Zibilizazio

Nekazaritzaren asmakuntzak gizakiak sedentario bilakatu zituen eta herri eta hiriak sortzen hasi ziren.

Antropologo gehienen ustez Homo sapiens Afrikako sabanan sortu zen orain dela 200.000 urte Homo erectusen eboluzioaz. Orain dela 40.000 urtetik Eurasia eta Ozeanian bizi zen eta gutxienez 10.000 urte dira Amerikan bizi dena.[14] Eurasian bizi zen Homo neanderthalensisa eta Homo erectusa desplazatu zituzten.

Orain dela 10.000 urte arte gizaki guztiak ehiztari-biltzaileak ziren (gaur egun ere batzuk aurki daitezke). Normalean talde nomada txikietan bizi ziren. Neolitikoan nekazaritza sortu zen eta horrekin batera gehiegizko janariaren produkzioa. Gizakiak egonkortu ziren eta lehenego herriguneak sortu. Horrek animalien etxekotzea eta metalgintza ekarri zuen. Nekazaritzak komertzioa eta kooperazioa handiagotu zituen gizarte konplexuagoak sortzen. Herriak zibilizazio bilakatu ziren Ekialde Hurbilean, Mesopotamia inguruan.

Orain dela 6.000 urte inguru lehenengo protoestatuak sortu ziren Mesopotamian, Antzinako Egipton eta Indus haranean. Hauek defendatzeko militarrak sortu ziren eta horrekin batera gobernu burokratikoak eta administrazioa. Estatuen artean kooperazioa eta konpetentzia sortu zen gerrak sortuz. Orain dela 2000 eta 3000 urte artean Persiarrek, Txinatarrek eta Erromatarrek konkistaren bitartez inperio erraldoiak sortu zituzten, lehenengo inperioak sortuz. Erlijio garrantzitsuak sortu ziren Ekialde Hurbilean, Judaismoa kasu eta Hinduismoa Hego Asian.

Erdi Aroaren erdialdean ideia berri eta iraultzaileak sortu ziren. Txinan inprenta eta iparrorratza asmatu zituzten eta Islamaren Urrezko Aroa izan zen zientzialari ugarirekin. Europan klasikoen berraurkikuntzak eta inprentak Pizkundea sortu zituen XIV. mendean. Amerikan inka, maia eta aztekek zibilizazio handiak sortu zituzten. Hurrengo 500 urtetan inperialismoaren garapenak Amerika, Asia eta Afrikako leku ugari Europarren kontrolpean utzi zituzten, independentziaren aldeko mugimenduak sortzen. Zientzia Iraultza XVII. mendean eta Industria Iraultza XVIII. eta XIX. mendean garraiobide ugari sortu zituen, trenbidea eta autoa kasu. Energia lortzeko bideak ugaritu ziren, argindarra eta ikatza gisa. Gobernuetan ere berrikuntzak egon ziren, demokrazia parlamentarioa eta Komunismoa bezala.

Aldaketa horiek direla eta gizakiak gero eta elkar lotuagoa eta globalizatuagoa den mundu batean bizi dira. Gertakari honek zientzia, artea eta teknologiaren garapena baimentzen duen bitartean kulturen desagerpena, arma oso suntsikorrak eta kutsadura ere errazten du.

Houmuwu ding, Txinako Museo Nazionalean

Afariaren amaiera Jules-Alexandre Grün (1913). Mahaiko ohiturak eta beste etiketa eta autokontrol gizarte zibilizatuaren ezaugarri gisa aurkezten ditu Norbert Eliasek bere Zibilizazio prozesua liburuan (1939).

Zibilizazio hitza latinezko civilis-etik (zibila), civis (hiritarra) eta civitas-etik (hiria) dator[15]. Funtsezko tratatua Norbert Eliasen The Civilizing Process (1939) da, Erdi Aroko kortesiazko gizartetik Lehen Aro Modernoraino gizarte-ohiturak aztertzen dituena. Zibilizazioaren filosofian (1923), Albert Schweitzerrek bi iritzi azaltzen ditu: bata, materiala, eta, bestea, materiala eta etikoa. Munduko krisia gizadiak zibilizazioaren ideia etikoa galtzean zetzala esan zuen: «gizakiak ekintza-esparru guztietan eta ikuspuntu guztietatik egindako aurrerapen guztien batuketa, aurrerapenak norbanakoen gogo-hobekuntzarantz, aurrerapen ororen aurrerapen gisa, laguntzen duen heinean»[16].

XVI. mendearen erdialdean gizalege bezalako hitz erlazionatuak garatu ziren. Zibilizazio izen abstraktua, baldintza zibilizatua esan nahi duena, 1760ko hamarkadan etorri zen frantsesetik. Frantsesez ezagutzen den lehen erabilera 1757koa da, Victor de Riqueti, Mirabeauko markesarena, eta, ingelesez, lehen erabilera Adam Fergusoni egozten zaio, zeinak 1767ko bere Gizarte Zibilaren Historiari buruzko Saiakera idatzi zuen: «Ez bakarrik banakako aurrerapenak. haurtzarotik gizontasunera, baita espeziea bera zakartasunetik zibilizaziora ere»[17]. Hitza, beraz, arlotekeria edo zakarkeriaren aurka zegoen, Argien Garaiko ezaugarri den aurrerapenaren bilatze aktiboan.

1700. hamarkadaren amaieran eta 1800. hamarkadaren hasieran, Frantziako Iraultzan, zibilizazioa singularrean erabiltzen zen, inoiz ez pluralean, eta gizateriaren aurrerapena esan nahi zuen. Hala da oraindik frantsesez[18]. XIX. mendean, noizbehinka zibilizazioak izen zenbakarri gisa erabili zen[19], baina XX. mendearen amaieran, askoz ere ohikoagoa bihurtu da, batzuetan, soilki, kultura esan nahiarekin (berez, jatorriz zenbakaitz zen izena zenbakarri bihurtu zen etnografiaren testuinguruan)[20]. Zentzu orokor horretan bakarrik egiten da posible Erdi Aroko zibilizazioaz hitz egitea, Eliasen zentzuan oximoron bat izango zena.

Jada XVIII. mendean, zibilizazioa ez zen beti hobekuntza gisa ikusten. Historikoki, kulturaren eta zibilizazioaren arteko bereizketa garrantzitsu bat Rousseauren idatzietatik dator, bereziki Emile hezkuntzari buruz egindako lanetik. Han, zibilizazioa, arrazionalagoa eta sozialki bultzatua izanik, ez dator guztiz bat giza izaerarekin, eta «giza osotasuna jatorrizko batasun natural diskurtsibo edo prerrazional bat berreskuratzearen edo hurbiltzearen bidez bakarrik lor daiteke» (ikus basati on). Hortik abiatuta, ikuspegi berri bat garatu zen, batez ere Alemanian, lehenik Johann Gottfried Herder-ek abiatuta eta geroago Kierkegaard eta Nietzsche bezalako filosofoek. Ikuspegi horrek kulturak organismo natural gisa ikusten ditu, ekintza kontziente, arrazional eta deliberatiboek definitu gabeak, herri espiritu prerrazional moduko bat bezala baino. Zibilizazioa, aitzitik, arrazionalagoa eta aurrerapen materialean arrakasta handiagoa izan arren, ez da naturala, eta bizitza sozialaren bizioetara eramaten du, hala nola asmakeria, hipokresia, bekaizkeria eta zitalkeriara[19]. Bigarren Mundu Gerran, Leo Straussek, Alemaniatik ihesi, zibilizazioaren iritzi hori nazismoaren eta alemaniar militarismoaren eta nihilismoaren atzean zegoela argudiatu zuen New Yorken[21].

Atenasko Akropolia: Grezia tradizionalki Europako edo Mendebaldeko zibilizazio baten sorleku gisa hartzen da.[22][23].

V. Gordon Childe bezalako gizarte-zientzialariek zibilizazioa beste gizarte mota batzuetatik bereizten duten hainbat ezaugarri izendatu dituzte[24] Zibilizazioak bizirauteko baliabideak, bizimodu motak, kokagune ereduak, gobernu formak, estratifikazio soziala, sistema ekonomikoak, alfabetatzea eta beste kultura-ezaugarri batzuengatik bereizi izan dira. Andrew Nikiforuk-ek dio: «Zibilizazioak giza gihar giltzapean oinarritzen zirela. Esklaboen energia behar zen laboreak landatzeko, enperadoreak janzteko eta hiriak eraikitzeko», eta esklabotza modernoaren aurreko zibilizazioen ezaugarri komuntzat hartzen du[25].

Zibilizazio guztiak nekazaritzaren mende egon dira bizirauteko, beharbada Peruko lehen zibilizazio batzuk izan ezik, zeinak itsas baliabideen mendekoak izan baitaitezke[26][27].

Soberakinaren eredu tradizionalak dio zereal-hazkuntzak biltegiratze metatua eta elikagaien soberakina dakarrela, batez ere jendeak nekazaritza-teknika intentsiboak erabiltzen dituenean, hala nola ernalketa artifiziala, ureztatzea eta laboreen txandaketa. Litekeena da, baina zailagoa baratze-ekoizpena metatzea, eta, beraz, baratzezaintzan oinarritutako zibilizazioak oso arraroak izan dira[28]. Ale soberakinak bereziki garrantzitsuak izan dira alea denbora luzez gorde daitekeelako.

Journal of Political Economy aldizkariaren ikerketak soberakin eredua kontrajartzen du. Baratzezaintza zerealak baino produktiboagoa zela dio. Dena den, zereal laborantzak bakarrik sortu zuen zibilizazioa, urteko uztaren egokitasunagatik. Zerealak bakarrik haz zezaketen landa-populazioak, eta zergak ordaindu elite eta hiri garapena ahalbidetuz. Horrek ere eragin negatiboa izan zuen landa-biztanleriarengan, nekazari bakoitzeko nekazaritza-produktu erlatiboa handituz. Nekazaritza-eraginkortasunak elikagai-soberakina sortu zuen, eta elikagai-soberakina mantendu zuen landa-biztanleriaren hazkundea murriztuz hiri-hazkundearen mesedetan. Ekoizpen handiko sustrai eta tuberkuluen egokitasuna, hain zuzen, askoren madarikazioa zen, eta horrek estatuen sorrera eragozten zuen, eta garapen ekonomikoa eragotzi[29].

Elikagaien soberakinek janaria ekoizteaz gain gauzak egiteko aukera ematen die pertsona batzuei: lehen zibilizazioek bere baitan hartzen zituzten: soldaduak, artisauak, apaizak, emakume apaizak eta karrera espezializatuak zuten beste pertsona batzuk. Elikagaien soberakinak lanaren banaketa eta giza jarduera-eskaintza handiagoa dakar, zibilizazioen ezaugarri definitzailea. Hala ere, zenbait tokitan, ehiztari-biltzaileek elikagaien soberakinak eskura izan dituzte, hala nola Pazifikoko ipar-mendebaldeko herri indigenen artean eta, agian, Mesolitoko Natufian kulturan zehar. Baliteke elikagaien soberakinak eta eskala handi samarreko antolakuntza soziala eta lanaren banaketa landare eta animalien etxekotzea baino lehenagokoak izatea[30].

Zibilizazioek beste gizarteekiko bizileku-eredu desberdinak dituzte. Zibilizazioa hitza hirietan bizi gisa definitzen da batzuetan[31]. Nekazariak ez direnak hirietan bildu ohi dira lan egiteko eta merkataritza egiteko.

Beste gizarte batzuekin alderatuta, zibilizazioek egitura politiko konplexuagoa dute, estatua alegia[32]. Estatuko gizarteak beste gizarteak baino estratifikatuago daude[33]; desberdintasun handiagoa dago gizarte-klaseen artean. Klase agintariak, normalean hirietan kontzentratzen dena, soberakinaren zati handi baten kontrola du, eta bere borondatea gauzatzen du gobernu edo burokrazia baten ekintzen bidez. Morton Fried-ek, gatazken teorikoak eta Elman Servicek, integrazioaren teorikoak, sistema politikoetan eta desberdintasun sozialetan oinarrituta sailkatu dituzte giza kulturak. Sailkapen sistema horrek lau kategoria ditu[34]:

• Ehiztari-biltzaileen taldeak: oro har berdinzaleak direnak[35].
• Baratze/artzaintzako gizarteak: oro har, heredatutako bi klase sozial daudenak: buruzagia eta plebeioa.
• Oso geruzatutako egiturak edo hainbat gizarte-klase heredatu dituzten kazikearenak: erregea, noblea, gizaki askeak, morroiak eta esklaboak.
• Zibilizazioak: hierarkia sozial konplexuekin eta gobernu instituzional antolatuekin[36].

Ekonomikoki, zibilizazioek jabetza eta truke eredu konplexuagoak erakusten dituzte hain antolatuta ez dauden gizarteek baino. Leku batean bizitzeak, pertsonei, nomadak baino ondasun pertsonal gehiago pilatzea ahalbidetzen die. Batzuek lur-jabetza ere eskuratzen dute, edo lurren jabetza pribatua. Zibilizazioetako pertsonen ehuneko batek bere janaria hazten ez duenez, beren ondasunak eta zerbitzuak elikagaien truke aldatu behar dituzte merkatu-sisteman, edo elikagaiak jaso behar dituzte elikagaiak ekoizten dituzten segmentuaren tributuen, birbanatze-zergen, tasen edo hamarrenen bidez. Lehen giza kulturek truke-sistema mugatuekin osaturiko opari-ekonomiaren bidez funtzionatzen zuten. Burdin Aroaren hasieran, zibilizazio garaikideek dirua garatu zuten gero eta transakzio konplexuagoak egiteko truke-bide gisa. Herri batean, ontzigileak eltze bat egiten du garagardogilearentzat, eta garagardogileak garagardo kopuru jakin bat emanez konpentsatzen du ontzigilea. Hiri batean, baliteke ontzigileak teilatu berria behar izatea; teilagileak zapata berriak; zapatariak ferra berriak; errementariak beroki berria, eta larruginak lapiko berria. Baliteke pertsona horiek elkarren artean ez ezagutzea eta haien beharrak ez gertatzea aldi berean. Diru-sistema betebehar horiek betetzen direla bermatzeko antolatzeko modu bat da. Lehen zibilizazio lan-ordaindu garaietatik, moneta-sistemen kontrol monopolistak elite sozial eta politikoei egin die mesede.

Ekonomia sinpleagoetatik konplexuagoetara igarotzeak ez du zertan biztanleriaren bizi-maila hobetzea esan nahi. Esaterako, Erdi Aroa Erromatar Inperioaren gainbeheraren aro gisa azaltzen den arren, ikerketek frogatu dute Erdi Aroan (K.o. 500-1500) gizonezkoen batez besteko altuera handiagoa zela Erromatar Inperioan eta ondorengo Garai Modernoan (K.o. 1500-1800) baino[37][38]. Era berean, Ipar Amerikako Lautadako indioak, XIX. mendean, garaiagoak zirela Estatu Batuetako eta Europako beren kideak baino. Populazio baten batez besteko altuerak beharrizanetarako duen egokitasuna neurtzen du, batez ere elikadurarako, eta gaixotasunik ez izateko[39].

Idazkera, lehenbizi Sumer-eko jendeak garatua, zibilizazioaren bereizgarritzat hartzen da, eta «burokrazia administratibo konplexuen edo konkista-estatuaren sorrerarekin batera agertzen da»[40]. Merkatariak eta burokratak idazketan oinarritzen ziren erregistro zehatzak mantentzeko. Dirua bezala, hiri baten biztanleriaren tamainaren eta bere merkataritzaren konplexutasunarengatik, idazkera ere behar zen elkar ezagutzen ez zuten pertsonen artean. Dena den, idazketa ez da beti beharrezkoa izan zibilizaziorentzat, Andeetako zibilizazio inkak erakusten duen bezala, ez baitzuen idazkera batere erabiltzen, ez bada luzera eta kolore ezberdinetako korapiloez osatutako grabazio-sistema konplexu bat (Kipua), eta gizarte zibilizatu gisa funtzionatzen zuen.

Lan banaketak eta gobernu zentraleko plangintzak lagunduta, zibilizazioek beste hainbat ezaugarri kultural garatu dituzte. Besteak beste, erlijio antolatua, arteen garapena eta zientzia eta teknologiaren aurrerapen berri ugari.

Aristotles, Antzinako Greziako filosofo eta zientzialaria

Historian zehar, zibilizazio arrakastatsuak hedatu dira gero eta lurralde gehiago hartuz, eta aurretik zibilizatu gabeko pertsona gero eta gehiago asimilatuz. Hala ere, tribu edo pertsona batzuk zibilizatu gabe jarraitzen dute gaur arte. Kultura horiei, batzuek primitibo deritzote, besteek peioratibotzat jotzen duten terminoa. Primitibo, nolabait, kultura bat lehena dela (latinez, primus) esan nahi du, gizateriaren sorreratik ez dela aldatu, nahiz eta hori egia ez dela frogatu den. Zehazki, gaur egungo kultura guztiak garaikideak direnez, gaur egungo kultura primitibo deituak ez dira inola ere zibilizatutzat jotzen ditugun zibilizazioen aurrekariak. Gaur egun, antropologoek alfabetatu gabe terminoa erabiltzen dute herri horiek deskribatzeko.

Zibilizazioa hedatu da kolonizazioa, inbasioa, konbertsio erlijiosoa, kontrol burokratikoa eta merkataritza hedatuz eta nekazaritza eta idazkera alfabetatu gabeko herriei sartuz. Zibilizatu gabeko pertsona batzuk gogoz molda daitezke portaera zibilizatuetara, baina zibilizazioak sortzen duen nagusitasun tekniko, material eta sozialaren ondorioz ere zabaltzen da.

Entitate politiko batek zer zibilizazio-mailara iritsi den jakiteko balioespenak oinarritzen dira: nekazaritzak merkataritza- edo manufaktura-gaitasunen aldean duen garrantzia erlatiboan, bere boterearen lurralde-hedapenetan, bere lanaren banaketaren konplexutasunean eta bere hiriko karga-ahalmenaren aldean. Bigarren mailako elementuak bare baitan hartzen dute: garatutako garraio-sistema, idazkera, neurketa estandarizatua, dirua, kontratuetan eta kalteetan oinarritutako sistema juridikoak, artea, arkitektura, matematika, ulermen zientifikoa, metalurgia, egitura politikoak eta erlijio antolatua.

Tradizionalki, botere militar, ideologiko eta ekonomiko nabarmena lortu zuten estatuek zibilizatu gisa definitzen zuten beren burua eragin-esparrutik kanpoko beste gizarte edo gizataldeen aurrean, azken horiei barbaro, basati eta primitibo deituz.

Zibilizazioak gizarte konplexu baten kulturari ere erreferentzia egin diezaioke, ez gizarteari berari bakarrik. Gizarte bakoitzak, zibilizatua edo ez, ideia eta ohitura multzo zehatz bat du, eta berau, bakarra egiten duten manufaktura eta arte multzo jakin bat. Zibilizazioek kultura korapilatsuak garatu ohi dituzte: estatuan oinarritutako erabakiak hartzeko aparatua, literatura, arte profesionala, arkitektura, erlijio antolatua eta elitea eustearekin lotutako hezkuntza, hertsadura eta kontrol ohitura konplexuak barne.

Zibilizazioari lotutako kultura korapilatsuak beste kulturetara hedatzeko eta eragiteko joera du, batzuetan bere zibilizazioan asimilatuz (adibide klasikoa da Txinako zibilizazioa eta bere eragina gertuko zibilizazioetan: hala nola Korea, Japonia eta Vietnam). Zibilizazio asko bere baitan nazio eta eskualde asko dituzten kultur esparru handiak dira. Norberak bizi duen zibilizazioa bere identitate kultural zabalena da.

A Blue Shield International: 2011ko gerran Libian egindako misioa bertako ondasun kulturalak babesteko.

Hain zuzen, kultur identitate horren babesa da gero eta garrantzi handiagoa hartzen ari dena nazio mailan eta nazioartean. Nazioarteko zuzenbidearen arabera, Nazio Batuak eta UNESCO dagozkion arauak ezartzen eta betetzen saiatzen dira. Helburua gizateriaren kultura-ondarea eta kultura-identitatea zaintzea da, batez ere gerra eta gatazka armatuen kasuan. Karl von Habsburg, Blue Shield International-eko presidentearen arabera, ondasun kulturalen suntsitzea ere gerra psikologikoaren parte da. Erasoaren jomuga aurkariaren identitate kulturala izan ohi da, eta, horregatik, kultur ondasun sinbolikoak helburu nagusi bihurtzen dira. Era berean, bereziki sentikorra den memoria kulturala (museoak, artxiboak, monumentuak, etab.) hazi den kultur aniztasuna eta estatu, eskualde edo komunitate baten oinarri ekonomikoa (esaterako, turismoa) suntsitzea da[41][42][43][44][45][46].

Historialari asko kultura-esparru zabal horietan zentratu dira, eta zibilizazioak unitate diskretu gisa tratatu dituzte. XX. mende hasierako Oswald Spengler filosofoak[47], alemanez, Kultur hitza erabiltzen du, kultura, askok zibilizazioa deitzen diotenerako. Spenglerrek zibilizazio baten koherentzia kultura-ikur bakar batean oinarritzen zela uste zuen. Kulturek jaiotza, bizitza, gainbehera eta heriotza-zikloak bizi dituzte, askotan kultura berri indartsu batek ordezkatuta eta ikur kultural berri sinesgarri baten inguruan eratua. Spenglerrek dio zibilizazioa kultura baten gainbeheraren hasiera dela, «Gizadi garatuko espezie bat gai den kanpoko egoera eta artifizialenak bezala»[47].

Zibilizazioaren kultura bateratu kontzeptuak Arnold J. Toynbee historialariaren teorietan ere eragina izan zuen XX. mendearen erdialdera. Toynbee-k zibilizazio-prozesuak aztertu zituen bere liburuki anitzeko A Study of Historyn, 21 zibilizazioren eta bost atxilotutako zibilizazioren gorakada eta, kasu gehienetan, gainbeheraren jarraipena egin zuena. Zibilizazioek, oro har, gainbehera egin, eta behea jo zuten, Toynbeeren arabera, gutxiengo sortzaile baten erronka garrantzitsuren bati aurre egiteko gainbehera moral edo erlijiosoaren ondorioz, arrazoi ekonomiko edo ingurumeneko arrazoi hutsak baino.

Samuel P. Huntington-ek zibilizazioa definitzen du: «pertsonen talde kultural gorena eta kultur-identitate mailarik zabalena dutena eta gizakiak beste espezieetatik bereizten dituena bezala»[48].

Media eta Persiar elkarketaren irudikapena Apadanan, Persepolis.

Beste teoriko talde batek, sistemen teoriaz baliaturik, zibilizazioa sistema konplexu gisa ikusten du, hau da, objektu-talde bat aztertzeko esparrua, emaitza bat lortzeko elkarrekin lan egiten duena. Zibilizazioak hirien aurreko kulturetatik sortutako hirien saretzat har daitezke, eta haien arteko elkarrekintza ekonomiko, politiko, militar, diplomatiko, sozial eta kulturalek definitzen dituzte. Edozein erakunde gizarte-sistema konplexua da, eta zibilizazioa erakunde handi bat. Sistemen teoriak azaleko analogia engainagarrietatik babesten laguntzen du zibilizazioen azterketan eta deskribapenean.

Sistemen teorikoek hirien arteko harreman mota asko aztertzen dituzte, harreman ekonomikoak, kultura-trukeak eta harreman politiko- eta diplomatiko-militarrak barne. Esfera horiek, askotan, eskala ezberdinetan gertatzen dira. Esaterako, merkataritza-sareak (XIX. mendera arte) kultura-esparruak edo esparru politikoak baino askoz ere handiagoak ziren. Merkataritza bide zabalak, Erdialdeko Asiatik eta Indiako Ozeanoan zeharreko zetaren bidea barne, ondo ezarrita zeuden duela 2.000 urte, eta Erromatar Inperioa, Persiar Inperioa, India eta Txina lotzen zituzten zibilizazio horiek ia harreman politiko, diplomatiko, militar edo kulturalik ez zutenean. Urrutiko merkataritza horren lehen froga antzinako munduan dago. Uruk aroan, Guillermo Algazek argudiatu izan du merkataritza harremanek Egipto, Mesopotamia, Iran eta Afganistan lotzen zituztela[49]. Geroago, Ur-eko Errege Hilerrian aurkitutako erretxina Mozambiketik iparralderantz saltzen zela iradoki izan da.

Teoriko askok diote mundu osoa jada mundu-sistema bakar batean integratuta dagoela globalizazioa izenez ezagutzen den prozesu batean. Mundu osoko zibilizazio eta gizarte desberdinak ekonomikoki, politikoki eta are kulturalki elkarren mendekoak dira modu askotan. Eztabaida dago integrazio hori noiz hasi zen eta zer nolako integrazioa (kulturala, teknologikoa, ekonomikoa, politikoa edo militar-diplomatikoa) den funtsezko adierazlea zibilizazio baten hedadura zehazteko. David Wilkinson-ek proposatu du Mesopotamiako eta Egiptoko zibilizazioen integrazio ekonomiko eta militar-diplomatikoak eragin zuela Zibilizazio Zentrala deitzen duen sorrera K.a. 1500. inguruan[50]. Erdialdeko zibilizazioa, gero, Ekialde Hurbila eta Europa osoa barneratuz zabaldu zen, eta, ondoren, mundu mailara zabaldu zen Europako kolonizazioarekin, Amerikak, Australia, Txina eta Japonia integratuz XIX. mendean. Wilkinsonen ustez, zibilizazioak, kulturalki, heterogeneoak izan daitezke, Zibilizazio Zentrala bezala, edo homogeneoak, Japoniako zibilizazioa bezala. Huntingtonek zibilizazioen talka deitzen duena, Wilkinsonek zibilizazio global bakar baten barneko kultur esparruen talka gisa defini dezake. Beste batzuek globalizazioaren lehen urratsa Gurutzaden mugimendua dela adierazten dute. Ikuspuntu konbentzionalena da gizarte-sareak antzinatik hedatu eta txikitu direla eta egungo ekonomia eta kultura globalizatua Europako kolonialismo berriaren produktua dela.

Giza historia zibilizazioen segida gisa duen nozioa guztiz modernoa da. Esplorazioen Europako Aroan, sortzen ari zen modernitatea oso kontrajarria zen aurkitutako herri askoren Neolito eta Mesolito etapako kulturekin[51].

Hirien iraultza

Sakontzeko, irakurri: «Neolitikoa», «Brontze Aroa» eta «Zibilizazioaren sorleku»

Hasieran, Neolitoa, hala, bizirauteko laborantza aldakorrekin lotu zen, non nekazaritza etengabeak lurzoruaren emankortasuna agortzea ekarri zuen, eta, ondorioz, kokagunetik gero eta gehiago urruntzen ziren soroak landu behar ziren, azkenean kokagunea bera mugitzera behartuz. Ibai-haran erdi-lehor nagusietan, urteko uholdeek urtero lurzoruaren emankortasuna berritzen zuten, eta, ondorioz, populazio-dentsitateak nabarmen igo zitekeen. Horrek bigarren mailako produktuen iraultza bultzatu zuen, non jendeak haragirako ez ezik, esnetarako, artiletarako, simaurretako eta golde eta gurditarako ere erabiltzen zituen etxeko animaliak, Eurasiako lurraldean zehar zabaldu zen garapena.

Sortaldeko korridoreko Natufian kultura iraultza Neolitikoko lehen kasua da, K.a. 11.000.etik aurrera zereal-laboreak landatu zirela frogatuta dagoelarik[52][53]. Neolitoko lehen teknologia eta bizimodua Mendebaldeko Asian ezarri ziren lehenik (adibidez, Göbekli Tepen K.a. 9.130 ingurutik aurrera); geroago, Txinako Ibai Horia eta Yangtze arroetan (adibidez, Peiligang eta Pengtoushan kulturetan), eta, nukleo horietatik, Eurasian zehar hedatu ziren. Mesopotamia da duela 7.400 urtetik aurrera garatu zen lehen zibilizazioen gunea. Eremu horiek izan ziren «gizakiaren historiako garapen garrantzitsuenetako batzuk inspiratu zituenak, besteak beste, gurpilaren asmatzea, lehen hirien eraikuntza eta idatzizko idazkera kurtsiboaren garapena»[54]. Antzeko iraultza neolitiko aurrezibilizatuak ere modu independentean hasi ziren Hego Amerikako ipar-mendebaldean (Caralgo zibilizazioa)[55] eta Mesoamerikan[54]. Itsaso Beltzaren eremua Europako zibilizazioaren sorleku da. Solnitsata gunea (K.a. 5500 - K.a. 4200) Europako hiririk zaharrena dela uste da: historiaurreko harriz gotortutako (harresia) asentamendua (historiaurreko hiria)[56][57][58][59]. Munduko lehen urrezko tresnak K.a. IV. milurtekoak dira, hala nola 4569 urtetik 4340ra bitartean ehorzketa-gune batean aurkitutakoak eta munduko historiaurreko aztarnategirik garrantzitsuenetako batean, Bulgariako Varna lakutik gertu dagoen Varnako nekropolian, zeina, ustez, ongi datatutako urrezko tresnarik zaharrena izan daitekeen[60].

Gaur egun baino 8.200 urte lehenagoko Gertaera Lehorra eta 5.900 urteko euritartekoak (Bond ere deitua) eskualde erdi-lehorrak lehortu, eta basamortuen hedapen handia eragin zuten[61]. Klima-aldaketa horrek komunitateen arteko indarkeria endemikoaren kostu-onura erlazioa aldatu zuen, eta harresirik gabeko herri-komunitateen alde batera utzi, eta lehen zibilizazioekin lotutako hiri harresituak agertu ziren.

Mesoamerika, Teotihuacan hiriaren hondakinak

Hiri iraultza horrek soberakin transferigarrien metaketari hasiera eman zion, eta horrek ekonomiak eta hiriak garatzen lagundu zuen. Estatuaren indarkeriaren monopolioarekin, soldadu klasea eta gerra endemikoa agertzearekin, hierarkien garapen azkarrarekin eta giza sakrifizioaren agerpenarekin lotu zen[62].

Hiri-iraultza zibilizatua, aldi berean, sedentarismoaren garapenaren, aleen, landareen eta animalien etxekotzearen, kokaleku iraunkortasunaren eta gizarte-sektore jakin batzuen eskala-errendimenduak eta ekoizpen-soberakinaren metaketa errazten zuten bizimoduen garapenaren mende egon zen. Kultura konplexuetatik zibilizazioetarako trantsizioa (oraindik eztabaidatua den arren) badirudi estatu-egituren garapenarekin lotuta dagoela, zeinetan boterea gehiago monopolizatu baitzuen giza sakrifizioa praktikatzen zuen elite klase menderatzaile batek[62][63].

Neolitoaren amaiera aldera, Kalkolito Aroko K.a. 3600. inguruan, Mesopotamiatik hasita, hainbat zibilizazio elitista agertzen hasi ziren hainbat sorlekutan, Brontze Aroan zehar eskala handiko erresuma eta inperiotara hedatuz (Akadtar Inperioa, Egiptoko Inperio Zaharra, Neo-Sumeriar Inperioa, Asiria Erdiko Inperioa, Babiloniar Inperioa, Hitita Inperioa eta, neurri batean, elamitarren, hurriten, amorriten eta Ebla lurralde-hedapenak).

Geroago, garapen independente bat gertatu zen Kolonaurreko Ameriketan. Peru kostaldeko Caralgo zibilizazioaren urbanizazioa K.a. 3200. inguruan sortu zen[64]; ezagutzen den hiri maia zaharrena, Guatemalan, K.a. 750. ingurukoa da[65], eta Mexikoko Teotihuacan munduko hiri handienetako bat izan zen 350. urtean, 125.000 biztanle ingururekin[66].

Zibilizazioak tradizioz bi modutan amaitzen direla esan daiteke: hedatzen ari den beste zibilizazio batean txertatuz (adibidez, Antzinako Egipto greziar helenistikoan sartu zen bezala, eta gero erromatar zibilizazioetan), edo eroriz eta bizimodu sinpleago batera itzuliz, Aro Iluna deritzonean gertatzen den bezala[69].

Zibilizazioaren kolapsoari buruzko azalpen asko eman dira. Batzuek adibide historikoetan jartzen dute arreta, eta beste batzuk, berriz, teoria orokorrean.

• Ibn Khaldūnen Muqaddimahk islamiar zibilizazioaren analisiaren, hazkundearen eta gainbeheraren teorietan eragin zuen[70]. Herri nomadek, behin eta berriz, egindako inbasioek garapena mugatu, eta gizartearen kolapsoa ekarri zutela iradoki zuen.
• Edward Gibbonen The Decline and Fall of the Roman Empire lana erromatar zibilizazioaren erorketaren azterketa ezagun eta zehatza da. Gibbonek Erromaren kolapsoaren azken gertaera Konstantinopla otomandar turkiarren esku erortzea izan zela iradoki zuen 1453an. Gibbonentzat: «Erromaren gainbehera neurrigabeko handitasunaren ondorio natural eta saihestezina izan zen. Oparotasunak usteltzearen printzipioa heldu zuen; suntsipenaren kausa konkistaren hedadurarekin biderkatu zen; eta, denborak edo gertaerak euskarri artifizialak kendu bezain pronto ehun zoragarriak bere pisuaren presioari amore eman zion. Hondakinaren istorioa sinplea, eta agerikoa da, eta Erromatar Inperioa zergatik suntsitu zen galdetu beharrean, harritu behar gintuena da hainbeste denbora iraun izana»[71].
• Oswald Spenglerrek Petrarkaren zatiketa kronologikoa baztertu zuen Mendebaldearen gainbeheran, eta zortzi zibilizazio heldu baino ez zirela izan iradoki zuen. Hazkundean diren kulturak, bere ustez, zibilizazio inperialistetan garatzen dira, hedatu eta, azken finean, kolapsatzen direnak, gobernu forma demokratikoak plutokraziari bide emanez eta azkenean inperialismoa ekarriz.
• Arnold J. Toynbee-k, bere A Study of History azterketan, zibilizazio kopurua askoz handiagoa izan zela iradoki zuen, baratutako zibilizazio kopuru txiki bat barne eta zibilizazio guztiek Mommsenek identifikatutako ziklotik pasatzeko joera zutela. Zibilizazio baten erorikoaren kausa elite kulturala elite bizkarroi bihurtu zenean gertatu zen, barne eta kanpoko proletarioen gorakada eraginez.
• Joseph Tainter-ek The Collapse of Complex Societies-en iradoki zuen konplexutasunaren txikiagotzeak zeudela, eta, horregatik, estatuek onar zezaketen gehieneko konplexutasuna lortzen zuten heinean, behera egingo zuketen igoera handiagoak benetan etekin negatiboa sortzen zutenean. Tainter-ek iradoki zuen Erromak zifra hori K.o. II. mendean lortu zuela.
• Jared Diamond-ek 2005 Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed liburuan aztertutako 41 kulturaren kolapsoaren bost arrazoi nagusi iradokitzen ditu: ingurumenaren kalteak, hala nola basogabetzea eta lurzoruaren higadura; klima aldaketa; behar diren baliabideetarako distantzia luzeko merkataritzaren mendekotasuna; barne eta kanpoko indarkeria maila areagotzea, gerra edo inbasioa, esaterako; eta gizartearen erantzunak barne eta ingurumen arazoei.
• Peter Turchin bere Historical Dynamicsen eta Andrey Korotayev Introduction to Social Macrodynamics, Secular Cycles, and Millennial Trendsen nekazaritza-zibilizazioen kolapsoa deskribatzen duten eredu matematiko batzuk iradokitzen dituzte. Esaterako, Turchinen eredu fiskal-demografikoaren oinarrizko logika honela eslei daiteke: ziklo soziodemografiko baten hasierako fasean, biztanleko ekoizpen eta kontsumo maila nahiko altuak ikusten ditugu, eta horrek biztanleriaren hazkunde-tasa nahiko altuetara ez ezik, baita ekoizpen-soberakin-tasa nahiko altuetara ere garamatza. Ondorioz, fase horretan, biztanleriak zergak ordain ditzake arazo handirik gabe; zergak nahiko erraz kobratzen dira, eta biztanleriaren hazkundearekin batera doa estatuko diru-sarreren hazkundea. Erdiko fasean, biztanleriaren hazkuntza gero eta handiagoak biztanleko produkzio- eta kontsumo-maila gutxitzea dakar; gero eta zailagoa da zergak biltzea; estatuaren diru-sarrerak hazteari uzten diote, eta estatuko gastuak, aldiz, hazi egiten dira kontrolatutako biztanleriaren hazkundearen ondorioz. Beraz, fase horretan, estatuak arazo fiskal handiak izaten hasten dira. Kolapsoaren aurreko azken faseetan, gainpopulazioak per capita ekoizpena gehiago murrizten du; ekoizpen-soberakina gehiago murrizten da; estatuaren diru-sarrerak txikitu egiten dira, baina estatuak gero eta baliabide gehiago behar ditu hazten ari den biztanleria (tasa gero eta txikiagoak izan arren) kontrolatzeko. Azkenean, horrek goseteak, epidemiak, estatuaren haustura eta kolapso demografikoa eta zibilizazioaren kolapsoa eragiten ditu (Peter Turchin. Historical Dynamics. Princeton University Press, 2003:121–127; Andrey Korotayev et al. Secular Cycles and Millennial Trends. Moscow: Russian Academy of Sciences, 2006).
• Peter Heatherrek The Fall of the Roman Empire: a New History of Rome and the Barbarians[72] liburuan dioenez, zibilizazio hura ez zen arrazoi moral edo ekonomikoengatik amaitu, mugaz gaindiko barbaroekin mendeetan izandako harremanak bere etsai sortu zuelako baizik, arerio sofistikatuago eta arriskutsuagoa bihurtuz. Erromak gero eta diru-sarrera handiagoak behar izatea lehen aldiz gudu-zelaian behin eta berriz garaituak ziren armadak hornitzeko Inperioaren zatiketa ekarri zuen. Argudio hori Erromarekin espezifikoa bada ere, egiptoarren Asiako Inperioari, Txinako Han eta Tang dinastiei, abbastar kalifa herrari eta beste batzuei ere aplika dakieke.
• Bryan Ward-Perkins-ek, The Fall of Rome and the End of Civilization liburuan[73], froga arkeologikoetatik abiatuta dio mendebaldeko Europan erromatar zibilizazioaren erorikoak biztanleriaren bizi-mailan eragin kaltegarriak izan zituela, nahiz historialari batzuek hori gutxietsi. Gizarte konplexuaren kolapsoaren ondorioz, eliteentzako oinarrizko iturgintza ere desagertu egin zen kontinentetik 1.000 urtez. Antzeko inpaktuak postulatu dira: Aro Ilunerako Brontze Aroaren amaierako kolapsoaren ondoren, Ekialdeko Mediterraneoan; maien kolapsoaren ondoren, Pazko uhartean eta beste leku batzuetan.
• Arthur Demarest-ek Ancient Maya dio: The Rise and Fall of a Rainforest Civilizationen[74], arkeologia, paleoekologia eta epigrafiako ebidentzia berrienetara ikuspegi holistiko bat hurbilduz, maien kolapsoa argitzeko inongo azalpenik ez dela nahikoa, baizik gertakari konplexu eta irregularren multzo bat izan zela, besteak beste, lurzoruaren emankortasuna galtzea, lehorteak eta barne- eta kanpo-indarkeria-maila igotzea ekarri zutela maien erreinuetako gorteen desegitea, eta horrek gainbehera eta beheraldi espirala hasi zuen. Maien kolapsoak gaur egungo zibilizaziorako ikasgaiak dituela dio.
• Jeffrey A. McNeely-k duela gutxi iradoki du: «ebidentzia historikoen berrikusketak erakusten duela iraganeko zibilizazioek beren basoak gehiegi ustiatzeko joera izan dutela, eta baliabide garrantzitsuen gehiegikeria hori faktore garrantzitsua izan dela gehiegi ustiatzen duen gizartearen gainbeheran»[75].
• Thomas Homer-Dixon The Upside of Down: Catastrophe, Creativity, and the Renewal of Civilization lanean, inbertsioen itzulera energetikoa jaitsi dela uste du. Energia-etekinaren eta gastatzen den energiaren ratioa funtsezkoa da zibilizazioen iraupena mugatzeko. Gizarte-konplexutasun-maila oso lotuta dago, bere ustez, erabilgarri dagoen energia-kopuruarekin ingurumen-, ekonomia- eta teknologia-sistemek ahalbidetzen dutenarekin. Kopuru hori murrizten denean, zibilizazioek energia-iturri berriak sortu behar dituzte, edo erori egingo dira.
• Feliks Koneczny-k, On the Plurality of Civilizations lanean, zibilizazioen zientzia deitzen dio bere azterketari. Berak baieztatzen du zibilizazioak erortzen direla ez bizi-iraupen zikliko edo biologiko bat egon behar duelako edo existitzen delako eta oraindik badirela antzinako bi zibilizazio (brahmin-hindua eta txinatarra) laster erortzeko prest ez daudenak. Konecznyk aldarrikatu zuen zibilizazioak ezin direla hibridoetan nahastu, oso garatuta dagoen zibilizazio baten barruan eskubide berak ematen zaizkionean beheko zibilizazioak gaindituko duela. Konecznyk zibilizazioei buruzko ikerketan dioenetako bat da: «pertsona bat ezin dela bi modutan edo gehiagotan zibilizatu berak egoera abzibilizatu» deitzen duen horretan erori gabe (anormalean bezala). Era berean, zera adierazi zuen: «bi zibilizazio edo gehiago elkarren ondoan daudenean eta ezinbestekoak diren bitartean, borroka existentzial batean egongo direla besteari bere bizitza soziala antolatzeko metodoa ezarriz»[76] Zibilizazioa den bizitza soziala antolatzeko metodo arrotza xurgatzeak eta eskubide berak emateak usteltze eta deskonposizio prozesu bat sortzen du.

Zibilizazio nagusien munduko mapa hipotesi politikoaren arabera ''zibilizazioen arteko talka'', Samuel P. Huntington.

Samuel Huntington politologoak argudiatu du XXI.mendearen ezaugarri definitzailea zibilizazioen talka izango dela[77]. Huntingtonen ustez, zibilizazioen arteko liskarrek ordezkatuko dituzte XIX eta XX. mendean bereizi ziren nazio-estatuen eta ideologien arteko gatazkak. Ikuspegi horiek gogor jarri dituzte zalantzan Edward Said, Muhammed Asadi eta Amartya Sen bezalako beste batzuek[78]. Ronald Inglehartek eta Pippa Norrisek argudiatu dute mundu musulmanaren eta Mendebaldearen arteko benetako zibilizazioen talka Mendebaldeko balio sexual liberalagoen arbuioak eragiten duela ideologia politikoaren desberdintasunak baino, nahiz eta ikusten duten tolerantzia falta horrek demokrazia (egiazkoa) baztertzea ekar dezakeela[79]. Identity and Violencen Senek zalantzan jartzen du jendea erlijioak eta kulturak bakarrik definitzen duten ustezko zibilizazio baten ildotik banatu behar ote den. Argudiatzen du horrek ez dituela kontuan hartzen pertsonak osatzen dituzten beste identitate asko eta desberdintasunetan zentratzen dela.

Morris Berman kultur historialariak Dark Ages American dio: the End of Empire lanean, Estatu Batuetako kontsumitzaile korporatiboetan, garai batean handitasunera bultzatu zuten faktoreek —muturreko indibidualismoak, lurralde eta ekonomia hedapenak eta aberastasun materialaren bilatzeak— bultzatu dutela kolapsoa saihetsezina den atalase kritiko batera. Politikoki gehiegizko irismenarekin lotuta eta aberatsen eta txiroen arteko aberastasunaren agortzearen eta polarizazioaren ondorioz, egungo sistema azkar iristen ari dela ondorioztatu du egungo sistemaren jarraipena defizit handiz eta hutsunez beteta dagoen egoera batera; ekonomia fisikoki, sozialki, ekonomikoki eta politikoki ezinezkoa da[80]. Askoz sakonago garatu arren, Bermanen tesia, nolabait, Urban Planner-en antzekoa da; Jane Jacobsen ustez, Estatu Batuetako kulturaren bost zutabeak gainbehera larrian daude: komunitatea eta familia; goi-mailako hezkuntza; zientziaren praktika eraginkorra; fiskalitatea eta gobernua, eta ikasitako lanbideen autoerregulazioa. Zutabe horien korrosioa, dio Jacobsek, gizartearen gaitzekin lotuta dago, hala nola ingurumen krisiarekin, arrazakeriarekin eta aberatsen eta pobreen artean gero eta handiagoa den aldearekin[81].

Derrick Jensen kultur kritikari eta egileak dio zibilizazio modernoa ingurumena eta gizateriaren bera menderatzera bideratzen dela berez kaltegarria, jasangaitza eta autosuntsitzailea den modu batean[82]. Bere definizioa, linguistikoki eta historikoki defendatuz, zibilizazioa «hirien hazkuntzara eramaten duen eta sortzen den kultura...» gisa definitu du, hiriak gisa definitu baitute «gutxiago edo gehiago modu iraunkorrean bizi den jendea dentsitate handiko leku bat», nahikoa janaria eta bizitzeko beste beharren ohiko inportazioa eskatzeko[83]. Zibilizazioek gero eta baliabide gehiago inportatzeko duten premia hori, bere ustez, gehiegizko ustiapenetik eta bertako baliabideen murriztapenetik dator. Horregatik, zibilizazioek berez hartzen dituzte politika inperialistak eta hedatzaileak eta, horiek mantentzeko, oso militarizatuak, hierarkikoki egituratuak eta hertsaduran oinarritutako kultura eta bizimoduak.

Kardaxov eskalak zibilizazioak beren aurrerapen teknologikoaren arabera sailkatzen ditu, zehazki, zibilizazio batek aprobetxa dezakeen energia kopuruaren arabera neurtuta. Eskala hipotetikoa baino ez da, baina energia-kontsumoa ikuspegi kosmikoan jartzen du. Kardaxoven eskalak gaur egun ezagutzen diren baino askoz aurreratuago dauden zibilizazioetarako hornidurak ematen ditu.

Egungo adostasun zientifikoa da gizakia dela Lurrean sortu diren zibilizazioak sortzeko gaitasun kognitiboa duen animalia espezie bakarra. Azken pentsamendu-esperimentu batek, hipotesi silurianoak, ordea, aztertzen du «erregistro geologikoan zibilizazio industrial bat antzematea posible izango den» kontuan hartuta kuaternarioaren aurreko aroei buruzko informazio geologiko eskasa dagoela[84].

Astronomoek Esne Bidearen galaxiaren barruan eta kanpoan dauden zibilizazio adimentsu komunikatuen existentziari buruz espekulatzen dute, normalean, Drakeren ekuazioaren aldaerak erabiliz[85]. Adimen horien bilaketak ere egiten dituzte, hala nola teknomarkatzaile izeneko aztarna teknologikoen bitartez[86]. Proposatutako exoarkeologia eremu proto-zientifikoa gizakiak ez diren zibilizazioen artefaktuen aztarnak aztertzeaz arduratzen da atzerriko gizarteen iraganeko bizitzak berreraiki eta interpretatzeko, horiek zientifikoki deskubritu eta baieztatzen badira[87][88].

• Barbaroa
• Kristau herria
• Kolonia
• Zibilizazioaren sorlekua
• Kultura
• Historia unibertsala
• Kardaxoven eskala
• Manikeismoa
• Estralurtar Adimenaren Bilaketa
• Sedentarismoa
• Gizartea
• Mendebaldeko kultura
• Munduko biztanleria
• Zoroastrismoa

• Ankerl, Guy (2000) [2000]. Global communication without universal civilization. INU societal research. Vol. 1: Coexisting contemporary civilizations: Arabo-Muslim, Bharati, Chinese, and Western. Geneva: INU Press. ISBN 978-2-88155-004-1
• Brinton, Crane; et al. (1984). A History of Civilization: Prehistory to 1715 (6th ed.). Englewood Cliffs, N.J.: Prentice Hall. ISBN 978-0-13-389866-8
• Casson, Lionel (1994). Ships and Seafaring in Ancient Times. London: British Museum Press. ISBN 978-0-7141-1735-5
• Chisholm, Jane; Anne Millard (1991). Early Civilization. illus. Ian Jackson. London: Usborne. ISBN 978-1-58086-022-2
• Collcutt, Martin; Marius Jansen; Isao Kumakura (1988). Cultural Atlas of Japan. New York: Facts on File. ISBN 978-0-8160-1927-4
• Drews, Robert (1993). The End of the Bronze Age: Changes in Warfare and the Catastrophe ca. 1200 B.C. Princeton: Princeton University Press. ISBN 978-0-691-04811-6
• Edey, Maitland A. (1974). The Sea Traders. New York: Time-Life Books. ISBN 978-0-7054-0060-2
• J. Currie Elles (1908). The influence of commerce on civilization: the Joseph Fisher lecture on commerce delivered at the University of Adelaide by J. Currie Elles esq., April 23rd, 1908 (1st ed.). Adelaide: W. K. Thomas & Co. Wikidata Q106369892
• Fairservis, Walter A. Jr. (1975). The Threshold of Civilization: An Experiment in Prehistory. New York: Scribner. ISBN 978-0-684-12775-0
• Fernández-Armesto, Felipe (2000). Civilizations. London: Macmillan. ISBN 978-0-333-90171-7
• Ferrill, Arther (1985). The Origins of War: From the Stone Age to Alexander the Great. New York: Thames and Hudson. ISBN 978-0-500-25093-8
• Fitzgerald, C.P. (1969). The Horizon History of China. New York: American Heritage. ISBN 978-0-8281-0005-2
• Fuller, J.F.C. (1954–1957). A Military History of the Western World. 3 vols. New York: Funk & Wagnalls

1 From the Earliest Times to the Battle of Lepanto. ISBN 0-306-80304-6 (1987 reprint).

2 From the Defeat of the Spanish Armada to the Battle of Waterloo. ISBN 0-306-80305-4 (1987 reprint).

3 From the American Civil War to the End of World War II. ISBN 0-306-80306-2 (1987 reprint).

• Gowlett, John (1984). Ascent to Civilization. London: Collins. ISBN 978-0-00-217090-1
• Hawkes, Jacquetta (1968). Dawn of the Gods. London: Chatto & Windus. ISBN 978-0-7011-1332-2
• Hawkes, Jacquetta; David Trump (1993) [1976]. The Atlas of Early Man. London: Dorling Kindersley. ISBN 978-0-312-09746-2
• Hicks, Jim (1974). The Empire Builders. New York: Time-Life Books
• Kicks, Jim (1975). The Persians. New York: Time-Life Books.
• Johnson, Paul (1987). A History of the Jews. London: Weidenfeld and Nicolson. ISBN 978-0-297-79091-4
• Jensen, Derrick (2006). Endgame. New York: Seven Stories Press. ISBN 978-1-58322-730-5
• Keppie, Lawrence (1984). The Making of the Roman Army: From Republic to Empire. Totowa, N.J.: Barnes & Noble. ISBN 978-0-389-20447-3
• Korotayev, Andrey, World Religions and Social Evolution of the Old World Oikumene Civilizations: A Cross-Cultural Perspective. Lewiston, New York: Edwin Mellen Press, 2004. ISBN 0-7734-6310-0
• Kradin, Nikolay. Archaeological Criteria of Civilization. Social Evolution & History, Vol. 5, No 1 (2006): 89–108. ISSN 1681-4363
• Lansing, Elizabeth (1971). The Sumerians: Inventors and Builders. New York: McGraw-Hill. ISBN 978-0-07-036357-1
• Lee, Ki-Baik (1984). A New History of Korea. trans. Edward W. Wagner, with Edward J. Shultz. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-61575-5
• Nahm, Andrew C. (1983). A Panorama of 5000 Years: Korean History. Elizabeth, N.J.: Hollym International. ISBN 978-0-930878-23-8
• Oliphant, Margaret (1992). The Atlas of the Ancient World: Charting the Great Civilizations of the Past. London: Ebury. ISBN 978-0-09-177040-2
• Rogerson, John (1985). Atlas of the Bible. New York: Infobase Publishing. ISBN 978-0-8160-1206-0
• Sandall, Roger (2001). The Culture Cult: Designer Tribalism and Other Essays. Boulder, Colo.: Westview. ISBN 978-0-8133-3863-7
• Sansom, George (1958). A History of Japan: To 1334. Stanford: Stanford University Press. ISBN 978-0-8047-0523-3
• Southworth, John Van Duyn (1968). The Ancient Fleets: The Story of Naval Warfare Under Oars, 2600 B.C.–1597 A.D. New York: Twayne
• Thomas, Hugh (1981). An Unfinished History of the World (rev. ed.). London: Pan. ISBN 978-0-330-26458-7
• Yap, Yong; Arthur Cotterell (1975). The Early Civilization of China. New York: Putnam. ISBN 978-0-399-11595-0
• Yurdusev, A. Nuri (2003). International Relations and the Philosophy of History. doi:10.1057/9781403938404. ISBN 978-1-349-40304-2

• Zibilizazioa, Gizapedian.