Krystman
De akteur Jonathan G. Meath as de krystman.
persoanlike bysûnderheden
oare namme(n)	Santa Claus, Father Christmas, Kris Kringle
sekse	manlik
soarte personaazje	minske
nasjonaliteit	gjint / ûnbekend
berop/amt	boartersguodmakker
oare ynformaasje
besibbe   personaazjes	krystelven, Mrs. Claus, rindieren fan 'e krystman
attributen	read-wyt pak, reade mûtse, fleanende belslide
ûntstean	18e iuw

De krystman, yn 'e Angelsaksyske wrâld better bekend as Santa Claus, en ek wol Saint Nicholas, Father Christmas of (yn 'e Feriene Steaten) Kris Kringle neamd, is in legindarysk figuer yn 'e Westerske kultuer dy't op krystjûn (24 desimber) oer de hiele wrâld pakjes besoargje soe foar bern dy't har it ôfrûne jier goed holden en droegen hawwe. Dit figuer fynt syn oarsprong yn 'e persoan fan 'e kristlike hillige Nikolaas fan Myra, hoewol't der ek eleminten fan 'e Germaanske god Weda yn opnommen binne. De moderne krystman kaam direkt fuort út 'e ferminging, yn 'e Feriene Steaten, fan 'e Nederlânske tradysjes omtrint Sinteklaas mei it Britske idee fan Father Christmas. Yn 'e achttjinde iuw ûntstie sa yn it noardeasten fan 'e Feriene Steaten de krystman, dy't stadichoan útwoeks ta in nasjonaal en dêrnei ta in ynternasjonaal figuer. Syn fersprieding waard yn 'e 1930-er jierren sterk oanfitere trochdat er troch Coca Cola foar in reklamekampanje brûkt waard.

Foarstelling

De krystman wurdt foarsteld as in fleurige, grouwe blanke âldman mei sniewyt hier en in snor en in lang burd fan deselde kleur. Hy laket faak en docht dat op in wize dy't klinkt as "ho ho ho". Soms hat er in lyts briltsje op. Hy draacht in read pak, besteande út in broek en in jaske, dat by de kraach, de úteinen fan mouwen en by de seamen ôfset is mei wyt bûnt (of nepbûnt). Oer it jaske hinne hat er in brede mulrym om fan swart lear mei in grutte gasp fan gielkoper of koper. Ek syn swiere learzens binne fan swart lear. Op 'e holle hat er in reade mûtse, wêrfan't de râne ôfset is mei wyt bûnt, en dy't in wite pompon oan 'e delhingjende punt hat.

In moderne krystman mei twa bern.

Neffens de Noardamerikaanske tradysje is de krystman eins in ûnstjerlike boartersguodmakker dy't it jier trochbringt yn syn wurkplak op 'e Noardpoal mei it meitsjen fan 'e presintsjes foar de oankommende kryst. Neffens Canada Post leit de wente fan 'e krystman op Kanadeeske gerjochtichheid, mei as postkoade H0H 0H0. Yn 'e folkloare fan oare lannen wennet er op oare plakken; sa soed er neffens de Finske tradysje yn Rovaniemi, yn it Finske part fan Laplân residearje, wylst de Noaren syn wente yn Drøbak hawwe wolle en de Denen úthâlde dat er yn Grienlân wennet, yn 'e neite fan Uummannaq. Yn Noard-Amearika wurdt bern ferteld dat de krystman in leger fan "lytse helpers" hat om alle boartersguod op 'e tiid ôf te krijen. Dy helpers binne saneamde krystelven, dy't likernôch heal sa grut binne as in folwoeksen minske en foarsteld wurde mei puntearen en klaaid yn griene klean. Soms is der ek in 'krystfrou', de oarehelte fan 'e krystman, dy't ornaris oantsjut wurdt as Mrs. Claus.

Op krystjûn, 24 desimber, loeget de krystman, neffens de Noardamerikaanske folkloare, syn belslide fol mei alle kado's dy't er it ôfrûne jier mei help fan 'e krystelven makke hat. Dy kado's, mei dêropta snobbersguod, binne bestimd foar bern dy't har it ôfrûne jier goed holden en droegen hawwe, eat dêr't de krystman in list fan byhâldt. Stoute bern soene gjin pakje krije, of inkeld stienkoal, hoewol't dêr yn 'e praktyk neat fan blykt. De belslide kin fleane, en wurdt lutsen troch njoggen fleanende rindieren: Rudolph, Dasher, Dancer, Prancer, Vixen, Comet, Cupid, Donner en Blitzen. Dêrmei reizget de krystman troch de loft, wêrby't er leech oer de huzen skeart. Hy 'parkearret' de slide op it dak en giet dan sels mei in sekfol kado's troch de skoarstien nei binnen ta om 'e juste kado's op it juste adres ûnder de krystbeam te lizzen of yn 'e boppe de hurd ophongen sokken (stockings) te stopjen. Dêr wurde se de oare moarns, op earste krystdei, troch de bern oantroffen. It is wenst om in glês molke mei koekjes foar de krystman efter te litten.

Weda, troch Georg von Rosen (1886).

Oarsprong

De krystman sa't dy tsjintwurdich foarsteld wurdt, is in grienmank fan 'e god Weda, it histoaryske figuer fan 'e hillige Nikolaas fan Myra en inkele personaazjes út 'e folkloare, te witten: Sinteklaas en Father Christmas.

Weda

De Wikipedy hat ek in side Weda.

Weda (ek bekend as Wodan of Odin) is in god dy't troch de âlde Germanen assosjearre waard mei it Midwinterfeest oftewol Júl. Inkelen fan syn withoefolle bynammen yn it Aldnoarsk binne Jólnir (de "Júlman") en Langbarðr ("Langburd"). Neffens de Noardske mytology beriidt er de wite achtskonkige hynst Sleipnir, dy't troch de loft fjouwerje koe. By de Westgermanen stied er bekend as de oanfierder fan 'e Wylde Jacht, in spûkeftige groep jagers op hynders dy't, beselskippe troch grutte jachthûnen, yn it tsjuster troch de nacht raast.

Nikolaas fan Myra.

Sinteklaas

De Wikipedy hat ek in side Sinteklaas.

Yn Nederlân, Belgje en dielen fan Dútslân ûntjoech de ferearing fan Nikolaas fan Myra as folkshillige, wêryn't ek eleminten opnommen wiene fan it prekristlike leauwe yn Weda, him troch de iuwen hinne ta it Sinteklaasfeest. Dêrby wurdt Sinteklaas foarsteld as in âldman mei in lang wytgriis burd, klaaid yn it wite klaad fan in biskop mei dêroerhinne in reade tabbert en mantel. Op 'e holle draacht er in miter en yn 'e hân hâldt er in kromstêf. Hy wennet yn Spanje, mar komt yn novimber mei de steamboat oer nei Noardwest-Jeropa, dêr't er, beselskippe troch negroïde wurknimmers dy't Swarte Piten neamd wurde, de bern op 'e foarjûn fan syn hjeldei pakjes bringt. Dêrby riidt er in skimmelhynst oer de dakken, wylst de Swarte Piten de pakjes troch de skoarstiennen yn 'e hûs bringe en foar de iepen hurd (foarhinne) of de kachel of ferwaarmingsradiator (no meastal) efterlitte yn 'e berneskuon dy't dêr foar dat doel 'opset' binne. Pakjesjûn falt sadwaande op 5 desimber, de deis foar de hjeldei fan 'e hillige Nikolaas op 6 desimber.

Sinteklaas.

Skiednis

De krystman ûntjoech him yn it noardeasten fan wat no de Feriene Steaten binne, geandewei de santjinde en de achttjinde iuw doe't dêr de folkloare fan Nederlânske kolonisten omtrint Sinteklaas ferraande mei de folkloare dy't Ingelske kolonisten hiene oer Father Christmas. De Ingelsktalige namme dy't úteinlik it measte brûkt waard foar it nij ûntstiene legindaryske figuer, wie Santa Claus, dat eins in ferbastering is fan 'Sinteklaas'. Dy namme waard yn 1773 foar it earst neamd yn 'e Amerikaanske parse. De Santa Claus út dy tiid miste lykwols de measte skaaimerken dêr't er hjoed de dei om bekend stiet. Sa publisearre de Amerikaanske skriuwer Washington Irving yn 1809 it boek History of New York, wêryn't er de draak stiek mei de Nederlânske kultuer fan New York. Syn Santa Claus waard net mear foarsteld as in biskop, lykas Sinteklaas, mar ynstee as in grouwe Nederlânske seeman mei in piip en in tsjûke griene winterjas.

De Geast fan 'e Kryst fan it Hjoed, oftewol Father Christmas, op in yllustraasje fan John Leech by A Christmas Carol fan Charles Dickens, út 1843.

Yn 1821 waard yn New York it boek A New-Year's Present: To the Little Ones from Five to Twelve publisearre. Dêryn stie it anonime gedicht Old Santeclaus with Much Delight, wêryn't foar it earst de measte moderne karakteristiken fan 'e krystman beskreaun waarden. In protte fan dy skaaimerken waarden as tradisjoneel akseptearre nei de anonime publikaasje fan it tige ynfloedrike gedicht A Visit from St. Nicholas yn 'e krante de Sentinel yn Troy (New York) op 23 desimber 1823. Dat gedicht stiet tsjintwurdich fral bekend ûnder de earste regel: The Night Before Christmas. Clement Clarke Moore bewearde letter dat hy de skriuwer wie, hoewol't guon letterkundigen fan miening binne dat Henry Livingston jr. (dy't njoggen jier foar Moore syn bewearing ferstoar) de wiere skriuwer west hawwe moat.

Hoe dan ek, yn The Night Before Christmas wurdt de krystman beskreaun as "mûtel en plodsk, in rjocht fleurige âld elf" (chubby and plump, a right jolly old elf) mei "in lytse rûne búk" (a little round belly) dy't "skodde as er lake, allyk in komfol pudding" (shook when hy laughed like a bowlful of jelly). Ut it gedicht wurdt dúdlik dat de krystman eins in soarte fan dwerch of kabouter wie, al waard er oantsjut as in elf. Ek waard yn it gedicht foar it earst de fleanende belslide neamd en de acht oarspronklike rindieren Dasher, Dancer, Prancer, Vixen, Comet, Cupid, Dunder en Blixem. De nammen Dunder en Blixem wiene ferbasterings fan it Nederlânske donder ("tonger") en bliksem ("wjerljocht"), mar waarden letter net mear begrepen en geandewei de njoggentjinde iuw feroare yn 'e mear Dútsk klinkende nammen Donner en Blitzen.

Tsjin 1845 wie de namme 'Kris Kringle' yn dielen fan 'e Feriene Steaten in gongber synonym foar 'Santa Claus' wurden. Neffens in artikel yn in tydskrift út 1853, wêryn't Amerikaanske krysttradysjes útlein waarden foar Britske lêzers, stiet dat Amerikaanske bern doedestiden al sokken boppe de iepen hurd hongen op krystjûn foar "in fabuleus personaazje" dat bekendstie ûnder ferskate nammen. Yn Pennsylvania soed er gewoanlik "Krishkinkle" neamd wêze, mar yn New York spriek men fan "St. Nicholas" of "Santa Claus".

In yllustraasje fan 'e kryst-man út 1881, troch Thomas Nast.

Meitiid waard de krystman net mear sjoen as in elf mei it stal fan in dwerch of in kabouter, mar as in minske mei in postuer fan normale grutte, hoewol't er wol beskôge waarde as ûnstjerlik en bejeftige mei magyske krêften. Tige ynfloedryk wiene datoangeande de yllustraasjes fan Thomas Nast dy't û.o. yn 1863 yn it tydskrift Harper's Weekly ferskynden. Ek it ferhaal dat de krystman op 'e Noardpoal wennet, wie in betinksel fan Nast.

De tafoeging fan Mrs. Claus, as de oarehelte fan Santa Claus, oan 'e folkloare omtrint de krystman, sette mids njoggentjinde iuw útein mei it wurk fan ferskate Amerikaanske skriuwers. Har persoan waard yn 1889 popularisearre troch de dichteresse Katharine Lee Bates mei it gedicht Goody Santa Claus on a Sleigh Ride.

De krystman sels waard oan it begjin fan 'e tweintichste iuw fierder popularisearre troch it berneboek The Life and Adventures of Santa Claus fan 'e Amerikaanske skriuwer L. Frank Baum (dy't ek The Wonderful Wizard of Oz skreau). Dêryn kaam foargoed fêst te stean dat de krystman, alteast fan oarsprong, in minske wie, waans ûnstjerlikens en magyske krêften fertsjinne wiene troch in foarbyldich libben, en him taparte wurden wiene troch wêzens dy't fan natuere ûnstjerlik wiene. It boek stelde ek de motiven fan 'e krystman fêst: om bern fan alle rangen en stannen lokkich te meitsjen.

In jonkje hinget in sok boppe de iepen hurd om 'e pakjes fan 'e krystman te ûntfangen (Ohio, 1928).

De fersprieding fan 'e krystman bûten Noard-Amearika krige in sterke ympuls doe't ôfbyldings fan him yn 'e 1930-er jierren brûkt waarden foar in reklamekampanje fan Coca-Cola, in merknamme dêr't er sûnt altyd min ofte mear mei ferbûn bleaun is. De populariteit fan 'e reklame-ôfbyldings soargen foar it ûntstean fan it ferhaal dat de krystman útfûn wie troch Coca-Cola. Dat is net wier. De krystman bestie lang foartiid al en Coca-Cola wie sels net iens it earste merk frisdrinken dat ôfbyldings fan him brûkte om produkten oan 'e man te bringen (dat wie White Rock Beverages-mineraalwetter yn 1915).

Geandewei de tweintichste iuw waarden der ferskate ôfbyldings fan 'e krystman makke, dy't sjen lieten hoe't er it boartersguod foar de bern sels mei de hân makke. Uteinlik ûntstie dêrút it idee dat er in grut wurkplak hawwe moast mei withoefolle "lytse helpers" (de krystelven), dy't him holpen om alle pakjes op 'e tiid foar de kryst klear te hawwen. Yn 1956 brocht George Melachrino it popliet Mrs. Santa Claus út. Dat en it berneboek How Mrs. Santa Claus Saved Christmas, fan Phyllis McGinley, út 1963, standerdisearren it byld fan Mrs. Claus yn 'e Amerikaanske krystfolkloare. In oare moderne tafoeging oan 'e krystmanleginde wie Rudolph, in njoggende rindier. Dat waard foar it earst neamd yn in boekje út 1939 fan Robert L. May, dêr't sjonger Gene Autry yn 1949 t tige populêre krystliet Rudolph the Red-Nosed Reindeer op basearre.