Zendea

Iruñeko merindadeko 1427ko "Su Liburuan" agertzen diren Iruñerriko zendeak (çendea) honako lau hauek dira:

• Sansoayn (Antsoain): Sansoayn cabo Pamplona[oh 1] (Antsoain; herriburua), Artiga (Artika), Ayçoayn (Aitzoain), Berrio de Suso (Berriogoiti), Ballariain, Elcuart (Elkarte), Oteiça (Oteitza), Ayneçcar (Añezkar), Larraya, Loça (Lotza) eta Berrio de la Plana (Berriobeiti)
• Yza (Itza): Sarassa (Saratsa; herriburua), Aldaç (Aldatz), Aldaba, Zuaçti (Zuasti), Ordiriç (Orderitz), Lete, Lecoaç eta Ataondo (Atondo)
• Olçar (Oltza): Liçassoayn (Lizasoain; herriburua), Orcoyen (Orkoien), Olça (Oltza), Artascoç (Artazkotz), Içu (Izu), Asiayn (Asiain), Ibero, Yçcue (Izkue) y Ororibia (Ororbia)
• Galar: Esparça (Espartza; herriburua), Arleguy (Arlegi), Subiça (Subitza), Olaç (Olatz Nagusia), Cordovilla (Kordobila), Salinas cabo Pamplona[oh 1] (Getze), Esquiroç (Ezkirotz), Galar eta Beriayn (Beriain)

Hala ere, urte bereko beste dokumentu batean zortzi zendea ere agertzen dira: Antsoain, Itza, Oltza, Galar, Zizur, Azterain, Ubani eta Bidaurreta, ez dakigu zein oinarri errealekin. Itxurazko anomalia horrek nolabaiteko segurtasunik eza sortzen du zendearen kontzeptuari eta irismenari dagokienez. Gainera, Etxauribarrean gaur egun zendeei dagozkien hainbat leku daudela ikus daiteke.

1431n, Orbaibar lau zendeaz osatuta zegoen: Barasoain, Leotz, Puiu eta Untzue. Horietako bakoitzak inguruko hainbat herrixka zituen. Gaur egun korredu esaten zaie. 1452an Etxauribar zendearekin parekatzen da, baina parekatze hori ez da gertatzen gainerako zendeetan.[4]

Iruñerriko herrien eta Kontuen Ganberako Auzitegiaren arteko 1527ko auzi batean, kuartel eta alkabalen gainean, eskualdearen mugak aipatzean, zeinen ordezkariak Ororbiako San Julian elizan bildu ohi ziren, "zazpi zendeak" aipatzen dira.

1569an, zendeek merinozko jurisdikzioa eztabaidatzen zuten, eta eskualdea "Iruñeko auzo" bat zela adierazi nahi zen egitate burututzat, baina egoera hori ez zen onartu. Bien bitartean, Ororbiako elizan bertan biltzen eta aztertzen zituzten beren arazo orokorrak.

Orbaibarrekin gertatzen den gauza bera gertatzen da Izarbeibarrekin XVI. mendean, sei zendearekin, horietako bat Sarria, Sotets eta Hiriberri jaurerriek osatua. Obanosek, ordea, zendea bat osatzen zuen bere kabuz. Egun berean, hiribildu barruan hiru zendea egotea ere onartzen da. Deierrin 1647an bost zeuden. Abartzuzak zendea bat osatzen zuen, Obanosek bezala. Gainerakoak Aizkoa, Murugarren, Aritzaleta eta Erbarrena (Hiriberri, Lakar, Lorka, Allotz eta Murelu) ziren.

Galar zendeari buruzko 1715eko prozesu batean, ibarra zendearekin parekatzen da behin eta berriz.

Zendeak tradizionalki euskal hiztuna izan den zonaldeko erakundeak dira, hainbesteraino non eginbide judizial asko itzulpen bidez egin beharko liratekeen, hala nola 1715ean Galarren, non lekukoak, Martin Errok, ez baitzuen gaztelera ezagutzen, Leon Untzuk 1708an egin zuen bezala. Antzeko kasuak gertatu ziren Olatz Nagusian, Itzan (1820), Aritzen (errejidore batekin 1812an), Atondon, Saratsan edo Eritzebeitin.

1736an, Arakil ibarraren erdian zendea bat sortzea gertatu zen, Egiarreta, Etxarren, Ekai eta Zuhatzuko herriak banandu zirenean. Alkate eta almirante propioa izateko ahalmena izango luke. Zendea berriko Batzarrak Berasangoko San Lorentzo baselizan egiten hasi ziren, Ekain. 1737an, Arakil ibarraren aldeko epai baten bidez gauzak lehen zeuden bezala uzten ziren. Interesgarria da azpimarratzea zendea erakunde administratiboa dela, bere batzar, agintari eta prokuradoreekin.

Historikoki, Nafarroako terminologia administratiboan, batzuetan barruti, eskualde, ibar, kiñoi eta zendea terminoak erabili izan dira modu trukagarrian. Horregatik, batzuetan daudenak baino zendea gehiago erregistratzen dira (Los Arcosen, Zaraitzun edo Izarbeibarran, adibidez), baina benetan antzeko administrazio-forma da.[5]

XIX. mendean, Hego Euskal Herrian udalerriak eratu zirenean, antzinako zendeak lurralde-entitate gisa desagertu ziren, eta Antsoain, Galar, Itza, Oltza eta Zizur udalerri berriek ordezkatu zituzten. Hala ere, udalerri berri horien lurraldea antzinako zendeekin erabat gainjartzen zenez, eta izen bereko kontzejuak, sarritan hiriburuak eta udal-egoitzak (Antsoain, Galar, Itza, Oltza eta Zizur Nagusia) gainerako udal-barrutietatik bereizi behar zirenez, udalerri berriei « ... zendea » deitzen jarraitzeko ohitura eta erabilerari eutsi zitzaion.

XX. mendearen amaieran, antzinako zendeetako bost udalerrietatik lauk aldaketak izan zituzten beren lurralde-mugaketan, eta, ondorioz, beren lurraldea ez zetorren bat lehengo zendeekin:

• Antsoain jatorrizko udalerritik Antsoain eta Berriozar kontzejuak banandu ziren 1991n, udalerri independentez osatuak, eta gainerako kontzejuak ere banandu ziren batera, Berriobeiti udalerri berria eratzeko
• Galar udalerritik Beriain kontzejua banandu zen 1991n, udalerri independente gisa eratua
• Oltza udalerritik Orkoien kontzejua bereizi zen 1991n, udalerri independente gisa eratua
• Zizur udalerritik Etxabakoitz kontzejuak banandu ziren 1953an, Iruñeak auzo gisa xurgatua; eta ondoren, Barañain (Eultza jaurerriarekin batera) 1984an, eta Zizur Nagusia, 1992an, udalerri independenteetan eratuak

Itza udalerria Gulibarrekin batu zen, Itza izena mantenduz (batzuetan Itza-Gulibar).

Izen hau daramaten bost herri-bilguneetan aldaketak egon dira egungo udalerrien osaerara heldu arte; batez ere gehien hazi diren herriek berezko udalerriak sortzea izan da joera nagusia. Zendea bakoitza oraingo zein udalerritan banatuta dagoen azaltzen da.

Udal-aldaketa horiek ez zuten galdu udalerri horiek « zendea » gisa aipatzeko ohitura, Antsoainen izan ezik; izan ere, udalerriak bere eremua kontzeju zaharrera mugatu zuen, eta kontzeju hori kendu egin zuten. Oltza udalerrian bertan ere, izen bereko kontzejuarekin nahasteak saihesteko, udalerriaren izena aldatzea erabaki zuen, Oltza Zendea izena ofizialki hartzeko. Urte horretatik aurrera, ofizialki zendea izena duen udalerri bakarra izatera igaro zen.[6]