Ynfloeden

Films noirs reflektearren it tydsbyld, wêryn’t optimisme en leauwe yn foarútgong nei de Beurskrach fan 1929, de depresje en de Twadde Wrâldkriich, oantaast waarden troch twifel, eksistinsjele eangst en nihilisme.

Kanadeeske poster út WOII. Under druk fan de oarlochsomstannichheden feroare de rol fan de frou: fan húsfrou ta bommemakster. Froulju waarden selsstanniger, selsbewuster en ûndernimmender.

De films dy’t letter as ‘films noirs’ oantsjut wurde soene, ferskilden hiel bot fan eardere foaroarlochske melodrama’s en plysjefilms út Hollywood. It optimisme en leauwe yn in rjochtfeardige maatskippij hie plakmakke foar synisme en liet in wrâld sjen dy’t befolke wie troch korrupte, egoïstyske en gewelddiedige personaazjes. Jeropeeske sineasten as Fritz Lang en Otto Preminger, dy’t de ferskrikkings fan de Twadde Wrâldkriich fan tichteby meimakke hiene, leine no oan de basis fan de nije styl fan Amerikaanske film. De film noir is dúdlik ynspirearre op de hurde styl fan misdieromans út de tiid fan de Grutte Depresje (ein tritiger jierren), fan auteurs as Dashiell Hammett, James M. Cain, Raymond Chandler en Mickey Spillane. Dêrfandinne ek dat guon filmkritisy film noir earder as in subsjenre fan de misdieroman beskôgje. De gothic novels en de ferfilmings fan dy romans wurde ek as literêre ynfloed neamd:^[2] de earste gothic noir wie Alfred Hitchcocks Rebecca (1940). 'Noirs' waarden oarspronklik filme yn swart-wyt, en hiene in donkere styl mei in soad kontrast, ôflaat fan de Dútske ekspresjonistyske film. Paul Kerr begjint syn essay Film Noir Reader: Out of What Past? út 1979 mei in kritysk oersjoch fan troch syn kollega-filmhistoarisy faak sitearre ynfloeden en dêr steane, bûten de al neamde, ek de folgjende by:

• de ynstream fan Dútske ymmigranten en it ekspresjonisme: dy ymmigraasje út Dútslân wei en de ‘eksport’ fan it Dútsk ekspresjonisme nei Hollywoord kaam sterk op gong nei Hitler syn machtsoername yn 1933, doe’t hiel wat produsers, regisseurs, akteurs en komponisten ferdreaun waarden út harren heitelân;
• it neorealisme, in nije styl fan filmjen dy’t nei it Dútske ekspresjonisme populêr waard yn Itaalje;
• de ynfloed dy’t útgie fan Frânske ymmigranten en it eksistinsjalisme;^[3]
• sawol de foaroarlochske fotosjoernalistyk, de oarlochsferslachjouwing yn it bioskoopnijs as it nei-oarlochsk fotorealisme drukten harren stimpel op de styl fan de film noir;
• Citizen Kane fan Orson Welles, in ynnovative film dy’t op it mêd fan beljochting, kadrering en oare filmtechniken in grutte ynspiraasjeboarne foarme;
• de beurskrach fan Wall Street en de opgong fan it populisme;
• de Twadde Wrâldkriich en de opgong fan it faksisme;
• de Kâlde Oarloch en it McCarthyisme wurde neamd as ynfloeden foar de sfear fan paranoia dy’t in soad films noirs skaaimerke;
• eangsten yn ferbân mei de grutte stêd, de atoombom, burokrasy, de yndustrialisaasje;
• de ûntfâding fan de frou dy’t selsstannich de kost fertsjinne yn de oarloch soe in ynfloed hân hawwe op de wize hoe’t froulju yn, benammen de femme fatales, in film útbylde waarden: sterk, ûndernimmend en bedriigjend (foar de man);
• it eskalearjend korporatisme nei 1940, dat it yndividu like te redusearjen ta in rêdsje yn in grutte masine;
• Edward Hopper syn styl fan skilderjen (bygelyks de iensumens dy’t er werjoech yn syn skilderij Nighthawks).

Foarskiednis

Das Cabinet des Dr. Caligari, 1920, yn de styl fan it Dútsk ekspresjonisme

Yn it tiidrek fan werstel nei de nederlaach fan Dútslân yn de Earste Wrâldkriich ûntwikkele de Dútske filmproduksje in eigen styl, wêrby’t mei symboalyk en in donkere sfear stribbe waard nei in film mei in djippere betsjutting. Dit sjenre ûntstie ûnder ynfloed fan de Dútske ekspresjonistyske keunststreaming, wêrfan’t de tematyk him rjochte op de skaadkant fan de minsklike geast, op waansin en ferrie. De Dútske ekspresjonistyske keunst en film skaaimerken har beide troch it tapassen fan tsjustere skaden en ferfrjemdzjende omjouwings. Dêr waarden personaazjes yn pleatst waans iensumens en helpleazens beklamme waarden troch fertikale en horizontale linen troch it byld rinne te litten. Nei it Dútske ekspresjonisme ûntstie in nije styl fan films yn Itaalje dy’t de namme Italjaansk neorealisme krige. Dat sjenre wûn yn Itaalje oan populariteit yn de Twadde Wrâldkriich. Yn dy kriich begûnen filmmakkers ferhalen oer de earmen en de arbeidzjende klasse te dokumintearjen. Omdat der op dat stuit in bytsje jild foar filmmeitsjen wie, waarden Italjaanse neorealistyske fims op lokaasje opnommen, faak mei help fan amateur-akteurs. Dy films giene meast oer de swierrichheden en morele problemen fan dy tiid. It Italjaansk neorealisme en it Dútske ekspresjonisme fûnen har paad lang om let nei de Feriene Steaten, wat mei de oare neamde ynfloeden late ta in syntese, bekend as film noir.

Hoewol’t it om in ‘Amerikaanske’ filmstyl of sjenre giet, hiene Jeropeeske sineasten fan begjin ôf oan dus in wichtige ympekt op de hiele ûntjouwing fan film noir, en dat soe ek sa bliuwe. Ferneamde, út Jeropa ôfkomstige Hollywoodregisseurs dy’t bekend steane om har film noir-styl binne bygelyks Billy Wilder, Alfred Hitchcock, Jacques Tourneur en Fritz Lang.

It nije type fan hard-boiled detektivefilms, mei as earsteling The Maltese Falcon fan Warner Bros uit 1941, kaam dus net folslein ûntwikkele út de loft rûgeljen: der wiene ek al hiel wat eleminten yn eardere films opdûkt. Citizen Kane (RKO, 1941) is dêr in dúdlik foarbyld fan. Orson Welles makke hjir al gebrûk fan techniken as hege kontrastbeljochting (wêrtroch de personaazjes har tusken swiere skaden en felle ljochten beweegden), in leech kamerastânpunt (dat de figuer langer lykje liet) en grutte skerptedjipte. Krekt lykas yn Alfred Hitchcocks Rebecca (United Artists, 1940), yntrodusearre it ferhaal de haadpersoan nei syn dea, sadat de barrrens troch flashbacks ferteld wurde moasten. In oar foarbyld fan in proto-film noir is Stranger on the Third Floor (RKO Pictures, 1940). De nachtmerje-eftige wize dêr’t it rjochtlik stelsel en de tsjustere strjitten en gongen op yn byld brocht wurde soene lettere films as Murder, My Sweet (RKO Pictures, 1944), en Spellbound (United Artists, 1945) beynfloede hawwe kinne.

Foar de earste klassike ‘film noir’ út de skiednis keas regisseur John Huston de roman The Maltese Falcon fan Dashiell Hammett. It boek wie al twa kear earder ferfilme, mar Huston syn ferzje wie kompromisleas en sette krekt as it oarspronklike ferhaal fan Hammett in ‘net-heldhaftige held’ del yn in grauwe Amerikaanske stedske omjouwing. It sjenre wie berne.

Bloeiperioade fan de film noir

Fritz Lang oan it wurk (rjochts op de foto), 1929.

John Huston mei syn dochter, de noch jonge Anjelica.

Orson Welles yn The Lady from Shangai útt 1947.

John Huston debutearre as regisseur mei The Maltese Falcon (1941), folge troch Key Largo (1948) en The Asphalt Jungle (1950). Oer de noir-status fan Alfred Hitchcocks skrillers út dy tiid binne de mienings ferdield: Shadow of a Doubt (1943), Notorious (1946), Strangers on a Train (1951) en The Wrong Man (1956). Otto Preminger fêstige syn reputaasje mei Laura (1944) en waard ien fan de heechst oanskreaune regisseurs fan it sjenre. Syn oare klassike noirs binne Fallen Angel (1945), Whirlpool (1949), Where the Sidewalk Ends (1950) en Angel Face (1952). Billy Wilder makke inkelde jierren nei Double Indemnity en The Lost Weekend inkelde noirs dy’t net fuortdaliks krimys wiene, mar earder satires op de Hollywoodproduksjes: Sunset Boulevard (1950) en Ace in the Hole (1951). In a Lonely Place (1950) betsjutte Nicholas Ray syn trochbraak. Syn oare films noirs wiene syn debútfilm They Live by Night (1948) en On Dangerous Ground (1952). Orson Welles hie gewoanwei hiel wat problemen by de finansiering fan syn projekten, mar syn trije films noirs koene lykwols rekkenje op in knap budzjet. Hy regissearre The Lady from Shanghai (1947), The Stranger (1946) en Touch of Evil (1958). Dizze film wurdt gauris oanhelle as lêste klassike film noir. Fritz Langs The Woman in the Window (1945) wie krekt as The Stranger in 'independent' produksje fan American International Pictures. Syn folgjende film, Scarlet Street (1945), krige de twiveleftige eare om as ien fan de pear klassike fims noirs offisjeel sensurearre te wurden. Troch syn eroatyske taspilings waard er tydlik ferbean yn Milwaukee (Atlanta) en de steat New York. Scarlet Street wie in koproduksje fan Universal en Langs eigen Diana Productions. Fan dy maatskippij wie de haadrolspylster fan de film, Joan Bennett, de twadde grutste oandielhâlder. Lang soe mei Bennet en har oarehelte Walter Wanger – foarhinne by Universal – op deselde wize Secret Beyond the Door (1948) produsearje.

Oare bekende regisseurs fan films út de ‘klassike perioade’ binne:

• Raoul Walsh, mei trije films dy’t no beskôge wurde as ‘proto-noirs’, foarrinners fan it sjenre: They Drive by Night (1940), Manpower (1941) en High Sierra (1941), Vervolgens de noirs White Heat (1949) en The Enforcer (1951);
• Jules Dassin, mei Brute Force (1947), Night and the City (1950) en The Naked City (1948);
• Edward Dmytryk, mei Murder, My Sweet (1944) en Crossfire (1947);
• Henry Hathaway, mei The Dark Corner (1946) en Kiss of Death (1947);
• John Farrow, mei The Big Clock (1948) en Night Has a Thousand Eyes (1948);
• Alfred L. Werker, mei He Walked by Night (1948);
• Carol Reed, mei The Third Man (1949);
• Samuel Fuller, mei Pickup on South Street (1953) en Underworld U.S.A. (neo-noir, 1961);
• Joseph H. Lewis, mei Gun Crazy (1950) en The Big Combo (1955);
• Phil Karlson, mei Kansas City Confidential (1952) en The Brothers Rico (1957);
• Felix E. Feist mei The Devil Thumbs a Ride (1947) en Tomorrow Is Another Day (1951);
• Edgar G. Ulmer, mei Detour, Strange Illusion (1945), Blonde Ice (1948) en Murder Is My Beat (1955);
• Hugo Haas, mei Pickup (1951) en The Other Woman (1954);
• Ida Lupino, mei The Hitch-hiker (1953), it iennichste foarbyld fan in klassikee film noir, regisearre troch in frou;
• Rudolph Maté, mei D.O.A. (1950);
• Alexander Mackendrick, mei Sweet Smell of Success (1957);
• Abraham Polonsky, mei Force of Evil (1948);
• Robert Siodmak, mei The Killers (1946), Phantom Lady (1944), Christmas Holiday (1944), Cry of the City (1948), Criss Cross (1949);
• Stanley Kubrick mei Killer's Kiss (1955).
• Allan Dwan mei Slightly Scarlet (1956), ien fan de pear klassike fims noirs yn kleur, dy’t bekend stiet om it elegante foarkommen fan Rhonda Fleming en har fûnkeljende reade hier yn Technicolor.

Ein fan de klassike perioade

Yn de Feriene Steaten stiene films noirs faak as B-film op it program, wat betsjutte dat jo foar de priis fan 1 bioskoopkaartsje sawol in ‘A-film’ as in lowbudzjetfilm te sjen krigen. Fan ein fan de fyftiger jierren ôf ferdwûn de film noir stiltsjeswei fan it program. Dêrby spilen de folgjende ûntjouwings foar ’t neist in grutte rol:

• Troch de demografyske opbou fan de befolking yn de Westerske wrâld (=minder berten yn de Twadde Wrâldkriich) rûn it tal besikers ein fyftiger jierren sterk tebek. Dêrby hie de bioskoop hieltyd mear konkurrinsje fan oare foarmen fan ferdivedaasje. Lykas altyd reagearre Hollywood mei in nije gimmik: Sinemaskoop. Om op in goedkeape wize grutskalige breedbyldfilms, lykas sandalefilms, te meitsjen, setten de grutte Amerikaanske filmmakkers nei Jeropa. Foarbylden fan sokke films binne: Spartacus (1960), The Ten Commandments (1956) en Ben-Hur (1958)
• De konkurrinsje fan de telefyzje en telefyzjefilms mei lyksoartige tema’s.
• Troch de oanboazjende fraach nei telefyzjeprogramma’s naam de konkurrinsje fan telefyzjemaatskippijen as wurkjouwer foar lju út de filmyndustry bot ta.

Jierren 1960 en 1970

Hoewol’t it dreech is om in line te lûken tusken guon fan de noir-films út de iere sechstiger jierren lykas Blast of Silence (1961) en Cape Fear (1962) en de noirs fan de lette fyftiger jierren, is it dúdlik dat nije trends ûntsteane yn it postklassike tiidrek. The Manchurian Candidate (1962), regissearre troch John Frankenheimer, Shock Corridor (1962), regissearre troch Samuel Fuller, en Brainstorm (1965), regissearre troch de noir-akteur mei gâns ûnderfining William Conrad, behannelen allegearre it tema fan de geastlike ûntheistering yn de styl fan de film noir. Mei de populêre rige The Fugitive (1963-1967) kamen de telefyzjesjoggers yn de kunde mei de klassike noir-tema’s en noir-sfear. Fan de Frânske regisseur Jean-Luc Godard ferskynde À bout de souffle yn 1960, dat dúdlik ynspirearre wie op de misdiefilms mei Humphrey Bogart. Yn de Feriene Steaten brocht Arthur Penn Mickey One út (1964), ynspirearre op Truffauts Tirez sur le pianiste en oare Frânske Nouvelle vague-films. Oare films dy’t har yn de tradysje fan de oarspronklike film noir pleatsten, wiene John Boormans Point Blank (1967), en Alan J. Pakula's Klute (1971). Ek Fassbinder makke mei Liebe ist kälter als der Tod (1968) in hommaazje oan it film noir-sjenre.

Fan regisseur Robert Altman ferskynde yn 1973 The Long Goodbye, in ferfilming basearre op in roman fan Raymond Chandler. It personaazje Philip Marlowe, dy prototypyske hard-boiled detektive, wurdt hjir wat ‘ûnearbiedich’ foar de film noir-myte oer delset as in net-oanpaste aparteling, dy’t alle fieling mei de hjoeddeiske seden ferlern hat.

De meast spraakmakende fan de neo-noirs út dy tiid wie regisseur Roman Polanski syn Chinatown út 1974. It spilet him ôf yn it Los Angelos fan 1930, in graach winske noir-setting. Neigeraden de styl fan de film noir evoluearre, waarden de sfear en de beljochting donkerder, de personaazjes korrupter, en de tema’s en de toan fatalistysker. Sa brocht Martin Scorsese yn 1976 mei Taxi Driver in radikale, bluodrige neo-noir mei de stilistyske skaaimerken fan de klassike film noir: ekspresjonistyske fotografy dy’t in moreel en psychologysk ynstabile protagonist yn byld bringt yn in tsjustere en korrupte stêd.

In tal fan de noirs út de santiger jierren wiene yn wêzen remakes fan de klassikers, lykas bygelyks Thieves Like Us (1973) en Farewell, My Lovely (1975).

Oare bekende neo-noirs út dy perioade binne:

• The Naked Kiss (1964)
• Le Samouraï (1967, Fr/It.)
• Bullitt (1968)
• Dirty Harry 'series' (1971-76)
• The French Connection (1971)
• The Long Goodbye (1973)
• Mean Streets (1973)
• Serpico (1973)
• Three Days of the Condor (1975)

Jierren 1980 en 1990

Joel en Ethan Coen yn Cannes, 2001

Oan it begjin fan dizze perioade kaam Scorsese syn masterwurk Raging Bull yn de bioskoopsealen: it ferhaal fan de morele en fysike ûndergong fan in bokser, op in och sa film noir-eftige wize yn byld brocht. Body Heat, de film fan Lawrence Kasdan dy’t it jier dêrop útbrocht waard, docht benammen troch de swoele, eroatisearjende sfear tinken oan inkelde klassike film noirs. It súkses fan dy atypyske film hie as gefolch dat inkelde wichtige Hollywoodstudio’s ynseagen dat der foar datsoarte films in merk wie. Neo-noir-films waarden opnommen yn de mainstream, en guon smieten de studio’s sels in soad jild op. Súksesfolle neo-noirs wiene Black Widow (1987), Shattered (1991) en Final Analysis (1992), mar it wie benammen Basic Instinct (1992) fan Paul Verhoeven dy’t de pongen folden. Dy film joech ek oan hoe’t it polygrome palet fan neo-noirs in soad fan de ekspresjonistyske effekten fan de klassike swart-wytnoirs reprodusearje koe.

Wurkjend mei troch de bank nommen lytse budzjetten makken de bruorren Joel en Ethan Coen ien fan de meast wiidweidige, troch klassike noir film beynfloede oeuvres, mei films as Blood Simple (1984) en Fargo (1996). In oare grutte namme yn dit sjenre is Quentin Tarantino, skriuwer en regisseur fan tagelyk hurde en lumige neo-noirs as Reservoir Dogs (1992) en Pulp Fiction (1994).

Inkelde oare bekende neo-noirs út dy perioade binne:

De neo-noir-styl drukte yn dy perioade syn stimpel ek op telefyzjerigen as Miami Vice (1984–1989) en Crime Story (1986–1988).

Tech noir (ek wol bekend as sciencefiction noir) is in wat aparte leat fan de film noir-famylje dy’t yn dy perioade opgong makke. It is in cross-over-sjenre mei in kombinaasje fan film noir en sciencefiction, lykas te sjen yn Alien (1979), Blade Runner (1982), The Terminator (1984) en The Matrix (1999).

Jierren 2000

Following, it swart-wytdebút út 1998 fan de Britske regisseur Christopher Nolan, wie in iepenlik earbetoan oan de klassike noir. Yn it earste desennium fan de nije iuw wie er ien fan de grutste Hollywood-regisseurs fan de neo-noir mei it omraak priizge Memento (2000), de remake fan Insomnia (2002), en syn superhelde-films, Batman Begins (2005) en The Dark Knight (2008).

Mei ekstreem gewelddiedige films lykas Sympathy for Mr Vengeance (2002) en Thirst (2009) is Park Chan-wook fan Súd-Korea de prominintste regisseur bûten de Feriene Steaten dy’t geregeldwei yn de noir-styl wurket. De kommersjeel súksesfolste neo-noir oant dan ta fan dizze perioade is Sin City (2005), regissearre troch Robert Rodriguez, in ekstravagante, stilearre swart-wyt sketten film mei hjir en dêr wat kleur. Oare foarbylden fan slagge films mei neo-noiryngrediïnten dy’t nei 2000 ferskynden binne;

Ek op telefyzjee bliuwt neo-noir it goed dwaan. Veronica Mars is in populêre Amerikaanske telefyzjesearje yn film noir-styl oer in froulike studint en priveedetektive, de rige gie los yn 2004. Oare film noir-telefyzjerigen binne ûnder oare The Singing Detective (BBC-miniserie, 1986), Gotham Girls út 2002, en The X-Files (fan 1993 ôf).

Nettsjinsteande dat der krekt foar 1960 in ein kaam oan de klassike film noir-perioade, hâldt dy styl fan filmjen dus noch altyd in grutte ynfloed op de hjoeddeistige filmproduksje.

Wrâldbyld en sfear

Film noir wurdt faak beskreaun as yn wêzen pessimistysk. De noir-ferhalen geane ommers typysk oer minsken dy’t oanklaud sitte yn net-winske situaasjes, en dy’t stridend tsjin it eigenwilige en ûnferskillige belies jouwe. Dy films wurde sjoen as de ôfbylding fan in wrâld dy’t ynherint korrupt is. De klasske film noir wurdt faak yn ferbân brocht mei de Amerikaanske maatskippij fan de perioaide dêr’t dy films yn ûntstiene. Se reflektearren it gefoel fan eangst en ferfrjemding yn de neisleep fan de Twadde Wrâldkriich. Fan films noirs út de fyftiger jierren lykas Kiss Me Deadly, dy’t op it hichtepunt fan de Reade Eangst ferskynden, wurdt ek sein dat se de kulturele paranoia werjouwe. Neffens guon filmkritisy, lykas Paul Schrader yn syn essay út 1972, wurdt film noir sels yn haadsaak definearre troch de sfear.

Omdat Film noir personaazjes en ferhalen opfiert dy’t tsjin tradisjonele (famylje)wearden yn geane, sizze se dat dy films skaaimerke wurde troch morele ambiguïteit. Lykwols lei de Hays Code tusken 1930 en 1968 oan de grutte Amerikaanske filmstudio’s in frijwat fiergeande morele sensuer op. Bygefolch moasten filmmakkers der yn dy perioade op tasjen dat yn harren ferhaal stânfêstigens en deugd beleanne waarden en sûnders harren terjochte straf krigen. Hiel wat fan de lettere films noirs nimme lykwols in loopke mei sokke konfinsjes, en yn films as Chinatown bygelyks kin de misdie wol triomfearje.

Tematyk

Poster foar de film Detour (1945), regisearre troch Edgar G. Ulmer.

Hiel faak giet it ferhaal yn in film noir om in sinysk, hurdhertich, desyllusjonearre manlik personaazje, fertolke troch akteurs as Robert Mitchum, Fred MacMurray en Humphrey Bogart. De protagonist wurdt typysk konfrontearre mei in moaie, mar promiscue, amorele, dûbelspul spyljende en ferliedlike femme fatale, fertolke troch bygelyks Mary Astor, Veronica Lake, Jane Greer, Barbara Stanwyck of Lana Turner. Sy makket gebrûk fan har froulike listen en seksualiteit om him sa te manipulearjen dat er úteinlik bygelyks in moard yn de skuon treaun krijt. It is gjin fraai byld dat film noir fan de frou sketst as ûnôfhinklik, manipulearjend rôfdier. Sa binne der noch hiel wat tradisjonele wearden dy’t yn dizze films ûnderstek dien wurde. Net allinnich de kearnhúshâlding leit ûnder fjoer by film noir, mar ek hiel wat oare sosjale ynstituten. It strafrjochtlik systeem wurdt as ynkompetint foarsteld, de plysje as korrupt, en sels de federale oerheid is yn film noir in bedriigjend ynstitút. Hiel wat titels fan films noirs ferwize nammers al nei dy tsjustere toan en ynhâld: Dark Passage (1947), The Naked City (1948), Fear in the Night (1947), Out of the Past (1947), Kiss Me Deadly (1955), ensfh.

Yn it generaal giet film noir yn tsjin de troch mainstream-Hollywoodproduksjes noede famyljewearden en jout dêr yn de perioade fan de Kâlde Oarloch pessimisme en skeptisme foar yn it plak. Sûnder dat dy har dêrfan bewust wiene, hiene de iere film noir-regisseurs in nije filmstyl yntrodusearre mei in eigen tematyk en fisuele styl, dy’t in brek betsjutte mei films as The Wizard of Oz (1939) en Gone With the Wind (1939) dy’t úteinliks noch sterke famyljewearden beklammen.

Ynhâldlike skaaimerken

• In sfear fan eangst en ûnwissens;
• in yngewikkelde ferhaalstruktuer;
• it ferhaal wurdt ferteld yn de foarm fan in eigen ferslach fan de protagonist oan de hân fan flashbacks en voice-over;
• ferteld út it perspektyf fan de man wei; de noir-held, faak in sinyske detektive, is eins in antyheld sûnder idealen;
• in sintraal tema: manlike protagonist smoart yn in obsesje foar in frou;
  • de (hard-boiled) detektive: hjirby sil de detektive meast de ferkearde dame, de femme fatale, moetsje; dêrnjonken krijt de detektive de frou meast net, bygelyks trochdat se oan de ein dea giet;
  • de femme fatale: oantreklike frou dy’t manlju yn swierrichheden bringt, wêrby’t it motyf gauris jild is; meast ferbûn mei in oare man (oarehelte of freon); de femme fatale is faak stylfol, arrogant, sterk, seksueel ûnôfhinklik en in stûfe smoker, dêrnjonken hat se gauris alles ûnder kontrôle; de noir-held, de detektive, sil besykje de frou foar him te winnen, mar dat rint yn in film noir wiswier min ôf;
  • de fersoargjende frou; tsjinhinger fan de femme fatale; soms sil yn de film in froulike haadrolspiler eigenskippen ha fan sawol de femme fatale as de fersoargjende frou;
• de maatskippij en it systeem binne spikerhurd, de minsken binne min en de wrâld bliuwt nettsjinsteande alles korrupt, ek de haadfigueren yn de film bliuwe sitten mei de fraach wat goed en wat min is;
• de persoanen út de legere sosjale klasse, de little people, besykje mei alle mooglike middels te oerlibjen; faak giet it om arbeiders, prostituees, dieven en barlju;
• meast gjin happy end. Dochs binne der foarbylden fan films noirs dy’t einigje lykas it konfinsjonele Hollywood-melodrama. De held en syn leaf slagje der dan yn om alle tûkelteammen te oerwinnen, harren relaasje te rêden, en te ûntsnappen út de noir-wrâld, wêrnei’t har in lokkich houlik en húshâlding wachtet. Foarbylden dêrfan binne noir klassiken as Stranger on the Third Floor (1940), I Wake Up Screaming (1941), Laura (1944), Murder, My Sweet (1944), Gilda (1946), The Big Sleep (1946), Lady in the Lake (1947), en Dark Passage (1947).

Stylskaaimerken

Parodyen fan films noirs spylje graach yn op hieltyd weromkearende fisuele motiven: de rêd pratende, hurde noirheid mei de Bogart-hoed, de gefaarlike ferliedster, de treppen en spegels, de tsjusterens, ensfh. In soad mei film noir assosjearre effekten wurde berikt troch mise-en-scène en bewuste manipulaasje fan beljochting en filmkamera. Gjin inkelde fan de hjirûnder neamde skaaimerken lykas beljochting, kamerahoeke en perspektyf hearre lykwols allinnich by de film noir. Eardere filmmakkers, benammen fan de ekspresjonistyske film, makken ek gebrûk fan bygelyks sterke kontrasten en frjemde kadringen. Yn de film noir-syklus liedt it brûken fan dy eleminten lykwols ta in opfallend konsistinte fisuele styl mei de folgjende skaaimerken:

• sterk kontrastrike beljochting clair-obskuer: de hurde low-keybeljochting wurdt sels tapast by de stjeraktrises fan dy tiid, fan wa’t tradisjoneel close-ups nommen waarden mei in diffuse trijepuntsbeljochting; yn film noir-taal wurdt high-keybeljochting assosjearre mei ‘normaal’, en low-keybeljochting mei it tsjustere: de brave húsfrou út 'The Big Heat (spile troch Jocelyn Brando) is sêft beljochte, wylst de tsjustere dame (rol fan Gloria Grahame) hurd beljochte wurdt;
• it brûken fan gruthoeklinzen: dit makket net allinnich gruttere skerptedjipte mooglik (sjoch folgjende), mar ferfoarmet it byld ek, wat by film noir as ekspressyf middel ynset wurdt;
• grutte skerptedjipte en it brûken fan longshots, wêrby’t dus ôfwykt wurdt fan de tradysje om de kamera fokusje te litten op in part fan it byld, mei help fan close-ups of mediumshots;
• ûnevenredige kadrering, bygelyks troch tapassen fan ekstreme close-ups; it byld wurdt ek ‘fersteurd’ troch obstakels en de personaazjes binne net yn de midden fan it byld; it gefoel fan ûnrêst wurdt bytiden noch fersterke troch de kamera ûnder in skeane hoeke filmje te litten, de Dutch angle;
• ensenearing út manlik perspektyf wei, faak trochdat de haadpersoan in man is dy’t syn ferhaal docht;
• it brûken fan spegels dy’t bydrage oan in ferfrjemdzjend effekt; yn film noir reflektearje spegels de ‘oare kant’ fan immen, en it mearfâldich byld is in symboal fan in dûbele of ferburgen persoanlikheid. In foarbyld is de slotsêne yn de magyske spegelseal fan The Lady from Shanghai dêr’t de maskers yn ôffalle en dúdlik wurdt wat it oandiel fan elts yn de moard wie;
• it ûntbrekken fan kamerabewegings (The Lady from Shanghai is hjir in útsûndering op); dy kameratechnyk wurdt mar in ferhipt lyts bytsje brûkt yn de klassike noirfilms omdat de regisseurs blykber leaver ynienen fan close-up nei longshot skeakelen yn stee fan foar in geliedlike oergong te kiezen;
• it brûken fan voice-over; dy technyk docht bot tinken oan de styl fan oarlochsferslachjouwing dy’t it publyk yn de oarloch yn it bioskoopsjoernaal te sjen krige;
• it opfallend soad brûken fan flasbacks.

De hard-boiled detektive

De (meast manlike) protagonist fan in film noir is earder in antyheld. Hy liket net op de typyske held dy’t yn oare films opfierd wurdt, mar krekt troch syn mankeminten kin it publyk har mei him identifisearje. Faak hâldt it personaazje der in dûbelsinnige moraal op nei en mist it heldhaftige eigenskippen as moed, earlikens of edelmoedigens. Hy kin hurd, mar dochs sympatyk wêze, en swakheden fertoane. Hard-boiled detektives en oare sinyske aventuriers binne literêre personaazjes dy’t opdûke yn ferhalen fan Dashiell Hammett, Raymond Chandler en Ernest Hemingway. Se binne hurd en sinysk, mar ek romantysk, en litte har yn de film noirferhalen al of net goedskiks manipulearje troch de femme fatale. It sjenre hat syn oarsprong yn de foaroarlochske The Thin Man-searjes (fan Hammett) wêryn’t William Powell, Myrna Loy en Asta de hûn sofistisearre húzje en misdieden oplosse.^[9] It personaazje fan Chandlers Marlowe krijt yn de fjirtiger jierren fiif gesichten:

Dick Powell yn Farewell My Lovely

Humphrey Bogart yn The Big Sleep

Alan Ladd yn The Blue Dahlia

Robert Montgomery yn Lady in the Lake

George Montgomery yn The Brasher Doubloon^[10]

Robert Mitchum set yn Build My Gallows High ('Out of the Past') in beslipe priveedetektive del dy’t falt foar de sjarmes fan in ûnbetroubere frou. Oare films dêr’t priveedetektives de haadrol yn spylje binne ûnder oare Key Largo, Ride the Pink Horse, The Breaking Point en Beat the Devil. De akteur dy’t foar ’t neist it meast súksesfol de rol fan de hard-boiled detektive spile, wie Humphrey Bogart.

De held út de film noir evoluearret ek mei de tiid.^[11]In Hustons The Maltese Falcon út 1941 is Spade, spile troch Humphrey Bogart, lang net kwetsber. Hy is de tough guy lykas skriuwer Dashiell Hammett him delsette yn syn ferhaal. Neigeraden de noirperioade fierder kaam, lieken de helden lykwols mear en mear kwetsber en bedoarn troch krêften bûten harsels dêr’t se gjin kontrôle oer hiene. Dat is al te fernimmen yn de rol dy’t Bogart fertolke as de labile Dixon Steele yn In a Lonely Place (1950). Yn Pushover (1954), mei Fred MacMurray as protagonist, wurdt de detektive sels in misdiediger.

De femme fatale

Rita Hayworth as femme fatale yn Gilda

Yn it tiidrek fan de klassike film noir ferskynde de femme fatale hast ûnûntkomber yn elts ferhaal. In foarbyld dêrfan fine wy by de besitrige en narsistyske Ellen Brent Harland (spile troch Gene Tierney) yn Leave Her to Heaven (1945), dy’t foar neat tebekskrillet om har man oan har te binen. En yn The Maltese Falcon makket O'Shaughnessy (Mary Astor) gebrûk fan har akteartalint om de partner fan Sam Spade te fermoardzjen. Noch in foarbyld fan in femme fatale is it personaazje dat Rita Hayworth útbyldet yn Gilda (1946), dy’t har eroatyske oanlûkingskrêft brûkt om har oarehelte en dy syn bêste freon te manipulearjen. It personaazje dat Barbara Stanwyck yn Double Indemnity (1944) spilet, ferliedt in fersekeringsman der ta om har oarehelte om it libben te bringen en sadwaande in dûbele fersekeringspreemje op te striken. Fan deselde auteur fan Double Indemnity is The Postman Always Rings Twice. Hjir sjogge wy hoe’t Cora (Lana Turner) har tsjinspiler John Garfield sa manipulearret dat er ree is om har oarehelte fan kant te meitsjen. Ek Hitchcock brûkt dit archetypysk personaazje. Yn de film The Paradine Case (1947) is it personaazje spile troch Alida Valli in deadlike femme fatale dy’t de dea fan twa manlju en, hast, de ûndergong fan in tredde op har gewisse hat. In oar faak oanhelle foarbyld is 'Jane' yn Too Late for Tears (1949), spile troch Lizabeth Scott. Se wol hoe dan ek it jild dat se ûnrjochtmittich krigen hat út hannen fan har man hâlde en skrillet der net foar tebek om dêrfoar te ligen, te driigjen, te ferlieden en fergif te brûken.

Ek yn guon resintere films bliuwt de femme fatale in kaaifiguer: Body Heat mei Kathleen Turner, The Last Seduction mei Linda Fiorentino, To Die For mei Nicole Kidman, Basic Instinct mei Sharon Stone, Femme Fatale mei Rebecca Romijn, en Inglourious Basterds mei Diane Kruger.

De goede frou

De ‘goede frou’ wurdt yn de film noir opfierd as tsjinhinger fan de femme fatale, mar blykt gewoanwei dochs gjin echte opsje te wêzen foar de manlike (anty)held, dy’t like iensum en ferbittere efterbliuwe sil, yn it nau dreaun troch de manipulaasjes fan de ‘minne’ frou. De goede frou as archetype belichemt al de goede, tradisjonele wearden fan in frou yn de Amerikaanske kultuer út dy tiid. Se is goed opbrocht, soarchsum, leauwich, etysk, beskieden, iverich, tradisjoneel en trou, en wat se fan it libben freget is it foarmjen fan in lokkige húshâlding. Opfallend yn film noir is dat se ek oars, tradisjoneler beljochte wurdt: yn high-key, lykas gebrûklik foar oare films út dy tiid. Se wurdt filme yn iepen, ferljochte romten mei de kamera op eachhichte en mei it brûken fan normale perspektiven. Se wennet bûten de ‘stedsjungle’ yn in kreaze wenwyk en liedt in normaal libben. It gebrek oan opwining dat de ‘feilige frou’ biedt, wurdt kontrastearre mei de sensuele, pasjonearre oanlûkingskrêft fan ‘de oare frou’, dy’t selsstannich, aktyf, skerpsinnich en geastich is. Dizze femme fatale fiert de manlike noir-held fuort fan it ûnberikbere ideaal fan in normale, mar saaie húshâlding. De held sil har folgje, mar it is it paad nei syn eigen ûndergong.

It boaskjende type

Janet Leigh en Charlton Heston yn Touch of Evil uit 1958

Inkeld wurdt njonken de twa froulike archetypen – de femme fatale en de goede frou – noch in tredde type personaazje neamd: it boaskjende type (the marrying type).^[12] Hja foarmet in bedriging foar de protagonist om’t se him troch in houlik ‘domestisearje’ wol. Se set him ûnder druk om in sosjaal akseptabele rol te ferfoljen – dy fan kostwinner, man en heit – en dat is in rol dy’t er beheinend en saai fynt. In foarbyld fan sa’n relaasje fine jo yn de film Pitfall (1948).

Dy ferskillende rollen kinne oars troch ien en itselde personaazje ferfolle wurde. Sa ‘ferdwynt’ yn Touch of Evil (1958) de ‘goede frou’ of wikselet tusken de twa persoanlikheden: de húslike, domestisearjende frou en de femme fatale.

Comics

De grafyske styl fan de film noir fûn syn paad al gau nei de tekenteltsjewrâld. Will Eisner syn comicsearje The Spirit, dêr’t it earste nûmer fan yn 1940 en it lêste yn 1952 ferskynde, wie yn dit ferbân baanbrekkend. De held, priveedetektive Danny Colt, hat gjin boppenatuerlike krêften, mar beweecht him mei in eachmasker troch de driigjende, sinistere grutstêd. Ynspirearre troch The Spirit ûntstiene yn de foarbye desennia tal fan oare tekenteltsjes yn de noir-styl, wêrûnder Watchmen fan Alan Moore, Daredevil fan Stan Lee en Batman fan Bob Kane de bekendste binne. Ien fan de resintste foarbylden leveret Frank Miller mei de comicsearje Sin City, dêr’t yn 2005 in film fan makke waard.

Kompjûterspultsjes

Underwilens binne der ek in tal kompjûterspultsjes basearre op bekende films noirs, of dy’t har wat styl en sfear oangeane yn de tradysje fan de film noir sette. It giet meast om adventures, mar it komt ek foar by oare spultsjesjenres lykas first-person en third person shooters. In foarbyld fan in film noir-adventure is Private Eye, in bewurking fan Raymond Chandlers roman The Little Sister. De spiler kin de oarspronklike plot fan de roman wol in oare kant útstjoere om in alternative ferhaalline te folgjen. In oare fertsjintwurdiger fan it sjenre is Grim Fandango troch LucasArts, in aventoer dat him ôfspilet yn it ryk fan de dea. Sam, út it adventurespultsje Sam & Max, is in hard-boiled detektive lykas dy yn film noir opfierd wurdt. L.A. Noire is in kompjûterspultsje, yn 2011 útbrocht troch Rockstar Games, dat ek wijd is oan de film noir en sels it spultsje betitele as game noir. It kombinearret aksje mei in iepenwrâld-aventoer. Njonken L.A. Noire is der ek de ferhaalstjoerde adventuregame Heavy Rain as in moderne ôflate fan film noir. In opfallend noir-elemint is hjir de driigjende atmosfear, útmakke troch it oanhâldende reinen en de tsjustere toan. In oare beneiering biedt Discword Noir fan Perfect Entertainment, mei sterke ferwizings nei de klassike film noir. Yn it fideospultsje Max Payne binne sawol ynfloeden fan it aksjesjenre yn de styl fan John Woo as fan film noir oan te wizen. Hotel Dusk: Room 215 foar de Nintendo DS is in ferminging fan ynteraktive film en adventuregame mei klassike film noir-eleminten.