In efternamme, achternamme of ek wol famyljenamme is in namme dy't by minsken tafoege wurdt oan 'e foarnamme en (yn guon kultueren) de middelnamme. Hjirtroch ken men lju werom dy't oaninoar besibbe binne, mei't famyljeleden, alteast yn 'e manlike line, deselde efternamme hawwe. Tradisjoneel jout yn 'e Westerske kultuer nammentlik in heit syn efternamme troch oan syn bern, wylst in breid de efternamme fan har brêgeman oernimt en har eigen efternamme, dy't dan har famkesnamme neamd wurdt, net of selden mear brûkt. Tsjintwurdich is dat lykwols net mear fansels: froulju behâlde no faak, ek yn in houlik, harren eigen efternamme, en bern kinne no ek de efternamme fan 'e mem krije.

Skiednis

It bestean fan efternammen is in relatyf resinte histoaryske ûntwikkeling. Foar de Frânske Tiid hie mar in lytse minderheid fan 'e ynwenners fan Fryslân en Nederlân in efternamme, en dêrby gie it meast om 'e hegerein, dy't in eigen bynamme of de bynamme fan in stamheit of oare foarfaar as efternamme oannommen hie. In foarbyld fan dy praktyk wie Michiel de Ruyter. De measte minsken hiene inkeld in foarnamme, en waarden fan oare persoanen ûnderskaat troch de tafoeging fan in patronym, de namme fan harren heit foarsjoen fan it genityfútgong op -s (lykas Minne Simens, "Minne, soan Simen"), yn it Nederlânsk faak folge troch it tafoechsel -zoon, dat dan wer gauris ôfkoarte waard ta -z. (lykas Willem Beukelszoon of Willem Barentsz.).

Ek lju dy't al wol in efternamme hiene, makken doedestiden noch gebrûk fan sa'n patronym (Michiel Adriaensz. de Ruyter). Yn Fryslân wurde sokke patronimen noch wol, sij it yn hieltyd mindere mjitte, brûkt (Piter Jelles Troelstra, Piter Sjoerds Gerbrandy, Sjirk Frânses van der Burg). Yn Nederlân waard yn 1811 troch de Frânske autoriteiten oplein dat alle minsken in efternamme kieze moasten. In protte lju namen dat earst net serieus, en keazen foar 'humoristyske' nammen, lykas Poepjes, Naaktgeboren en Nooitgedagt, dêr't harren neiteam faak oant yn dizze tiid lêst fan hat. Oare bekende efternammen yn Nederlân en Fryslân binne fan oarsprong patronimen (Jansen, Willems, Pietersma), beroppen (De Boer, Meulenaar, Visser), eigenskippen (De Jong, Zwart) of geografyske oantsjuttings (De Vries, Van Dijk, Van Vleuten, Terpstra).

Famkesnammen

Hoewol't dat tsjintwurdich net mear fansels is, wie it fan âlds yn Nederlân wizânsje dat troude froulju de efternamme fan 'e man oernamen. Harren oarspronklike efternamme, dy't dan oantsjut waard as harren famkesnamme, koe neitiid oan 'e trounamme fêstkeppele wurde mei in keppelstreekje dertusken, lykas by Jant Visser-Bakker of Anny Bosma-Banning. Dêrby is 'Visser', resp. 'Bosma' de trounamme oftewol de efternamme fan 'e man, wylst 'Bakker', resp. 'Banning' de famkesnamme is. Yn 'e Angelsaksyske lannen giet soks krektoarsom en komt de famkesnamme foàr de trounamme te stean, lykas by Meredith Baxter Birney of Lois McMaster Bujold.

Tuskenfoechsels

In protte Nederlânske en Fryske nammen omfiemje saneamde tuskenfoechsels, lykas 'de', 'van' en 'van der' (De Jong, Van Dijk, Van der Schaaf). Dit ferskynsel komt ek yn oare talen foar, lykas it Frânsk (Louis de Funès) en it Dútsk (Richard von Weizsäcker). Sokke tuskenfoechsels wurde yn 'e regel net ta de eigentlike efternamme rekkene, en alfabetisearring fynt dan ek plak op 'e earste letter fan 'e wiere efternamme (J foar De Jong, D foar Van Dijk, S foar Van der Schaaf). Yn Flaanderen wurde tuskenfoechsels faak oan 'e efternamme fêstplakt ('Vandenberg'), en itselde wurdt yn 'e Feriene Steaten dien.

It gebrûk fan haadletters wurdt by efternammen mei tuskenfoechsels faak fout dien. It is 'Jan de Boer' of 'Jan van der Schaaf', mar as de foarnamme fuortfalt, kriget de earste letter fan it tuskenfoechsel in haadletter, en is it 'de hear De Boer' of 'de hear Van der Schaaf', of koartwei 'De Boer' of 'Van der Schaaf'. By troude froulju dy't sawol har trounamme as har famkesnamme brûke, begjint nei it keppelstreekje in nije namme, dus as de famkesnamme tuskenfoechsels omfiemet, begjinne dy ek mei in haadletter. It is dus net 'Jantsje Mulder-van der Schaaf' sa't men faak sjocht, mar 'Jantsje Mulder-Van der Schaaf'.

Pleatsing

De term 'efternamme' jout it gebrûk fan dit soarte nammen yn 'e Westerske wrâld wer; yn 'e sinosfear (Sina, Koreä, Japan, Taiwan, Fjetnam en Kambodja), mar ek mank de Sineeske diaspoara en de Samen, op Madagaskar en yn Hongarije, is de 'efternamme' nammentlik it earste diel fan 'e namme, dat foar de 'foarnamme' pleatst wurdt (de ferneamde Hongaarske dichter en revolúsjonêr Sándor Petőfi, om in foarbyld te jaan, hiet dus eins Petőfi Sándor). As lju út Japan, Taiwan en Hongkong harren nammen yn it Latynske alfabet skriuwe, is it wenst dat se dêrby daliks ek de folchoarder omdraaie fan 'efternamme-foarnamme' nei 'foarnamme-efternamme', om misferstannen foar te kommen. Itselde dogge Hongaren as se om utens ferkeare of as se yn in oare taal as it Hongaarsk oer harsels of folksgenoaten skriuwe.

Ofwikende gebrûken