Lenghe romanze

Il romanç (o rumanç) e je une des cuatri lenghis nazionâls de Svuizare, insieme cun todesc, talian e francês. Il romanç al è lenghe uficiâl dal Cjanton Grison e lenghe uficiâl parziâl de Confederazion (al ven a stâi nome tai rapuarts tra Berne e i plaidadôrs romançs. E je une des lenghis retoromanzis, consideradis derivadis dai volgârs latins che une volte a jerin fevelâts cun continuitât intes Alps centrâls e orientâls e che vuê a àn lassâts dome isulis lenghistichis daûr. Intal censiment dal 2000, al jere fevelât come marilenghe di 35.095 residents dal cjanton svuizar dai Grisons (Graubünden) e di 60.815 considerât ancje la categorie di chei che lu definissin la lenghe che a doprin plui spes[1]. Chest al corispuint al 0,5 % de popolazion svuizare, mancul de metât de comunitât plui grande di fevelants di lenghis no uficiâls (Serp-Cravuat, cun 111.000 personis).

Romanç ('Rumantsch')
Pronuncie native: no tra lis 100 plui feveladis
Altris denominazions: Rumanç, retic
Fevelât in: Svuizare
Regjon: Grisons
Feveladôrs: {{{feveladôrs}}}
Posizion (totâl): {{{posiziontotâl}}}
Posizion (marilenghe): {{{posizionmarilenghe}}}
Classificazion gjenetiche: Lenghe indoeuropeane

  Romanze
   Retoromanze
    Romanç

Stât uficiâl
Lenghe uficiâl di: Svuizare
Regolât di: Nissune instituzion
Dulà che e je fevelade la lenghe
Codiçs de lenghe
ISO 639-1rm
ISO 639-2roh
ISO 639-3roh
cjale ancje: Lenghe


Variants

I cinc dialets plui impuartants dal romanç a son:

  • I dialets dal Ren
  1. Sursilvan — intal Vorderrhein (Rain anteriur), che al cjape dentri Lumnezia, Foppa, Cadi (Surselva)
  2. Sutsilvan — intal Hinterrhein (Rain posteriur), che al cjape dentri Plaun, Tumliasco, Schons (Sutselva)
  3. Surmiran — intes valadis Julia e Albula, che al cjape dentri Surses, Sutses (Surmeira)
  • I dialets de Engadine o "Ladins"
  1. Puter — inte alte valade de Engadine (Engiadin' Ota)
  2. Vallader — inte basse valade de Engadine (Engiadina Bassa) e la valade di Mustair (Val Müstair)
Mape cun la situazion dal romanç

Standard

Il romanç al è stât standardizât intal 1982 di bande dal linguist di Zuric Heinrich Schmid; la variant standard e ven par solit clamade Rumantsch Grischun. In cheste ortografie si à cirût di limitâ i caratars e lis grafiis stranis, par rindi plui facile la sô acetazion. Par chest, lis peraulis cul sun /tɕ/ seguît di /a/, /o/, /u/ a àn il grafeme <ch> (par esempli chalanda), parcè che sei i fevelants de Engadine (chalanda) che chei dal teritori renan (calanda) si spietin une grafie cuntune <c>. Purpûr, <che> e <chi> a son pronunciâts /ke/ e /ki/, viodût che il grafeme <k> al è stât considerât no adat a une lenghe romanze come apont il romanç; di conseguence, li peraulis cun /tɕ/ plui /e/ o /i/ a son scritis cun <tg> (par esempli tgirar) invezit di <ch>. Al ven ancje doprât <sch> par indicâ sei /ʃ/ cge /ʒ/, e <tsch> par /tʃ/, une convenzion che e ven dal todesc, il che al rint la grafie un compromès tra il standard todesc e chel di altris lenghis romanzis come il talian o il francês, e che a fasin capî come spes inte standardizazion di lenghis minoritaris no si va dome daûr criteris linguistichis (ven a stâi cirî di rapresentâ tal mût miôr i suns di une lenghe) ma a jentrin in zûcs ancje cuestions politichis e culturâls.


Situazion atuâl

Il romanç e je une lenghe in pericul, parcè che ancje se e je difindude a nivel uficiâl, la lenghe standard no je stade ben acete, ma viodude come un pericul pes diviersis varietâts, e i fevelants di diversis bandis spes a doprin la lenghe todescje par cjacarâsi.


Esemplis

SurselvanSutselvanSurmeiranPuterValladerRumantsch GrischunFurlanLatin
aurorororor,aur,araurauraurum
dirdirdeirdürdürdirdûrdur
eglîlîglöglögleglvolioculus
levleavlevligerleivlevlizêrlevis
treistrestreistraistraistraistrêtres
neivnevneivnaivnaivnaivnêfniveus
rodarodarodaroudaroudarodaruederota
caschielcaschielcaschielchaschölchaschölchaschielformadicaseus
casatgeasatgesachesachasachasacjasecasa
tgauntgàntgangchaunchanchauncjancanis
combatgombatgommachammachommachommagjambegamba
gaglinagagliegnagaglignagillinagiallinagiaglinagjalinegallus
gatgiatgiatgiatgiatgiatgjatcattus
tuttuttottuottuottutduttotus
fuormafurmafurmafuormafuormafurmaformeforma
jeujoujaeaueujaujoego


Leams esternis


Notis

  1. https://web.archive.org/web/20071203012932/http://www.liarumantscha.ch/Linguistic_geography.352.0.html?&L=2



Lis lenghis romanichis
Aragonês | Aranês | Arpitan | Arumen | Burgunt | Catalan | Siampagnês | Cors | Dalmat | Dgèrnésiais | Franccontês | Francês | Furlan | Galizian | Galó | Istriot | Istrorumen | Jèrriais | Ladin | Judeuspagnûl | Leonês | Ligur | Lombart | Lorrain | Megleno-romanian | Mirandês | Napoletan | Norman | Ocitan | Picard | Piemontês | Poitevin-Saintongeais | Portughês | Romanç | Rumen (o ben Moldâf) | Sardegnûl | Sicilian | Spagnûl | Talian | Valon | Venit
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.