Ekvador

Í árinum 1400 e.Kr. tóku inkarnir landaøkið. Aymaraindiánar vórðu limaðir í stóra inkraríkið, Tawantinsuyo, sum í stórveldstíð síni rakk frá Kili í suðri til Ekvador í norðri. Politiski og samfelagsligi bygnaðurin hjá inkum og aymarum var sera líkur. Aymarar vóru einastu av mongum fólkasløgum, ið inkar tóku, ið varðveittu mál sítt og politiskan bygnað.

Tað, at evropearar funnu Ekvador, bar í sær spanska hertøku og harðan ágang á fólkið har. Í allari hjálandatíðini var ræði kirkjunnar ovurstórt. Kirkjan legði undir seg stór jarðarlendi og eisini indiánska arbeiðsmegi, og hon gekk undan í tøku av jørð. Sløk hundrað ár eftir, at spaniamenn komu til Ekvador, vóru 90 % av indiánska fólkinum deyð. Høvuðsatvoldin var sjúkur, ið evropearar bóru við sær, til dømis meslingar og pokur [2].

Nógv umhvørvisstríðsfólk hava fingið deyðshóttanir og eru álopin av vápnaðum monnum, í nøkrum førum av vápnaðum herliðum. Tíðliga í 2008 bleiv ein bólkur handtikin og ákærdur fyri atsóknir og harðskap móti vápnaðu herliðunum, men øll vórðu seinni latin leys orsakað av vantandi prógvum.

Esther Landetta hevur verið oddakvinna í tveimum bólkum, sum stríðast fyri at verja áirnar Gala, Chiko, Tenguel og ánna Siete í Guayas-landspartinum við at skjalprógva og almannakunngera dálkingina av hesum áum [3]. Landetta er eisini limur av einum kvinnubólki fyri mannarættindi - Women Defenders of the Pachamama Front. Landetta, sum er leiðandi limur av tveimum felagsskapum, sum finnast at óregluligum minuvirksemi, ið hótta heilsuna og vinnumøguleikarnar hjá fólki á staðnum, hevur orsakað av deyðshóttanum verið noydd at goyma seg saman við børnum sínum.

Orsakað av hesum hava myndugleikar á staðnum byrjað kanningar av m.a. dálking, sum námsrakstur hevur havt á áirnar í apríl í 2008. Síðani tá hevur Landetta verið fyri grovum hóttanum og eini deyðshóttan 12. juli í 2008. Hon hevur søkt um almenna verju.

Høvuðsstaðurin eitur Quito, hann er beint undir ekvator (miðkring), men av tí hann stendur so høgt, 2850 m. yvir havinum, kennist veðurlagið rættiliga svalligt. Í býnum møtast nýggja og gamla tíðin. Nógv av húsunum eru elligomul, og vegirnar eru krókutir og smalir, men har koyra bussar, bilar og sporvognar, og tey sum hava ráð hava somu hentleikar sum fólk á okkara leið. Størsta skipahavnin eitur Gayaquil, har verður meginparturin av tí, landið hevur at selja, fermdur.

Langt úti (umleið 1000 km.) í vesturi í Kyrrahavi eigur Ekvador nakrar oyggjar, sum nevnast Galapagosoyggjar. Har er eitt so óføra stórt skjaldbøkuslag. Tær størstu kunnu viga upp í 500 kg., og summar verða 400 ára gamlar. Ovurhonds stóra skriðdjórið hevur verið illa fyri, tí sjófólk hevur havt hund, rottu og onnur djór við sær á Galapagosoyggjarnar, eystarlaga í Kyrrahavi. Hon er nú alfriðað. UNESCO hevur koyrt Galapagos á listan yvir støð í vanda fyri umhvørvisoyðilegging.

Í Ekvador eru fýra kendar gosfjallarøðir, sum allar eru partur í Andesfjøllum. Minst tíggju fjøll í hesum røðum goysa enn. Eitt hitt kendasta er Cotopaksifjall, tað er 5897 metrar høgt og er ímillum hægstu gosfjøll í heiminum. Seinast, tað goysti, var í 2010 [4].

Nógv olja og gass eru í Ekvador, og næstan helvtin av útflutningsvirðinum er av hesari vinnu.

Fyrst í 1980-árunum bygdi búskapurin í Ekvador á tríggjar landbúnaðarvørur - kakao, kaffi og bananir. Nú er vinnuvegurin ikki so eintáttaður longur, men enn arbeiðir ein triðingur av fólkinum í landbúnaðinum.

Fiskivinna er týðandi vinnuvegur, mest verður veitt av sardinum, rækjum og tunfiski. Rættiliga nýggj útflutningsvøra eru nývaksnar blómur, til dømis nelikar, rósur og statisur, ið verða fluttar út til Evropa og USA. Rækjur eru vorðnar týðandi útflutningsvøra, og stórar rækjualistøðir hava veitt túsundtals fólki arbeiði. Men vansin við alingini er, at hon fer illa við viðbrekna mangrovulendinum.

Kendi panamahatturin hevur ongantíð verið gjørdur í Panama. Hann er úr Ekvador, men var í fyrstuni gjørdur sum søluvøra til Panama, av tí er navnið komið. Tríggjar mánaðir varir tað at gera ein fyrsta floks hatt [5].

Upprunafólkið í Ekvador er indiánar. Nú eru fjarskotnir og fáir ættflokkar eftir, sum liva eins og fedrar teirra gjørdu.

Á skógunum á eystursíðuni á Andesfjøllunum livir eitt indiánafólk, sum kallast jivaroindiánar. Teir hava verið grummir av skapi, og hini indiánafólkini hava ræðst teir. Sum vápn brúktu teir blásirør og nálir við eitrandi oddi. Høvdini av teimum, teir drupu, turkaðu teir og viðgjørdu, so tey vóru sum stór dukkuhøvd, teyggjaðu tey so upp undir beltið sum sjónligt prógv um, hvat dugur var í manninum [6].

Í býnum Otavalo, høgt uppi í Andesfjøllum, býr tað indiánska fólkið, ið er eina best fyri í Suðuramerika. Otavaloar veva teppi, regnkápur, nevndar ponchoir, máttur og mangt annað, sum teir selja ferðafólki og flyta út til alt Evropa, USA og Suðuramerika. Eftirspuringurin eftir hesum vovnu vørum er so mikil, at nú verður nógv hópvirkað, og teir nýta tilgjørdan tráð, tilgjørt litevni og maskinvevar. Inntøkurnar hava við sær, at otavaloindiánarnir kunnu verja mentan sína og liva, sum teir hava gjørt leingi. Ferðafólki dámar so væl marknaðin í Otavalo, at hann nú er á øllum fimm torgunum í miðbýnum [7].

Ekvador er eitt katólskt land, men hevur ikki altíð verið tað [8]. Hóast Ekvador er katólskt land, eru gamlir átrúnaðarsiðir ikki heilt gloymdir.