Tragicall Historye of Romeus and Juliet waard yn 1567 werferteld yn proaza yn William Painter syn Palace of Pleasure. Bandello syn ferzje waard ek bewurke foar de Commedia dell'Arte, en yn Shakespeare syn tiid waarden dêr yn Londen útfierings fan op 'e planken brocht, wat Shakespeare faaks ynspirearre hat ta it skriuwen fan syn eigen stik. Shakespeare hat it ramt fan it ferhaal en de typyske Italjaanske details sûnder mis oernommen út sawol de oersetting fan Brooke as dy fan Painter, mar hy feroare guon dingen (by him duorret it hiele ferhaal mar fjouwer dagen en is Julia jonger wurden, in fanke fan mar fjirtjin jier) en foege sels ek nije eleminten ta, lykas de personaazjes fan Mercutio en Paris.

Romeo and Juliet is nei alle gedachten skreaun tusken 1591 en 1595, en is dêrmei ien fan Shakespeare syn ierdere stikken. It waard foar it earst opfierd yn Londen op 29 jannewaris 1595, en publisearre yn 1597, mar de tekst fan dy earste útjefte wie fan sa'n skeamele kwaliteit dat der yn lettere edysjes withoefolle korreksjes oanbrocht wurde moasten. It gebrûk dat Shakespeare yn Romeo and Juliet makket fan effekten lykas it ôfwikseljen fan komyske mei tragyske ferhaaleleminten om 'e spanning oanboazje te litten, syn útwreidzjen fan 'e rollen fan mindere personaazjes en syn gebrûk fan subplots om it stik te ferfraaien wurde beskôge as hantwizings nei syn lettere masterskip op it mêd fan toanielskriuwerij.

Romeo en Julia yn 'e ferneamde balkonsêne, skildere troch Ford Madox Brown.

Ynhâld

It stik iepenet mei in strjitgefjocht tusken oanhingers fan 'e famyljes Montague en Capulet, dy't yn Verona swarde fijannen binne. De prins fan Verona grypt yn en stelt fierdere fredebrek strafber mei de dea. Letter fersiket greve Paris Capulet om 'e hân fan syn dochter, Julia, mar Capulet freget him om noch twa jier te wachtsjen en nûget him út om in oansteand bal yn it hearehûs fan syn famylje by te wenjen. Neitiid oarderet er Julia om mei Paris te trouwen; frouwe Capulet en Julia har minne besykje it tsjinabbelearjende fanke oer te heljen om har by dat houlik del te lizzen.

Underwilens praat Benvolio mei syn neef Romeo, de soan fan Montague, oer Romeo syn resinte swiermoedigens. Hy ûntdekt dat dy feroarsake wurdt troch in ûnbeäntwurde leafde foar in famke dat Rosaline hjit, ien fan Capulet syn omkesizzers. Dêrta oerhelle troch Benvolio en Mercutio giet Romeo nei it bal by de Capulets, yn 'e hope dat er Rosaline dêr moetsje sil. Ynstee dêrfan wurdt er lykwols smoarfereale op Julia. Nei it bal, yn wat tsjintwurdich bekend stiet as "de balkonsêne", glûpt Romeo de wyngerd fan 'e Capulets yn en heart er troch har iepen finster hoe't Julia har leafde foar him ferklearret, nettsjinsteande it feit dat er in hate Montague is. Romeo oppenearret him dêrop en hja wurde it deroer iens om te trouwen. Mei de help fan frater Laurence, dy't hopet om 'e beide famyljes mei-inoar te fermoedsoenjen troch it houlik fan harren bern, trouwe se de oare deis temûk.

Julia har neef Tybalt, dy't poermâl is om't Romeo it bal fan 'e Capulets binnenglûpt is, daget Romeo út ta in duël. Mar Romeo, dy't Tybalt no as famylje beskôget, wegeret om mei him te fjochtsjen. Mercutio, dy't him yn syn eare oantaast fielt troch sawol de ûnbeskamme Tybalt as troch de lêfe Romeo, akseptearret dan de útdaging foar Romeo yn 't plak. As Romeo it duël dêrop mei fysike middels besiket tsjin te hâlden, rekket Mercutio deadlike ferwûne. Breinroer fan fertriet en skuldgefoelens deadet Romeo dan Tybalt.

Montague, Romeo syn heit, wol hawwe dat Romeo Tybalt mei rjocht deadien hat foar de moard op Mercutio. Mar de prins, dy't no in famyljelid kwytrekke is oan 'e fete, ferballet Romeo út Verona; as er weromkeart, sil er de deastraf krije. Foar't er ôfset, bringt Romeo temûk de nacht troch yn Julia har keamer, dêr't se de leafde bedriuwe. De oare deis, nei syn ôfreis, is Julia drôvich. Capulet, har heit, begrypt har fertriet ferkeard en giet akkoart mei har houlik mei greve Paris; op har wegering driget er har te ûntervjen. As se dan smeket om it houlik út te stellen, wiist har mem dat ôf.

L’ultimo Bacio Dato a Giulietta da Romeo troch Francesco Hayez, út 1823.

Julia besiket frater Laurence en freget him om help. Dêrop biedt dy har in middel oan dat har twa etmiellen lang yn in op 'e dea lykjend koma hâlde sil. De frater ûnthjit har om een boadskipper nei Romeo ta te stjoeren, sadat dy him by har jaan kin as se wer wekker wurdt. Op 'e jûn foar har houlik mei greve Paris nimt se it middel yn, en as se yn har steat fan skyndea ûntdutsen wurdt, wurdt se nei de grêfkelder fan 'e Capulets brocht.

Frater Laurence syn boadskipper berikt Romeo lykwols nea en ynstee heart er fan Julia har skynbere dea fan syn tsjinstfeint Balthasar. Romeo is der yn stikken en midstwa fan. Hy keart halje-trawalje werom nei Verona, keapet gif by in apteek en brekt yn 'e grêfkelder fan 'e Capulets yn. Dêr rint er Paris tsjin it liif, dy't dêr kommen is om yn beslettenens om syn ferseine Julia te roujen. Hy mient dat Romeo in fandaal is en falt him oan. Yn it folgjende gefjocht wurdt er deade troch Romeo, dy't dêrop it gif ynnimt om, nei't er tinkt, mei Julia feriene te wêzen yn 'e dea. Neitiid wurdt Julia wekker út har skyndea, mar as se dan ûntdekt dat Romeo dea is, bringt se harsels om mei syn dagge.

It stik einiget as de beide famyljes en de prins gearkomme yn 'e grêfkelder en dêr de trije jongelju dea fine. Frater Laurence fertelt dan it ferhaal fan 'e beide minners. De famyljes binne sa skokt troch de dea fan harren bern, dat se einlings en te'n lêsten mei-inoar fermoedsoene wurde kinne en ûnthjitte om 'e fete te beëinigjen.

Neifolgers

Wat de struktuer oangiet, wykt Romeo en Julia ôf fan 'e oare trageedzjes fan Shakespeare; it is suver mear in komeedzje, útsein dat de beide haadpersoanen inoar op 'e ein net krije, mar ynstee stjerre. Twa ferzjes dy't basearre binne op Shakespeare sines hawwe beide dy ein wat oanpast. De bewurking The History and Fall of Caius Marius ("De skiednis en fal fan Caius Marius") fan Thomas Otway, dat spilet yn Rome, lit Romeo noch libje oant er mei Julia praat hat. Datselde jildt ek foar de ferzje fan David Garrick. Yn 'e 20e iuw hawwe der ferskate ferzjes west dy't net yn it ferline spilen, mar yn it hjoed en op it plak dêr't se útfierd waarden.

It toanielstik hat ek de ynspiraasje west foar produksjes yn oare foarmen fan keunst. Der binne ûnder mear opera's en balletten makke mei as basis it ferhaal fan Romeo en Julia. Ek hat it de ynspiraasje west foar de musical West Side Story. Fierders hat it toanielstik ek ferskate filmmakkers ynspirearre. Yn 'e rin fan de tiid binne der fan Romeo en Julia mear as fjirtich filmferzjes makke.

Fryske oersetting

De Fryske oersetting fan Romeo en Julia is fan 'e hân fan Douwe Kalma en makke yn 1966 ûnderdiel út fan Shakespeare's Wurk Dl. VI, ien fan 'e omnibusedysjes fan 'e Fryske Shakespeare Stifting te Drachten. Yn 2001 foarme in nije oersetting fan Antine Zijlstra de basis foar in opfiering fan it Romeo en Julia yn it ramt fan it iepenloftspul te Burgum, ûnder rezjy fan Anny Veenstra.