Weestfrasch
Dåt Weestfrasch (aw weestfrasch: Frysk unti Westerlauwersk Frysk) as en friiske spräke ma amenbai 400.000 spreegere önj Weestfraschlönj.
Täkst aw mooringer frasch |
Frysk | ||
---|---|---|
Snååket önj |
Fryslân | |
Spreegere | 500.000 | |
Waasenschaplik indiiling |
| |
Amtlik situatschoon | ||
Amtsspräke foon | Fryslân | |
Gödjkånd manertålspräke önj: | Neederlönje | |
Spräke-Oufkörting | ||
ISO 639-1: |
fy | |
ISO 639-2: |
fry | |
ISO 639-3: |
Klassifikasjoon
Weestfrasch as frün tu da ouder biise frasche spräke, Saaterfrasch unti Nordfrasch. Widere as dåt weestfrasch uk frün tu da angelsakische spräke, sü as et ainglisch unti schotsk. Da angelsaksische un frasche spräken bile tuhuupe jü anglofrasche spräkefloose bane jü germåånsche spräkefloose. Döör foole spräkekontakt ouer da iirhunerte heet dåt weestfrasche diling uk foole ma dåt neederlönjsch gemiinsom.
Da snååkere
Spräkegebiit
Jü weestfrasche spräke wårt in jü neederlönjsche prowins Fryslân snååked. Awt fååstlönj wårt önj jü gemiinde Weststellingwerf jü weestfrasche spräke ai as mamenspräke snååked. Önj da gemiinden Kollumerlönj, It Bilt (gemiinde Waadhoeke) unti Ooststellingwerf wårt dåt foon en diilj foont fölkj as mamenspräke snååked. Aw da ailönje wårt jü spräke awt weestlike unti ååsterlike diilj foon Skylge un awt ailönj Skiermûntseach. Önjt Groningerlönj wårt jü spräke önj e toorpe Marum, De Wülp unti De Pein snååked.
Dialäkte
Aw weestfrasch jeeft et oocht dialäkte. Dåt Noardhoeksk, Klaaifrysk, Wâldfrysk unti Súdwesthoeksk san da grutste dialäkte. Da snååkere foon daheere fjouer dialäkte koone jam gödj ferstönje. Deerbai is dåt Noardhoeksk en ouergungsdialäkt twasche Klaaifrysk unti Wâldfrysk. Foont Noardhoeksk wårt oofting säid, dåt is en sliik foont Klaaifrysk. Da dialäkte Skylgersk, Aastersk, Hylpersk unti Skiermûntseagersk san da fjouer latj dialäkte. Da fjouer dialäkte wårde ai foon mör as 1.000 manschne snååked. Döör di isoliirte lååge san dåt rucht apårtie dialäkte un daheere dialäkte wike dåt mååst foont huuchweestfrasche ouf.
Snååkerönjtål
Da mååste snååkere foont weestfrasch laawe önj e prowins Fryslân. Jü prowins heet 653.953 inboogere (oktoober 2021). For 53,6 % is weestfrasch jü mamenspräke, dåt san sü amenbai 350.000 manschne. Önjt Groningerlönj lawe nuch ungefäär 3.000 manschne da weestfrasch as mamenspräke brüke. For süwat 150.000 manschne is weestfrasch en tweedspräke. Önjt bütenlönj jeeft et nuch mör snååkere. Rucht akeroote önjtåle jeeft et deer ai tou.
Foon da 653.953 inboogere koon 94% frasch ferstönje, 74% frasch snååke, 77% frasch leese unti 30% frasch schriwe.
Histoori
Dåt weestfrasch heet ham üt et üüljfrasch önjtwiklet. Madelfrasch as en uurd, wat for dåt weestfrasche foon 1550 bit 1800 brüket wårt. Dåt jeeft niinj grün foon e spräkewaasenschap for dåtheer indiiling, ouers dadeere iirnge wjarn en wichtie tid for e weestfrasch literatuur. Forålem Gysbert Japicx as dilingendäis nuch bekånd. Jü modärne weestfrasche schraftspräke as önjt 19. iirhunert önjtstöön foon autoore sü as da brouderne Halbertsma än Waling Dykstra. As basis for jare schriwwise as Gysbert Japicx sin årbe brükt.
Standardfrasch
Öntj 17. iirhunert began Gysbert Japiks en äin standart schriwwise tu önjtwiklen, huker widerönjtwiklet wörden wus foon Joast Hiddes Halbertsma önjt 19. iirhunert. 1834 publisiirde Joast H. Halbertsma sin schriwwis. Et jäif önjt eedere 19. iirhunert uk oudere schriwwisen, ouers da häi nånj luk. Foole elemänte foon Halbertsma unti Japiks wörden brükt önj e Selskipsstavering, jü jarst ofisjäl schriwwise jü 1879 fååstläid wörden as. Önjt iir 1948 kaam jü Akademystavering tu schüns, huker en ferbäädring foon e Selskipsstavering wus. Önjt iir 1980 wus jü leest schriwwis, jü Steatestavering, jü diling nuch brûkt wård unti önjt iir 2015 en lait önjpååsed wörden as. Dåt standardfrasch kamt grutendiiljs foon e dialäkte Kloaifräisk unti Wooldfräisk, da grutst dialäkte foont weestfrasch.
Heeruner önj e tabel en ferglik foont standardweestfrasch unti da oudere fjouer dialäkte.
|
Önjt frasch alfabeet wårde da bökstääwinge "q" än "x" bloot in persoonsnoomen, önj e schraftspräke wårde daheere bökstääwinge ai schraawen. Tubai wårt di bökstää "y" as ne Fariante fon "i" as en wariånt foon "i" brükt, än wårt önjt uurdebök uk so alfabetisiirt, südänji as tu baispal dåt uurd "ympulsyf" önjt uurdebök uner di bökstää tu finen. Di bökstää "c" wårt önj e weestfrasche schraftspräke åliine önj e bökstääwingekombinasjoon "ch" brükt. Da bökstääwinge "v", "z" un "ch" wårde uler bait uurdbegin schraawen än di bökstää "g" wårt uler bait uurdiinje schraawen. Huum köö jü weestfrasche schraftspräke iinjfåch foon oudere spräken ütenouderhüülje döör da diakritische tiikne ("â", "ê", "ô", "û" un "ú").
Fonetiik än Fonologii
Korte luute
Tiiken | Baispal | |
IPA | IPA | Schriwwise |
i | vit | wyt |
y | yt | út |
u | busə | bûse |
ɪ | ɪk | ik |
ʏ/ə | pʏt/də | put/de |
o | dom | dom |
ɛ | fɛt | fet |
ɔ | gɔt | gat |
a | bak | bak |
Lunge luute
Tiiken | Baispal | |
IPA | IPA | Schriwwise |
i: | vi:t | wiid |
y: | dry:f | drúf |
e: | re:t | reed |
uː | hu:t | hûd |
ɪ: | mɪ:r | mear |
ø: | lø:nə | leune |
o: | ro:k | rook |
ɛ: | bɛ:t | bêd |
ɔ: | sɔ:t | sâlt |
a: | a:p | aap |
œ: | frœ:n | freon |
Dilstäägen touluute
Tiiken | Baispal | |
IPA | IPA | Schriwwise |
iˑə | stiˑən | stien |
uj | gujə | goeie |
iw | iw | ieuw |
yˑə | flyˑəs | flues |
uˑj | bluˑj | bloei |
aw | aw | au |
uˑə | buˑəl | boel |
oj | bojkə | boike |
ɪˑə | dɪˑə | dea |
oˑj | moˑj | moai |
ɔˑw | blɔˑw | blau |
oˑw | doˑw | do |
ɛj | rɛj | rij |
oˑə | boˑət | boat |
øy | strøyə | struie |
aj | lajtsje | laitsje |
œˑə | blœə | bleau |
Awstäägen touluute
Tiiken | Baispal | |
IPA | IPA | Schriwwise |
ji | fjider | fierder |
jʏ | fljʏzən | fluezzen |
jo | rjoxt | rjocht |
wo | bworljʏ | buorlju |
jɛ | fjɛrən | fearren |
wa | bwarjɛ | boarje |
wa: | mwa:s | moarns |
jɔ | ljɔxt | ljocht |
Triiluute
Tiiken | Baispal | |
IPA | IPA | Schriwwise |
woj | bwoj | buoi |
juw | prjuwə | priuwe |
waj | mwajst | moaist |
wa:j | kwa:j | koai |
jɔˑw | fjɔˑwər | fjouwer |
Konsonånte
Schriwwise | b | ch | d | f | g | h | j | k | l | m | n | p | r | s | sj | t | tsj | v | w | x | y | z |
IPA | b | x | d, r | f | ɡ, ɣ | h | j | k | l | m | n | p | r | s | ʃ | t | tʃ | v | v, f, w | ks | j | z |