Danmark

Í árunum framman undan Fyrra veraldarkríggi hevði eitt drúgt stríð staðið millum týskt og danskt mál í norðara parti av Suðurjútlandi, har týskurin nú átti valdið. Tað danska fólkið, sum har búði, hevði gjørt alt, ið gerast kundi, fyri at varðveita gamla móðurmál sítt, sangir sínar og donsku siðmenningina. Men stig fyri stig royndu týskararnir at troka alt danskt burtur. So brast kríggið á í 1914. Danska fólkið í hesum landsparti hevði týska herskyldu og noyddist tí í bardaga at stríðast lið um lið við týsku hermonnunum. Markið millum Danmark og Týskland hevði síðani 1864 verið við Kongeåen (Norðurslesvík), og tí vóru nú fleiri túsund danskir suðurjútar noyddir at fara í kríggj fyri Týskland. Uml. 30,000 suðurjútar doyðu í skotgravunum undir 1. heimsbardaga. Eisini vórðu mong skip søkt, og uml. 700 sjómenn sjólótust. Í 1920, tvey ár eftir, at kríggið endaði, varð markið flutt suður, har tað er í dag.

Danmark var uttanveltað í krígnum, tí vandi var fyri, at um eitt stórveldi leyp á, kundi Danmark missa sítt sjálvræði. Gerandisvørur fóru at tróta. Í 1915, eitt ár eftir, at bardagin kyknaði, var kostnaðurin fyri húsarhaldsvørur hækkaður við 30 prosentum. Í 1918, tá bardagin var av, var hann hækkaður 85%. Í 1917 keypti staturin alt kornið í Danmark og leigaði korngoymslur kring alt landið. Prísurin á rugbreyði hækkaði við 30 prosentum. Undir krígnum vóru fólkateljingar, og um fólk ikki møttu, fingu tey einki skamtanarkort, sum var neyðugt, um tey skuldu keypa mat.

Í árunum 1940-1945 var Danmark hersett av týskarum, men landið var ongantíð vígvøllur og slapp betur burtur úr stórbardaganum enn flestu lond í Evropa. 8. apríl 1940 sóust týsk herskip og flutningsfør stevna norður eftir, meðan stórar herdeildir vóru ávegis norður ímóti danska markinum. Klokkan 4 á morgni 9. apríl vórðu herlið sett á land á øllum teim týdningarmestu støðunum. Í Keypmannahavn komu teir tysjandi upp á land. Aðrastaðni komu fallskýggjahermenn og tóku ræðið. Uppi yvir høvuðsstaðnum sveimaðu mongdir av týskum flogførum til reiðar at sleppa bumbum niður yvir býin, um danir gjørdu mótstøðu. Bæði á markinum og nærhendis kongsborgini tóku menn til vápnini, men støðan var vónleys. Kongur noyddist sjálvur at biðja menn leggja vápnini, og brátt kom í útvarpinum kunngerð frá donsku yvirvøldini, at hon undir mótmæli var gingin undir tær týsku treytirnar fyri friði. Bardagin hevði verið stuttut. Nú var friður. Men landið var hersett av fíggindanum. Danski handilsflotin hevði fyri ein stóran part sloppið sær yvir til Bretlands, og har royndi hann á sama hátt sum tann norski at veita teim sameindu allan stuðul, hann kundi. Hóast londini vóru í týskum valdi, lótu danir og norðmenn sær ikki lynda. Í loyndum skipaðu teir fyri mótstøðu á ymiskan hátt, og bretsk flogfør tveittu teimum vápn og aðra útgerð niður. Mótstøðan var væl fyriskipað, og teir, sum stóðu aftanfyri, vóru ringir at finna. Men stundum fann týskurin tey seku, og tá varð ikki farið fram við eirindum. Lívlát, fangahús, pínsla og arbeiðslegur var svar týskaranna. Danmark var hersett í fimm ár og varð alment frælst 5. mai 1945. Tveir dagar seinni bumbaði Sovjetsamveldið Bornholm og hersetti oynna 9. mai 1945. Bornholm varð tískil ikki frælst fyrr enn 5. mai 1946 - eitt ár eftir restini av Danmark.

Í 1953 fekk Danmark eina nýggja grundlóg. Ríkisdagurin hevði fyrr verið í tveimum pørtum, fólkating og landsting. Nú varð landstingið avtikið, og í fólkatinginum komu at sita 179 limir, og tveir teirra eru fyri Føroyar. Og nú kom eisini tann sonevnda parlamentarisman at vera lógarfest. Hon ásetur, at stjórnin kann ikki vera sitandi, um hon hevur meirilutan av fólkatinginum ímóti sær. Eisini varð samtykt, at eitt lógaruppskot kann verða sent landsins veljarafjøld til atkvøðugreiðslu, so hon kann taka støðu til málið. Í 1947 doyði Kristian 10., og sonur hansara kom at vera kongur undir heitinum Fríðrikur 9. Av tí at hann ongar synir átti, men einans døtur, kom trónufylgjulógin at vera broytt á tann hátt, at Margretha, elsta dóttir hansara, skuldi taka við ræðinum eftir hann. Tá ið so Fríðrikur kongur doyði í 1972, tók hon við valdinum undir navninum Margretha droting II. Í 1967 giftist hon Henrik prinsi. Børn teirra eru dreingirnir Fríðrikur og Joachim.

Ráðhúsið í Keypmannahavn.

Granskarar hava mett londini eftir, hvussu kvinnur hava atgongd til útbúgving, heilsu, politiska makt og pengar. 130 lond luttóku í kanningini, men Føroyar vóru ikki við. Danmark er nummar sjey á listanum. Orsøkin til at Danmark liggur so ovarliga á listanum er, at landið hevur eina góða útbúgvingarskipan, sum kvinnur og menn hava líka góða atgongd til. Danmark dumpar tó, tá tað kemur til javnstøðu um lønarinntøku. Menn fáa í miðal 20 prosent meira í løn enn kvinnur í Danmark. Saudi-Arábia, Kjad og Jemen eru ringast fyri í javnstøðukanningini. Noreg liggur ovast á javnstøðulistanum, beint framman fyri Svøríki. Á triðja plássi liggur Finnland.

Í 1933 verður lógin broytt soleiðis, at tað ikki longur er ólógligt at vera samkyndur í Danmark. Lógin kemur samstundis í gildi í Føroyum. Aldursmarkið verður sett til 21 ár. Í 1981 verður samkyndleiki alment strikað sum ein sjúka í Danmark og somuleiðis í Føroyum.[6] Høga aldursmarkið fyri kynsligt samband millum fólk av sama kyn verður lækkað frá 21 ár til 15 ár í 1988, og er tí í dag tað sama sum hjá hinskyndum. Í 2010 fingu samkynd í skrásettum paralagi loyvi til at ættleiða børn hjá hvørjum øðrum.[7] Danmark fær kynsleyst hjúnalag í 2012.[8][9] Møguleikin fyri at gerast sonevnd hjámamma er veruleiki, eftir at broytingin í donsku barnalógini er komin í gildi 1. desember 2013. Hetta merkir, at tann kvinnan í einum samkyndum parlagi, sum ikki er biologiska mamman, kann verða skrásett sum foreldur at barninum við barnsins føðing.[10]

Útlendingar í Danmark, 2022, landabýti.

Aldrin áður hava so nógvir innflytarar søkt bústað í Danmark sum í 2014.[11] Seinastu hagtølini fyri 2014 vísa, at talið av útlendskum ríkisborgarum, ið fluttu til Danmarkar í 2014, er 64 874. Tað er hægsta talið nakrantíð yvir eitt ár. Gamla metið var frá í 2013, tá tilsvarandi talið var 56 276 fólk. Sostatt er talan um eina øking á fimtan prosent. 5401 sýrar fluttu til Danmarkar í 2014. Tað er tríggjar ferðir so nógvir sum í 2013, tá 1760 sýrar fluttu til Danmarkar. Men hóast tað eru flest sýrar, ið fáa uppihald í Danmark, so vísa hagtølini eisini, at flestu innflytarar koma úr londum í Vesturheiminum. Nevniliga seks út av tíggju innflytarum í 2014 komu úr einum vesturlendskum landi. Av teimum londunum er tað Rumenia, ið liggur nummar eitt á listanum yvir innflytarar. Rumenia er eisini tað landið, har næstmest innflytarar komu frá samlað sæð. Hagtølini vísa, at 5171 rumenar tóku bústað í Danmark í 2014. Tað er ein øking á fimtan prosent frá 2013.

Føroyar og Grønland eru í ríkisfelagsskapi við Danmørk.

Hesir politisku flokkar hava umboðan í Fólkatinginum síðan Fólkatingsvalið 2015. Føroyar og Grønland hava hvør sínar tveir limir.

Regiónir í Danmørk.

Danmark er býtt sundur í fimm regiónir (landslutir). Áðrenn hetta varð Danmark býtt sundur í amt. Regiónirnar hava serliga ábyrgdina av sjúkrahúsverkinum. Føroyar og Grønland eru sjálvstýrandi lond í danska kongaríkinum.

Sum hini bæði skandinavisku londini og Finnland er Danmørk gitið fyri byggilist sína. Danskir byggifrøðingar nýta ofta ymiskt tilfar, tá ið teir byggja, til dømis tigulgrót, við og betong, og teir gera vøkur hús, sum hvíla væl í landslagnum. Í mongum nýggjum sethúsum hevur alstórur dentur verið lagdur á at spara orku. Sólkyknur í tekjuni vinna orku úr sólini, og húsini eru ógvuliga væl bjálvað. Danir leggja sær nær at fríðka sniðið á tí, teir gera. Húsbúnaður, glasvørur, køksbúnyttur og postalín er alt so snotiligt.

• Vídd: 43 098,31 km²
• Høv: Norðsjógvurin, Skagerakk, Kattegatt, Oyrasund, Eystarasalt, Smálandshavið.
• Sund: Stóra Belt, Lítla Belt, Limafjørðurin.
• Oyggjar: Sæland, Fjón (Fyn), Lolland, Falster, Møn, Langaland, Tåsinge, Eroy, Als, Samsoy, Anholt, Læsoy, Mors, Bornholm.
• Hálvoyggj: Jútland.
• Áir: Gudená, Skerná, Odense á, Susá.
• Vøtn: Arresø, Esrum vatn, Mossø, Tissø, Furesø, Skanderborg vatn

Skagen í Frederikshavn kommunu.

Yding Skovhøj í Horsens kommunu.

Arresø er størsta vatn í Danmark, 39,84 km² til víddar.

Danmark er eitt lágt og slætt oyggjaland. Oyggjarnar eru einar 500 í tali; av teimum eru Sæland, Fyn og Lolland størstar. Jútland er áfast við Týskland fyri sunnan; tað er annars umgirt av havi í trý borð, og slíkt land verður nevnt hálvoyggj. So lágt er lendið, at hægsti heyggjurin, Ydling Skovhøj, er ikki hægri enn 173 m. Næsthægsta plássið eitur Ejer Bavnehøj 171 m. Hóast landið er lágt, so er tað ikki slætt sum ein pannukøka. Nei, nógvastaðni eru stórir ryggir og høgar herðar, men landið hækkar so líðandi, at tú veit ikki av, fyrr enn tú ert uppi á teimum.

Undirgrundin í Danmark er ikki grót sum í Føroyum, men krit og kálk, og hetta sæst summastaðni fram við strondini; har standa kritbakkar út móti havinum. Annars er mest allastaðni sandstrond, kortini kann tað henda, at leirbakkar ganga líka út í sjóvarmálan. Í støðum kann tað vera heilt fín møl. Strondin á oyggjunum og eystursíðuni á Jútlandi er nógv vágskorin, men vestursíðan á Jútlandi er mest sum bein; har eru bert einstakir firðir, og uttan fyri fjarðmunnan gongur næstan altíð ein sandtangi. Tað ið ger, at so fá innvik eru har, er streymurin, sum rekur so hart fram við landinum, at tangarnir eru rundaðir burtur.

Summastaðni í Danmark eru stórar mómýrar; hesar mýrar hava verið vøtn fyrr í tíðini, men so eru plantur og trø rotnað niður í tey, og sum árini eru liðin, eru vøtnini upptornað. Í summum mýrum skera teir torv, og ofta hava teir tá funnið bæði vápn og aðrar gripir, ið fornøldarfólkini hava kastað út í vatnið sum offur til gudarnar. Tað hevur eisini hent seg, at teir hava funnið deyðamannalutir frá tíðini langt fyri Kristi føðing. Annars eru mýrarnar at minka, tí teir hava veitt vatnið av nógvum av teimum og velt tær undan.

Summastaðni í Jútlandi eru stórar lyngheiðar, men fyri einum 120-130 árum síðan vóru tær nógvar ferðir størri; tá fóru menn at planta furu og granntrø á heiðunum. Tey trivust, og nú eru stór strekkir avvaksin við nálatrøum. Afturat at menn fáa nyttu av sjálvum trøunum, gera tey eisini tað, at tey forða sandrokinum, sum ofta kann vera herviligt fram við vesturstrondini, at koma so langt eystur í landið. Tað var ikki sjáldan, áðrenn plantasjurnar komu, at foksandurin legðist so tjúkkur á akrarnar, at hann køvdi nálirnar. Plantasjurnar líva eisini akrunum, so vestanvindurin ikki svíður teir av, sum ofta hendi á vindsomum plássum; og á nógvum av teimum gørðunum, sum í seinnu árum eru bygdir á heiðunum, hava bøndurnir plantað trø til skjól. Summar av heiðunum, sum eftir eru, eru friðaðar.

Skógi er ikki nógv til av longur í Danmark, 1/10 partur av landinum, rokna teir við. Mest eru tað bókaskógir. Av dýrum, sum liva í skógunum, skulu vit nevna hjørtir, revar og grevlingar. Bøurin í Danmark er fyri tað mesta frálíka góður, og so slætt er lendið, at 3/4 av landinum er akur ella ong. Besta jørðin er á oyggjunum og í eystara parti av Jútlandi; har er mest leirmold, og hon ber betri korn enn sandmoldin. Eingirnar eru mest í lægdum ella fram við áunum, summar hava teir bara til beiti, men summar verða slignar. Fram við vesturstrondini av Suðurjútlandi er landið ógvuliga slætt og so lágt, at teir mugu hava gjørt langar verjugarðar móti havinum; hetta rópa teir marsk. Hann er frálíka grasgóður og besta beiti.