Arto

Arto
	Irudi gehiago
Iraute egoera
	; Arrisku txikia (IUCN 3.1)
Sailkapen zientifikoa
Erreinua	Plantae
Ordena	Poales
Familia	Poaceae
Leinua	Andropogoneae
Generoa	Zea
Espeziea	Zea mays; L.
Datu orokorrak
Gizakiak ateratzen dizkion produktuak	kontserbako arto, maizena, Arto olio, corn husks (en) , maize straw (en) , corncob (en) , corn kernel (en) eta corn stover (en)
Genomaren kokapena	plants.ensembl.org…

Artoa (Zea mays) urteroko gramineoen familiako landare belarkara da, bai gizakiek bai animaliek jateko landatzen dena. Munduko zerealik landatuena da, garia eta arroza gaindituz. Erdialdeko Ameriketan landatu zen lehen aldiz. Europara 1492an iritsi zen.

Zea mays "fraise"

Zea mays "Oaxacan Green"

Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese'

Historia

Matsuokak eta beste batzuek 2002an egindako ikerketaren arabera, artoaren etxekotzea behin gertatu zen, Mexikoko hegoaldean duela 9.000 urte, eta gaur arte iritsi diren artoen artetik, motarik zaharrenak Mexikoko goialdekoak dira[1]. Handik, artoa Ameriketan barna zabaldu zen bi bideri jarraituz. Horrek bat egiten du erregistro arkeologikoetan oinarritutako ereduarekin, hor iradokitzen baita askotariko artoak zeudela goialdeetan, behealdeetan barreiatu baino lehen.

Olmekek eta maiek klase askotako artoak hazten zituzten. K.a. 2500 inguruan, laborea hasi zen zabaltzen Ameriketan barna. Europarrak Ameriketara joan ondoren, XV. mendearen bukaeran eta XVI.aren hasieran, esploratzaileek eta merkatariek Europara eraman zuten artoa. Handik munduko gainerako tokietara zabaldu zen, oso egokia baita klima desberdinetan hazteko. Azukre asko duten barietateak (arto gozoa) gizakien kontsumorako erabiltzen dira, eta beste barietate batzuk, berriz, animalien bazkarako, olioa egiteko, hartzitu eta destilatzeko bourbon whiskey gisako edarietan, besteak beste.

Laborantza

Haren haziarengatik landatzen da. Ereintza (ereite) aldia apirila eta maiatza bitartean da. Soroan zehar lerro zuzenak egiten dira eta lerroan zehar gune batzuetan, haziak botatzen dira, hazi batetik bestera 1 mmko luzera utziz; gune batean 2-3 hazi inguru bota. Ondoren, ernetzen hasten direnean, bakandu, hau da, komeni ez direnak aitzurrarekin kentzen dira.

Abuztu-iraila ingururako helduta daude jada eta orduan artaburuak kendu eta etxeko teilatupean jarri zintzilikatuta lehor dadin. Artaburua garanduta gorde nahi bada, martxoko ilbeheran garandu, horrela tximeletarik eta sitsik ez ateratzea lortuko baita.

Ekoizpena

Arto-ekoizle handienak 2013an
Herrialdea	Ekoizpena (tonetan)
AEB	353,699,441
Txina	217,730,000
Brasil	80,516,571
Argentina	32,119,211
Ukraina	30,949,550
India	23,290,000
Mexiko	22,663,953
Indonesia	18,511,853
Frantzia	15,053,100
Hego Afrika	12,365,000
Mundu osoa	1,016,431,783

Erabilera

Erabilpen anitz ditu: animalien (oiloen, behien…) kontsumorako, indaba landareak eusteko eta laban lehortutakoan irina egiteko.

Erreferentziak

(Ingelesez) Matsuoka, Yoshihiro; Vigouroux, Yves; Goodman, Major M.; G, Jesus Sanchez; Buckler, Edward; Doebley, John. (2002-04-30). «A single domestication for maize shown by multilocus microsatellite genotyping» Proceedings of the National Academy of Sciences 99 (9): 6080–6084. doi:10.1073/pnas.052125199. ISSN 0027-8424. PMID 11983901. PMC PMC122905. (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).

Ikus, gainera

Kanpo estekak

Datuak: Q11575
Multimedia: Zea mays / Q11575
Espezieak: Zea mays

		Horiak
Beilegia	Horia	Larua	Urrekara	Chartreuse	Beixa

Azafrai kolorea	Okrea	Ziapea	Arto kolorea	Krema	Limoi kolorea

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[1] (Ingelesez) Matsuoka, Yoshihiro; Vigouroux, Yves; Goodman, Major M.; G, Jesus Sanchez; Buckler, Edward; Doebley, John. (2002-04-30). «A single domestication for maize shown by multilocus microsatellite genotyping» Proceedings of the National Academy of Sciences 99 (9): 6080–6084. doi:10.1073/pnas.052125199. ISSN 0027-8424. PMID 11983901. PMC PMC122905. (Noiz kontsultatua: 2020-03-10).