De mytology fan natoerreligys is ornaris tige grut. Troch ferhalen wurde der de rollen fan goaden, geasten en oare boppenatoerlike machten yn sawol it ferline as it hjoed yn oanjûn. Sokke myten ferklearje bygelyks wêr’t de minske weikomt, wêr’t er nei syn dea hinne giet, hoe’t de natoer wurket, ensfh.
Skeppingsmyten
It meast yn it each springend fan al dy myten binne ornaris de skeppingsmyten. De âlde Hawaiïanen, dy’t leauden dat de god Kane de earste minske út it stof fan ’e ierde skoep en him mei syn azem libben ynblies, hienen bygelyks in skeppingsferhaal dat tige by tige tinken docht oan ’e joadsk-kristlike tradysje út it Bibelboek Genesis. De Dogrib, of yn harren eigen taal Thlingchadinne, fan noardwestlik Kanada, kamen oan har Ingelske namme, letterlik “Hûneribbe”, troch har skeppingsmyte, dy’t ferhellet hoe’t de earste minske skepen waard út ’e ribbe fan in hûn. It leauwe fan ’e Asmat, fan súdlik West-Papoea, is konsintrearre om ’e god Fumeripitisj hinne, dy’t houten bylden fan minsken snie en dêrmei de Asmat skoep. De Miao, of Meo, fan súdlik Sina en noardlik Fietnam, Laos en Tailân, leauwe dat de earste minsken útbret waarden troch in mytyske fûgel.
Neffens de Popol Vuh, it hillige boek fan ’e Maya’s, út Belize, Guatemala en súdlik Meksiko, skoep de grutte god K’ucumatz de minskheid earst fan ierde, mar dizze earste minsken wienen swak en losten op yn wetter. Dêrom besocht er it op ’e nij, troch minsken fan hout te meitsjen. Mar dy hienen gjin hert of ferstân en koenen harren skepper net priizgje. Dêrom waarden se ferneatige, allegearre behalven in pear dy’t yn it wâld libben en dêr’t de apen fan ôfstamje. K’ucumatz besocht it nochris, diskear mei mear súkses, mei in substânsje dy’t him oanret wie troch fjouwer bisten, de grize foks, de kojote, de pappegaai en de kraai. Dy substânsje wie wyt en giel nôt, meald ta moal om it fleis te foarmjen en fertinne mei wetter om it bloed te foarmjen.
De Bataks, fan noardlik Sumatra, beskôgje de banjan as de libbensbeam. Neffens harren skeppingsmyte line de almachtige god Ompung tsjin in banyanbeam oan en foelen der doe heal fergongene tûken út dêr’t him al it libben op ierde út foarme, útsein de minsken. Dy waarden nammentlik berne út ’e aaien fan in nijskepen fûgelpear, op it hichtepunt fan in freeslike ierdbeving.
De Dogon, fan súdlik Maly, leauwe dat de sinne, de moanne, de stjerren en de ierde skepen waarden troch in manlike godheid dy’t se Amma neame. Mar it wie de 'trickster Yurugu (“Bleke Foks”), dy’t tiid en romte skoep, dêr’t de oerfoarms fan as getallen yn it boarst fan Amma skreaun stienen. De ierde hie de foarm fan in frou en by har sette Amma twa slangeftige skepsels oan, de Nommo, en dy’t de streamen en puollen fertsjintwurdigje. Letter makke Amma twa minsken, in man en in frou. Se waarden troch de Nommo besnien en krigen acht bern, dy’t beskôge wurde as de foarâlden fan ’e Dogon: acht is foar de Dogon dan ek in hillich getal. Dy foarâlden wurde identifisearre mei de slange, de skyldpodde, de skorpioen, de krokodil, de kikkert, de hagedis, de knyn en de hyena.
Neffens de skeppingsmyte fan ’e Maöary fan Nij-Seelân komme alle dingen fuort út ’e feriening fan ’e himelgod Rangi Nui mei de ierdgoadinne Papa Tu A Nuku. Harren wichtichste bern wienen de stoarmgod Tawhiri Matea, de seegod Tangaroa, de wâldgod Tane Mahuta, de god fan ’e wylde itenjaande planten Haumia Tiketike, de god fan ’e kultivearre itenjaande planten Rongo Ma Tane en de oarlochsgod Tu Matauenga . Nei lange, lange tiden fan tsjuster, om’t it ljocht de ierde net berikke koe troch de oanhâldende feriening fan Rangi Nui en Papa Tu A Nuku, besleaten de jongere goaden harren âldelju útinoar te heljen. Elts besocht it en faalde, oant it Tane Mahuta wol slagge en hy saHeit fan ’e De waard. Syn heit en mem wienen lykwols ûntreastber en se skriemden sa, dat har triennen de see foarmen en hast al it lân derûnder strûpte. Doe rôlen de jongere goaden harren mem op har búk, sadat harren âldelju inoar net hieltyd oansjen soenen. Dêrtroch naam harren fertriet ôf en waard de ierde rêden. De goaden makken doe in frou fan ierde en Tane Mahuta blies har libben yn. Om’t er net wist wat de foar fuortplanting bestimde iepening wie, befruchte er se allegear. Sa krige er in dochter, dy’t er ta frou naam en dy’t it libben skonk oan ’e foarâlden fan ’e minskheid.
In oare Maöary-myte fertelt hoe’t in mindere god, de trickster Maui, dy’t wenne yn Hawaiki, it legindaryske stamlân fan ’e Polyneezjers, op in dei yn syn kano te fiskjen gong. Hy gong in hiel ein de see op en die doe syn magyske fiskheak, dat eins de kaakbonke fan syn beppe, in tsjoenster, wie, oan in trie en smiet him yn ’t wetter. Daliks fong er in reuseftige fisk, dy’t er mar mei muoite boppe wetter krije koe. Dy fisk waard it Noardereilân fan Nij-Seelân, dat troch de Maöary fanâlds Te Ika a Maui (“De Fisk fan Maui”) of Te Ikaroa a Maui (“De Grutte Fisk fan Maui”) neamd waard. It grutte Mahia-skiereilân, by Auckland, waard Te Matau a Maui (“De Fiskheak fan Maui”) neamd, it Sudereilân Te Waka a Maui (“De Kano fan Maui”) en it noch súdliker leine Stewart Island Te Punga a Maui (“It Anker fan Maui”).
De Yoruba, fan súdwestlik Nigearia en súdlik Benyn, leauwe dat de wrâld begûn by harren hillige stêd Ife en him dêrwei yn alle rjochtings útwreide. De himelgod Olurun joech in keatling, in klute en in hin mei fiif teannen oan Orishala, de god fan ’e wytheid, en sei him de klute yn it wetter ûnder harren fâle te litten en dan mei de hin by it keatling lâns nei ûnderen ta te klimmen. Mar Orishala waard dronken op in feest fan ’e goaden en it wie syn broer Odua, dy’t omleechklom en de hin op ’e klute sette. De hin begûn der, op ’e syk nei iten, mei de teannen oer te skraabjen en sprate it lân hieltyd fierder út oer de preehistoaryske wetters. Odua boude in hûs te Ife, mar doe’t Orishala wekker waard, woed er ha, de ierde wie fan him. Se fochten oant Olurun kedize dat Odua oer de ierde regearje soe, wylst Orishala minsken meitsje soe. Sa waard Odua de earste kening fan Ife en alle Yoruba leauwe fan him ôf te stamjen, de keninklike famyljes sels streekrjocht fan syn sechstjin soannen.
De Samoänen, ta beslút, leauden eartiids dat Samoä skepen wie troch de god Tagaloa. Foar’t der see, ierde, loft, planten, bisten of minsken bestienen, libbe Tagaloa yn it ferwulft fan lege romte. Hy skoep in rots en befelle dy om op te spjalten yn klaai, koraal, kliffen en stiennen. Doe’t de rots dat die, kamen de see, swietwetterboarnen, ierde en loft ta stân. Dêrnei skoep Tagaloa in man en in frou, dy’t er Fatu (“Hert”) en ’Ele’ele (“Ierde”) neamde. Hy stjoerde se nei de swietwetterboarnen ta en sei har it gebiet te befolkjen, wylst er de loft, Tu’ite’elagi, befelle om boppe de ierde hingjen te gean. Doe skoep er Po en Ao, “Dei” en “Nacht”, dy’t as bern de “eagen fan ’e loft”, de sinne en de moanne, krigen. Underwilens skoep Tagaloa ek de njoggen himels, dy’t bewenne waarden troch ferskate goaden. Fatu en ’Ele’ele hienen doe al foar safolle neikommelingen soarge, dat Tagaloa Manu’a, in soan fan Po en Ao, stjoerde om oer harren te regearjen - Manu’a is de namme fan ’e eastlikste eilannegroep yn ’e Samoaanske archipel. Fan dy tiid ôf waarden de Samoaanske tupu (“keningen”) Tu’i Manu’a tele ma Samoa atoa, “kening fan Manu’a en hiel Samoa” neamd. Dêrnei waarden de lannen ferdield yn eilannegroepen. De wrâld bestie út Manu’a, Fidzjy, Tonga en Savai’i. Tagaloa gong nei Manu’a en seach dat der in leechte bestie tusken Manu’a en Savai’i. Dêrom droech er de eilannen Upolu en Tutuila op om út ’e djipten fan ’e see op te riizjen. Foar’t Tagaloa weromkearde nei it ferwulft befelle er de minsken om altyd Manu’a te respektearjen. Sadwaande waard Manu’a it spirituële sintrum fan Samoa.
Ferklearjende myten
Oare myten hawwe faak ta doel de ferhâldings tusken de goaden ûnderling of tusken de goaden en de minsken oan te jaan. In myte fan ’e Azteken fan sintraal Meksiko fertelt bygelyks hoe’t de ierdgoadinne Coatlicue op in dei in bal fan fearren fûn, dy’t se opburch tusken har boarsten. Doe’t se him letter socht, koe se him net fine, mar wol die bliken dat se swier wie. Har dochter, de moannegoadinne Coyolxauhqui, en har soannen, de stjerren, leauden neat fan har ferhaal en om’t se mei har promiskuïteit harren ek te skande makke hie, besleaten se har te deadzjen. Mar wylst se noch oerleinen, skonk Coatlicue it libben oan ’e driftige oarlochsgod Huitzilopochtli, dy’t syn bruorren yn in fleach fan lilkens fermoarde en Coyolxauhqui ûntholle en har lichem yn in djippe berchkleau smiet, dêr’t it foar ivich rêst.
Ek wurde myten faak brûkt om skynber ûnferklearbere natoerferskynsels út te lizzen. Neffens in Hawaiïaanske myte waard Hawaiï skepen troch de oarloch tusken twa goadinnen: Pele, de goadinne fan ’e fulkanen, en har oergeunstige âldere suster Na Maka O Kahai, de seegoadinne. Pele, dy’t trouwens troch de skeppende en ferneatigjende krêften fan lava beskôge waard as sawol skepster as ferneatichster, groef yn ’e ierde en makke sa mei fulkaanútbarstings eilannen om har wente hinne. Mar alle kearen wist Na Maka O Kahai har úteinlik wer fierder nei it súdeasten te ferdriuwen. Op dy manear ûntststienen efterinoar de eilannen Niihau, Kauai, Oahu, Molokai, Lanai, Maui en Hawaiï. Alle kearen groef Pele djipper en foar salang’t it duorret, wennet se no yn ’e Kilauea, de aktyfste fulkaan fan ’e wrâld.
In oare ferklearring foar fulkanen as natoerferskynsel bestie by de Guanches, de oarspronklike bewenners fan ’e Kanaryske Eilannen. Op Tenerife leauden dy nammentlik dat de ûnderwrâld him befûn yn ’e fulkaan de Teide en dat dy bestjoerd waard troch Guayota, de god fan it kwea.
De wikselwurking tusken profesijen en histoaryske foarfallen
Tige nijsgjirrich is fierders hoe’t de âlde myten fan beskate natoerfolken histoaryske foarfallen beynfloede hawwe. Goede foarbylden dêrfan binne de ferovering fan Meksiko troch de Spanjerts ûnder Hernán Cortés tusken 1519 en 1521, en de ûntdekking fan Hawaiï troch de Ingelske ûntdekkingsreizger James Cook yn ’e jierren 1778 en 1779.
Neffens in Azteekske myte hie de god Quetzalcoatl, de Fearredragende Slange en skepper fan ’e wrâld, de oergeunst opwekke fan ’e mindere goaden fan it Azteekske panteon. Ien fan harren, de ivich jonge demon Tezcatlipoca (“Rikjende Spegel”), joech him in yn katoen wikkele geskink. Doe’t Quetzalcoatl it útpakte, die bliken dat it in spegel wie. Hy seach syn eigen spegelbyld en raasde it út. Hy hie altyd tocht dat er gjin gesicht hie, om’t er in god wie. No’t er syn eigen gesicht seach, in minsklik gesicht, besefte er dat er ek in minsklik lot hawwe moast. Dy nacht bedronk Quetzalcoatl him en sliepte mei syn eigen suster. De oare deis gong er, djip beskamme, oan board fan in flot fan slangen, sette ôf nei it easten en ûnthiet dat er op in dei yn it jier Ce Acatl, 1 Reit, weromkomme soe. En doe’t op Wite Tongersdei 1519, nei in grut tal faaie foartekens Hernán Cortés oan it haad fan ’e Spaanske conquistadores út it easten wei foet oan lân sette yn Meksiko, mei in kâns fan 1 op 52 yn it jier Ce Acatl, 1 Reit, leauden de Azteken dat hy de weromkearende Quetzalcoatl wie en se fersetten harren net tsjin him oant it te let wie.
In myte fan Hawaiï ferhellet hoe’t de god Lono op in reinbôge út ’e himel nei Hawaiï ried, dêr’t er fereale rekke op ’e kreaze prinsesse Kaikilani, dy’t er ta frou naam. Doe’t er lykwols murk dat der in haadman wie dy’t ek in eachje op har hie, waard er fan jaloerskens sa breinroer, dat er har deasloech. Mar wylst se stoar, oertsjûge se him fan har útslutende leafde foar him allinne. Hy wie tebrutsen fan fertriet om wat er dien hie en nei moannen fan doelleas omswalkjen, sette er ôf de see op yn in reuseftige kano mei in hege mêst en seilen fan weve Niihau-matten. Foar’t er gong, lykwols, ûnthiet er dat er ien dei weromkomme soe. De Hawaiïanen holden it oantinken oan him yn libben troch in jierliks rispingsfeest, de Makahiki, dat fjouwer moannen duorre. Yn dy tiid waarden der behalven feesten en religieuze rituëlen ek sportmjittings holden, lykas atletyk-, wraksel- en kanoroeiwedstriden en fisk- en surftoernoaien. Sels de oarlochfiering waard stillein foar de Makahiki.
Troch in spiling fan it lot wie de Makahiki beide kearen oan ’e gong doe’t de Ingelske ûntdekkings-reizger James Cook earst op 18 jannewaris 1778 en doe wer op 17 jannewaris 1779 Hawaiï oandie. De tiid fan syn komst, de hege mêsten en wite seilen fan syn skip, sels it feit dat er mei de klok mei om it eilân hinne syld wie, alles kaam oerien mei de legindaryske foarsizzing oer hoe’t de god Lono weromkeare soe. De minsken foelen dan ek foar him op ’e knibbels ûnder it oanroppen fan syn namme. It is net dúdlik at ek de preesters leauden dat Cook wier Lono wie, of dat se de gewoane lju dat allinne leauwe lieten om harren eigen macht te fergrutsjen. Wat wol wis is, is dat Cook gjin idee hie dat er beide kearen ûnder in wichtich religieus festival arrivearre wie. Hy tocht dat dit de normale gong fan saken wie op Hawaiï en hy hie in tige positive yndruk fan ’e eilânbefolking. Doe’t er nei syn twadde ôfreis yn in stoarm belâne en mei in brutsen mêst foar reparaasjes weromgong nei it eilân, die bliken dat it hiel oars wie. Doe’t er nammentlik op 11 febrewaris 1779 wer by Hawaiï oankaam, wie de Makahiki ôfrûn. Boppedat waard er troch syn brutsen mêst en it feit dat er diskear tsjin ’e klok yn om it eilân hinne fearn wie, sjoen as in ûngeloksbringer. Al gau kaam it ta botsings tusken de Ingelsen en de Hawaiïanen, mei as tragysk hichtepunt Cook syn eigen dea by in troch him folslein ferkeard ynskat militêr treffen op 14 febrewaris.
It oansjen fan Westerske ûntdekkingsreizgers foar yn myten foarseine weromkearende goaden kaam trouwens faker foar. Sa tochten de Maya’s dat se mei de yn âlde profesijen foarseine werkomst fan ’e ferneatigjende demoanske god Tezcatlipoca te krijen hienen doe’t se yn 1517 foar it earst yn kontakt kamen mei de Spanjerts. En ek waard de Spanjert Francisco Pizarro, de ferwuostger fan it Inka-Ryk, yn 1532 troch de Inka’s earst oansjoen foar harren skepper-god Viracocha, dy’t neffens de myte út it skom fan ’e Titicacamar berne en kuierjend oer it wetter yn it skom fan ’e Stille Oseaan ferdwûn wie.
Sjoch ek
Literatuer
- G. Bendure en N. Friary, Hawaii, Hawthorn, 1997.
- A. Borsboom en A. Ploeg, Stille Zuidzee, Amsterdam/De Haach, 1992.
- T. Brosnahan en N. Keller, Guatamala, Belize & Yucatán - La Ruta Maya, Hawthorn, 1997.
- M. Eliade en I.P. Couliao, Wereldreligies in kaart gebracht, Utert, 1992.
- D. Else en oaren, West Africa, Hawthorn, 1999.
- C. Fuentes, De Spaanse erfenis - Vijf eeuwen Spaanse invloeden in Latijns Amerika, Houten, 1992.
- J. Keulen, Mexico, Amsterdam/Den Haach, 1989.
- W. Kielich, Volken en Stammen - Indonesië, Amsterdam, 1976.
- M. Lightbody en oaren, Canada, Hawthorn, 1997.
- B. Mayhew en Th. Huhti, South-West China, Hawthorn, 1998.
- J. Noble en oaren, Mexico, Hawthorn, 1998.
- D. Simonis, Canary Islands, Hawthorn, 1998.
- H. Smith, De religies van de wereld, Utert, 1999.
- D. Talbot en D. Swaney, Samoa, Hawthorn, 1998.
- P. Turner en oaren
- Indonesia, Hawthorn, 1997.
- New Zealand, Hawthorn, 1998.
- M. Wood, Op Zoek naar de Bronnen van Onze Beschaving, Utert, 1993.