Saaterfrasch

Saaterfrasch (Seeltersk) as jü leest spräkewise, wat foon e üülj ååstfrasche spräke ouerblaawen as. Snååket wårt Saaterfrasch foon süwat 1.500 bit 2.500 manschne önj e Gemiinde Saaterlönj.[1] Önjt eentlik Ååstfraschlönj än e oudere frasche lönje twasche Louwers än Weeser as e frasche spräke ål sunt hunerte iinrge düüdj blaawen. Deer snååke's nü mååst plååttjüsche spräkewise, weer mör unti maner grute räste foont frasch bane san.

Täkst aw mooringer frasch


Saterfrasch

Snååket önj

 Saaterlönj
Spreegere 1500 bit 2500[1]
Waasenschaplik
indiiling
Amtlik situatschoon
Amtsspräke foon Gemiinde Saaterlönj
Spräke-Oufkörting
ISO 639-1:

-

ISO 639-2:

gem (oudere germaansche spräken)

ISO 639-3:

stq

Önjt jåchtweene gebiit wårt diling saaterfrasch snååkt.

Inordning

Wan huum eefter e histoori foont saaterfrasch kiiket, dan as dåt en spräkewis foon e ååstfrasche spräke. Ouers üt e sacht foon dilingedäis as dåt en äin spräke än hiirt tu e frasche spräkefloose. E oudere frasche spräke san dåt weestfrasch önj e Neederlönje än dåt nordfrasch önj Nordfraschlönj. Dadeere trii spräke san åle foont üüljfrasch jurt kiimen. Iirtids wörden e frasche spräke än dåt ainglisch tuhuupe as anglo-frasche spräke betiikned. Ouers diling miine e waasenschapsmanschne, dåt frasch, ainglisch än plååttjüsch foon e spräkehistoori üt sänj tuhuupe hiire. Ouf än tu wårt deer uk e neederlönjsch spräke tu räägned. Diheere spräkefloose wård weestsiiegermaanisch nåmd. Ouers plååttjüsch heet ham ål sunt e tid foont üüljsaksisch ouders önjtwikled as dåt frasch. Mån saterfrasch heet foole inwirking foont plååttjüsch füngen.

Spräkegebiit än spreegertål

Jü saaterfrasche spräke wårt in da fjauer toorpe Strukelje, Roomelse, Skäddel än Seedelsbierich snååkt. Diling san da fjauer toorpe diilj foon e gemiinde Saaterlönj. In jüheer gemiinde, weer amenbai 13.000 manschne booge (detsämber 2013), wårt uk plååttjüsch än huuchtjüsch snååkt. Diling lait jü spreegertål amenbai twasche 1500 än 2500 manschne[1], dåt as amenbai 12 bit 19 foon da inboogere foont Saaterlönj. Önj dåt jungste moortoorp Seedelsbierich as jü protsäntuale spreegertål dåt läichst, önj da oudere trii toorpe booge önj ark toorp amenbai likefoole fölkj, wat frasch snååke koon.[2]

Histoori

Dåt Saaterlönj wörd twasche 1100 än 1400 fon frasche üt di ååstfrasche siikånt bebooged. Deer hääwe da manschne wårschiinjlik döör natürkatastroofe jare hüsinge ferleet. Awt ååstfrasche huulewailönj seelew wård jü spräke önjt 16. iirhunert diiljwis plååttjüsch. Önjt Saaterlönj, Harlingerlönj, dåt lönj Wursten än aw Wangerooge blaft jü spräke tujarst frasch. Trinam dåt iir 1800 ferswant jü spräke önjt Harlingerlönj än dåt lönj Wursten, önjt 20. iirhunert stärwe da leeste spräkere fon dät frasch fon Wangerooge. Deerdöör blaft jü saaterfrasche spräke di leeste räst foon jü frasche spräke önj Ååst-Fraschlönj. Dåt Saaterlönj is uk e leeste katoulsch huuchbörj önj Ååst-Fraschlönj, döör jü reformatsjoon wörd di räst foont huulewailönj eefangeelisch. Jü spräke as möölik uk bewåårt blaawen döör jü isoliirde positsjoon foont Saaterlönj. Önjt 19. iirhunert kiimen da ferkiirstroote än suchferbining eeftert Saaterlönj, weerdöör dåt spräkegebiit ai mör sü isoliird wus. Ouers jarst eefter di Tweede Wråålkrich wörd jü positsjoon foont saaterfrasch rucht uuk. Döör ütwanerer üt da jütids tjüsche ååstgebiite, än uk schölj än TV, köm dåt (huuch)tjüsche eeftert Saaterlönj. Maning ålerne fånge eefter e Tweede Wråålkrich önj, da bjarne tjusch önjstää foon saaterfrasch tu liiren. Diling jeeft dåt ouers moor frasch önj da bjarnetööninge än schoule. Jü spreegertål as relatiiw konstant blaawen, ouers da spreegere foont saaterfrasch san diling en manerhäid önjt Saaterlönj.

Schriwwis
Dåt ääslokåål 'Seelter Äi' önj Skäddel (tjüsch: Scharrel).

En ofitsjäle ruchtschriwing fort seelterfrasche jeeft et nuch ai.

Dåt seelterfrasche as önj e luup foon e iirnge aw hiilj ünlike wisen schriwen wörden. Da spräkemååns heewe önjt 19. iirhunert bit tu da 1950er iirnge mör unti maner phonetiisch schriwwisen brükt. Deerfoon wus Julius Bröring sin wärke aw mååste bekånd önjt Saaterlönj. Deeraw basiirde Gesina Lechte-Siemer har uk, as jü önj e dörti iirnge ma seelter dachte began. Deerbai schölj jü har ouers åål da liinje än tiikne waglade, amdåt daheere liinje än tiikne tu jüheere tid ai prand wårde köön.

As dan önj e füfti iirnge for ålem foon Hermann Janssen nai önjfångd wörd ma dåt "Lesebouk foar Seelterlound" (leesbök for Seelterlönj), wjarn influse foon e huchtjüsche än e ainglische schriwwis deerönj. Ål aw e jarste sid foont Lesebouk for Saaterlönj stöön uurde as 'brought', 'ienfiehrd' än 'utschniede'. Lääser gäng dåt en latj wag, ouers da lunge lüde wörden önjt Lesebouk foar Seelterlound nuch ai konsekwänt schraawen.

Önj e seelwi tid wörd bai jü Fryske Akademy önj Ljouwert toocht önj en uurdebök (Hermann Janssen jeeft önjt Lesebouk for Saaterlönj uk ål en grute Lieste foon 4000 Woude) än dan schölj dåt deerfor en konsekwänte schriwwis jeewe, eefter di prinziip "iinj lüd - iinj tiiken", deerma uk oudere manschne da ai seelterfrasch koone dåt duch leese koone. Di diräkter profäsor Jelle Brouwer wus jü miining, dåt da Seelter jam deerouer uk ütspreege schönj. Deeraw måågede Pyt Kramer ainkelte konsäpte, da dan 1958 foon en delegasjoon uner fääring foon Brouwer önj mörere eene önj hönj foon baispale ma di "Tweelwerrräid" döörnümen wörden. Tuleest wörd dan jü infååsing ma "lunge iinjlüde åltens dööwelt" wääld, jü dan lääser as schriwwis foon 1958 brükt wörden as önjt Seelter uurdebök foon 1961 än oudere böke sü as "Dät Ooldenhuus".

Konsekwäns wus dåt da korte lüde [i] än [u] (önj 'Tied', 'kuut') dan as i än u schraawen wörden, weeram da lüde [I] än [U] (önj 'dit', 'Buk') dan schraawen wörden as ì, ù. Önj e praksis wörden da separoote aksänttiikne ai brükt än dåt jäif ferwakslinge. Dåt wörd loosd foon profäsor Marron C. Fort önj sin "Saterfriesisches Wörterbuch" foon 1980. Deerönj wörd 'Tied' än 'kuut' schraawen, ma ie än uu, weerbai dan da lunge lüde [i:], [u:] as íe, úu schraawen wörden (slíepje, súur). Wan deer da aksänttiikne wagfåle, stiirde dåt ai sü rucht än deeram jeeft dåt bai da lüde mååst niinj minimalpoore mör. N ouder nai sååge foon Fort wus sin ouerseetinge foont Nai Testamänt aw seelterfrasch, weer hi sk schraft önj stää foon sch, wat for ålem aw da schoule nutselke as am dåt ruchte seelter ütspreegen [sx] tu fouen, önj stää foon jü tjüsche.

Unnersäikengen

Döör sin isoliirte lååge än da deerüt resültiirende äinhäid kiimen önjt Saaterlönj ål eeder önjt 19. iirhunert ünlike unersäkre foon e seelter spräke tu besäk. Ål önj 1794 schriif di antropolooge Mauritz Detten ouer da frasche foont Saaterlönj. Hi beschriif jü seelter spräke as „ein eignes teutsch, welches, wenigstens zum Theil, offenbar verdorbenes plattdeutsch ist“ än notiirde him en påår uurde. Di theolooge än historiiker Johann Gottfried Hoche schriif mör am e spräke önj sin äisbeschriwing döör Osnabrück än Niedermünster önjt Saaterlönj, Ååstfraschlönj än Groningerlönj. For ham wus dåt seelterfrasche dåt ålste dialäkt foon Tjüschlönj än jü urspräke foon dåt ainglische, neederlönjsche , üüljsaksische än dåt plååttjüsche.

Önjt iir 1836 wörd dåt wärk Onze Reis naar Sagelterland publisiird foon da weestfrasche Montanus Hettema än Rinse Posthumus. Dåt as en tjuk bök wörden, dåt bål tu jü haleft üt üülj uurkunde bestöö. Interässant san ainkelte takste, en spräkeliir (weer Hettema dåt seelterfrasche önj e üüljfrasche rüm beschriwe wal) än en uurdelist ma 31 side. Önjt iir 1846 köm di jeverlönjsche theolooge Johann Friedrich Minssen for mörere moune tu besäk. Hi beschriif jü spräke hiilj nau än soomle foole tääle än spräkuurde,önj e seelter spräke. Sin unersäken wörden tu en diilj önjt tidschraft Friesisches Archiv publisiird, en grut diilj foon sin årbe wörd jarst eefter di Tweede Wråålkrich fünen än publisiird.

Di begrüner foon e modärne Frisistik, Theodor Siebs, däi uk unersäk eefter jü seelter spräke. Sin Geschichte der friesischen Sprache (1901) önjthüüljt en mååstu fulstandi histoorische gramatik foont saaterfrasche, weerfoon hi önj Zur Geschichte des Englisch-Friesischen ål foole baispale jääwen häi. Bloot aw Saaterlönj belüke jam Das Saterland, Flurnamen än sin leeste ütgoowe önj 1934 Zur friesischen Volkskunde des Saterlandes.

Da unersäken foont saaterfrasche eefter di Tweede Wråålkrich däin for ålem Pyt Kramer än Marron Curtis Fort. Di weestfrasche ingenieur Kramer wus 25 iirnge üülj as hi sin Seelter uurdebök (1961) publisiirde, foon sin Näi Seelter Uurdebök as Beend I (A–E) önj 1992 ütdänj. Önj 1982 wörd sin Kuute Seelter Sproakleere publisiird. Hi heet ünlike unersäke däin, ouers hi heet uk ünlike böke schriifen än ütdänj, foon 1966 bit 1972 wus hi for dåt seelterfrasche tidschraft Seelter Trjoue aktiif, än hi publisiirde ünlike nai äntdekte wärke foon Minssen.

Di amerikåånsch germanist Marron Curtis Fort began önj e 1970er iirnge ma sin unersäken eeftert saaterfrasche än årbe bit tu dåt iir 2003 önj e uniwersitäät Oldenborj weer hi ham inseete for dåt plååttjüsch än dåt saaterfrasche. Ma Hermann Dumstorf stale Fort dåt Saterfriesisches Wörterbuch tuhuupe, dåt 1980 publisiird wörd. Näist sin uurdebök jäif hi da takstsoomleng Saterfriesisches Volksleben (1985) än Saterfriesische Stimmen (1990) üt än ouerseet dåt Naie Testamänt än da Salme önjt saaterfrasche (2000).

Biispelseeting
Di üülj boonhuf foon Skäddel as diling dät Seelterfräisk Kultuurhuus.

Saaterfrasch: Die Wänt strookede dät Wucht uum ju Keeuwe un oapede hier ap do Sooken.
Nordfrasch (Mooring): Di dreng aide dåt foomen am dåt kan än mäket har aw da siike.
Weestfrasch: De jonge streake it famke om it kin en tute har op 'e wangen.
Ååstfrasch plååttjüsch: De Jung straakde dat Wicht um't Kinn to un tuutjede hör up de Wangen.
Neederlönjsch: De jongen aaide/streelde het meisje over haar kin en kuste haar op haar wangen.
Tjüsch: Der Junge streichelte das Mädchen ums Kinn und küsste sie auf die Wangen.
Aingelsch: The boy stroked the girl on the chin and kissed her on the cheeks.

Sii uk

Eefterwise

Eefterwise :

  1. Daheere tåle nåmt Fort önj sin hönjbökartiikel Das Saterfriesische (önj: Horst H. Munske et al (Hrsg.), Handbuch des Friesischen. Tübingen 2001, sid 410): „Gegenwärtige Schätzungen schwanken zwischen 1500 und 2500.“ Dieter Stellmacher köm 1995 eefter en grut önjläin Fragebogenaktion aw en tål foon 2225 spreegere (Dieter Stellmacher: Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg 1998). Ethnologue nåmt en spreegertål foon 5000 manschne, schåtsed eefter jü inboogertål foon Saaterlönj (hiir güng dåt uk ai am jü spreegertål, mån ouer jü tål foon manschne, da jam tu jü frasche floose önj Saaterlönj räägne).
  2. Dieter Stellmacher: Das Saterland und das Saterländische. Oldenburg 1998
Didiar artiikel as di 1.4.2015 uun det list faan gud artiikler, diar det leesen luane apnimen wurden. Uun uugenblak jaft at diar 73 faan.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.