In ynskripsje yn it Punysk, Gryksk en Hebriuwsk op Malta

It Punysk is in útstoarne foarm fan it Fenisysk, dat ek in útstoarne taal fan de Kanaänityske taal yn de Semityske taalfamylje is. It waard sprutsen yn Noardwest-Afrika en ferskate Middellânske See-eilannen troch de Púnjers (Kartagers) yn de Klassike Aldheid fan de achtste iuw f.Kr. oant de sechsde iuw n.Kr.

It Punysk spjalte him fan it Fenisysk ôf doe't Kartago in machtige stêd ûnder Mago I waard. It is lykwols slim te sizzen wannear't it him ôfspjalte en taalkundigen binne it der net oer iens oft it Punysk as in eigen taal of as it as in dialekt fan it Fenisysk sjoen wurde moat.

Beskriuwing

Der binne religieuze ynskripjes en ynskripsjes fan persoanlike nammen bekend dy't yn it Punysk skreaun waarden. It stik Poenulus ("Lytse Kartager") fan Plautus befettet in pear sinnen fan de Punyske folkstaal.

De hillige Augustinus fan Hippo wurdt as de lêste skriuwer út de Aldheid beskôge dy't kunde fan en oer it Punysk hie, en hy wurdt beskôge as de wichtichste boarne fan it oerlibjen fan it lettere Punysk. Neffens him waard der yn de fyfde iuw n.Kr. noch hieltyd Punysk yn syn omkriten (yn it hjoeddeistige Tuneezje) sprutsen, iuwen nei de fal fan Kartago yn 146 f.Kr. en der wiene noch hieltyd minsken dy't harren sels chanani (Kanaänitysk foar "Kartager") neamden. Hy skreau yn 401 n.Kr.:

It is mooglik dat it Punysk de islamityske oermastering fan de Magreb oerlibbe hat. De geograaf al-Bakri fan dy tiid omskriuwt in folk yn Sirte, dy't in taal spruts dat gjin Latyn, Berbersk of Koptysk wie. It sprutsen Punysk hie langer as it skreaune Punysk oerlibbe. It is goed mooglik dat it ferarabisearjen fan it Punysk makliker gie, om't dy beide talen ta de Semityske taalfamylje hearre en dy neffens grammatika en wurdskat oerienkomsten hiene.

Fan 1565 ôf waard der ynearsten tocht dat it Malteesk fan it Punysk ôfstamje koe. Hjoeddeistige taalkundigen hawwe lykwols bewiisd dat it Malteesk fan it Arabysk ôfstammet, mooglik it Sisyljaansk Arabysk, mei ferskate lienwurden út it Italjaansk oernaam waarden. It Punysk waard lykwols yn it ferline yndie op Malta sprutsen. En om't Punysk sels in Kanaänityske taal wie, kaam it mear mei it Hebriuwsk as it Arabysk oerien.

Lykas syn Fenisyske foarfaar, waard it Punysk fan rjochts nei lofts skreaun, sûnder fokalen.

Skiednis

De fersprieding fan it Punysk

It Kartaachske Ryk foar de Punyske oarloggen

De Púnjers holden kontakten mei de Fenysjers oant de fal fan Kartago troch de Romeinske Republyk yn 146 f.Kr. Ynearsten wie der net folle ferskil tusken it Fenisysk en it Punysk, mar jierren letter waard it Punysk hieltyd mear beynfloede troch it Berbersk fan de Berberske folken út Lybje.

De oantsjutting "Nijpunysk" hat twa betsjuttings: ien dy't it Fenisysk alfabet oanbelanget en de oare dy't de taal sels oanbelanget. Yn de hjoeddeistige gearhing ferwiist "Nijpunysk" nei it Punyske dialekt dat sprutsen waard nei de fal fan Kartago en nei de Romeinske bemastering fan earder Punysk gebiet yn 146 f.Kr. Dat dialekt ferskilde fan it Punysk dat earder sprutsen waard, sa't sjoen wurde kin oan de oare stavering fan it eardere Punysk en troch it brûken fan net-Semityske nammen, sa as dy fan Libysk-Berberske oarsprong. It ferskil kaam troch de dialektyske ferskillen dat it Punysk ûndergie, om't it him fersprate tusken de Noardafrikaanske folken. Nijpunysk skriuwen befettet it Lepcis Magna N 19 fan 92 n.Kr.

Yn de fjirde iuw n.Kr. waard it Punysk noch wol sprutsen yn it gebiet fan it hjoeddeistige Tuneezje en parten fan Noardwest-Afrika en it Middellânske Seegebiet. It Punysk skrift kaam fan de Punyske taal. Om 400 n.Kr. hinne waard it Punysk ynearsten foaral brûkt foar ynskripsjes yn monuminten, mar letter ferfongen troch it mear kursyf Punysk skrift op oare dingen. Foarbylden fan Punysk literêr wurk binne dy fan Mago, in ferneamde Kartaachske generaal, dy't troch it skriuwen fan boeken en fjochterij de ynfloed fan Kartago fersprate. Hy skreau 28 folumes oer de feehâlderij.

De Romeinske Senaat wurdearre it wurk fan Mago, nei't de Romeinen Kartago ynnaam hiene, en dy lieten it wurk sjen oan Berberske prinzen dy't dêr biblioteken hiene. Mago syn wurk waard yn it Gryksk oersetten troch Cassius Dionysius fan Utica. De Latynske ferzje waard nei alle gedachten út it Gryksk wei oersetten. Oar Punysk literêr wurk is dat fan Hanno de Seefarder, dy't oer al syn aventoeren op syn ekspedysjes om Afrika hinne, en oer it festigjen fan nije koloanjes skreau.

In lettere ferzje fan it Punysk is it Latynsk-Punysk, dat yn it Latynsk alfabet skreaun wie, mar de staverings waarden lykwols sterk troch Noardwestafrikaanske talen beynfloede. Latynsk-Punysk waard oant de tredde en fjirde iuw n.Kr. sprutsen en der binne santich oerlevere teksten fan bewarre bleaun. Latynsk-Punyske teksten binne ûnder oaren de earste iuwske Zliten LP1, de twadde iuwske Lepcis Magna LP1 of de Bir ed-Dreder LP2 út de fjirde iuw.

Der is bewiis dat eltse foarm fan it Punysk nei 146 f.Kr. feroare; de Romeinske skriuwer Sallustius (86-34 f.Kr.) sei dat it Punysk "feroare waard troch houliken mei de Numydjers". Dy bewearing komt oerien mei oar bewiis dat wiist op in Noardafrikaanske ynfloed op it Punysk, sa as Lybysk-Berberske nammen dy't yn it Onomastikon fan Eusebius fan Caesarea beskreaun waarden. It lêste bewiis dêr't it Punysk as in libjende taal nei ferwiisde, wie dat fan de hillige Augustinus.

Hjoed-de-dei is der in ferskaat oan Berberske tiidwurden, dy't fan it Punysk ôfstamje, lykas it wurd foar "leare", almid fan yulmad te ferlykjen mei it Hebriuwske למד.

Punysk skrift

De Wikipedy hat ek in side Punysk skrift.

It Punysk skrift hie, lykas it Fenisysk skrift, dêr't it eins in fariant fan wie, 22 konsonanten. Guon letters yn it Punysk skrift hiene lykwols in justjes oare útspraak as yn it Fenisysk skrift.

Sjoch ek

• Púnjers
• Fenisysk
• Kartago