Zarrakaztelu
Zarrakaztelu[3][lower-alpha 1] (aezkeraz: Zarakastelu[lower-alpha 2]; erronkarieraz: Kargastulu[lower-alpha 3]) Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Tuterako merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 68,7 kilometrora. Altuera 326 eta 511 metro artekoa da, eta 97,30 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 2435 biztanle zituen.
| Zarrakaztelu | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Elizako enparantza, jaietan | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Tutera | ||||||||||
| Eskualdea | Erdialdea | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Tutera | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Carcastillo | ||||||||||
| Alkatea (2015-2023) | Javier Igal Iguaz (independenteak) | ||||||||||
| Posta kodea | 31310 | ||||||||||
| INE kodea | 31067 | ||||||||||
| Herritarra | zarrakazteluar, kargastuluar | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°21′04″N 1°24′55″W | ||||||||||
| Azalera | 97,3 km² | ||||||||||
| Garaiera | 326-511 metro | ||||||||||
| Distantzia | 68,7 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 2.435 (2023:  7) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 25,03 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 16,86 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 24,69 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 73,54 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 12,09 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 2,30 (2018: %1,05) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Sorrera | X. mendea | ||||||||||
| Webgunea | www.carcastillo.es | ||||||||||
Zarrakaztelu Aragoiko Erriberako herri nagusia da. Aragoi ibaiaren ezkerraldean dago, zeharkatzen duen lehen herri erriberrara delarik. Udalerriak ibaiaren ertzetik Errege Bardearen hasieraraino hartzen du, Figarol herria barne. Herria hiri-unitate kohesionatu gisa aurkezten da, herriko alde zaharraren inguruan sortua, Elizako enparantzako erdigune gisa. Hegoaldeko muturra gainerakoak baino gehiago nabarmentzen da, XX. mendeko hiri-hedapenengatik, nahiz eta herriak, funtsean, jatorrizko kale-bilbadura mantentzen duen, ez, ordea, eraikinak. Bere mugartean leku nabarmenak daude, hala nola Olibako monasterioa edo Bi Erresumen urmaela.
Bertako biztanleak zarrakazteluarrak (erronkarieraz: kargastuluarrak) dira.
Izena
Zarrakaztelu edo Zarakastelu edota Kargastulu toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Carcastillo
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Carcastiello
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Carocastello (1129)
- Carocaster (1076)
- Caracastell (1150)
- Carcastellum (1162)
- Carcastello (1162)
- Carcastiello (1225)
- Carcastieyllo (1266)
- Cascatiello (1269)
- Carcastieylo (1311)
- Carcastiello (1342)
- Carcastillo (1366)
- Carcastillo (1499)
- Carcastro (1587)
- Sarracastello (1638)
- Carcastillo (1829)
- Carcastillo (1911)
- Zarrakaztelu (1961)
- Zarrakaztelu (1990)
Etimologia
Herriko izen tradizionala beti izan da, sortu zenetik, erromantzez: Carcastillo edo Carcastiello. Bere esanahia "Carko gaztelua" da. Julio Caro Baroja arduratu da gehien izen horretaz, Karkar eta Santakara izenekin erlazionatuz eta karatarren baskoi tribuaren presentziarekin lotuz. Horrek "gara" (goratasuna, altuera) euskal hitzan pentsarazten dio, baina ez du baztertzen "caraca" edo "characa" bezalako izen iberiarrekin zerikusia izatea, horien arabera Karcarrek "gaztelua" esan nahiko bailuke.
Carocastello 1129. urteko izenaren formaren kasuan, haren arabera pentsa liteke beti izen indigena gutxi gorabehera, Carus edo Caro izen erromatarra delako, baina onomastika zeltiberieran ere agertzen da. Dokumenturen batean, Caro Castro gisa ere agertzen da izena, eta horrek, Castellum eta Castrum hitzen aldi bereko erabilera baieztatzeaz gain, Punicastro izena ekarriko lioke gogora Caro Barojari, Berrotzako beste gaztelu ospetsu bat, Punius Erdi Aroko antroponimian dokumentatzen dena. Ricardo Zierbidek ideia horien berri eman du.
Izen horren euskal bertsioa, ziurrenik, Aezkoa, Zaraitzu eta Erronkaribarreko euskaldunen euskal ahoskerara egindako erromantze izenaren egokitzapen batetik sortuko da; izan ere, ibarretako pasabide hau maiz erabiltzen zuten Errege Bardeako larreen eta Pirinioetako ibarren artean. Aezkoan, Zarakastelu izena jaso da; Zaraitzun, Zarrakaztelu (Euskaltzaindiaren arabera, forma ofiziala); eta Erronkaribarren, Kargastulu.
1964ko Baionako Euskal Idazkaritzaren Euskal Herriko leku-izenen zerrendan Larrate nolabait euskaratuta,[5] eta 1979ko Euskal Herriko udalen izendegian, Euskaltzaindiak Zaharrakaztelu forma proposatzen zuen, eta 1990ean Zarrakaztelu aukeratu zuen arren.
Ezaugarriak
Armarria
Zarrakazteluko armarriak honako blasoi hau du:[6]
| « | Hondo zuri batez eta aurrean lau dorredun urrezko gaztelu batez osatuta dago. Gazteluak bi leiho biribil ditu goikaldean, eta eskailerak dituen ate bat behealdean. | » |
Bandera
Zarrakazteluko banderak Zarrakazteluko armarri dauka hondo arre baten gainean.
Geografia
Zarrakaztelu Erdialdea eskualdean dago, Aragoiko Erribera eremu naturalean.
Inguru naturala eta kokapena
Zarrakaztelu Nafarroako hegoaldean dago, Tuterako merindadearen ipar-ekialdean, Aragoiekin mugan. Herria, Nafarroako hiriburutik 70 kilometrora dago.
Klima eta landaredia
Zarrakazteluk klima mediterraneo-kontinentala dauka, 12,9 gradu batez beste (baxuena 4,3 urtarrilean eta altuena 22,0 gradu abuztuan) eta 475mm prezipitazio urtero. Urteroko egun euritsuak 70 izaten dira, gehienbat udaberri eta udazkenean. Urte osoan zehar haizerik ohikoena iparreko zierzoa da, baina udan hegoaldeko haizeak tenperaturak 35 gradutik gora igoarazten ditu.
Herriaren inguruan laborantza lurrak nagusi diren arren, pinu zumelak aurki daitezke oraindik ere udalerriko gune jakin batzuetan, batzuk berez hazitakoak, eta beste batzuk XIX. mendetik aurrera birlandaturikoak. Horrez gain, sastraka eta zuhaixkak aurki daitezke.
Estazio meteorologikoak
Zarrakaztelun dagoen, itsasoaren mailatik 343 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[7]
 Datu klimatikoak (Zarrakaztelu, 1937-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 18.5 | 22.0 | 27.0 | 30.0 | 36.0 | 38.5 | 41.5 | 40.5 | 37.0 | 30.5 | 24.6 | 20.0 | 41.5 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 9.6 | 12.0 | 15.7 | 17.9 | 22.8 | 27.6 | 30.5 | 30.1 | 25.5 | 19.9 | 13.6 | 9.8 | 19.6 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.5 | 6.9 | 9.9 | 12.0 | 16.3 | 20.5 | 22.9 | 22.7 | 18.9 | 14.5 | 9.1 | 5.9 | 13.8 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.3 | 1.8 | 4.0 | 6.0 | 9.9 | 13.4 | 15.3 | 15.4 | 12.3 | 9.0 | 4.6 | 2.0 | 7.9 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -8.2 | -9.0 | -6.5 | -3.0 | 0.6 | 4.4 | 5.4 | 5.2 | 2.0 | -1.9 | -8.5 | -10.0 | -10.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 28.9 | 25.2 | 31.6 | 54.7 | 44.9 | 36.1 | 25.1 | 22.8 | 41.7 | 56.9 | 46.7 | 43.0 | 457.5 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 25.3 | 17.9 | 37.0 | 48.5 | 30.0 | 70.0 | 48.2 | 43.0 | 83.0 | 57.0 | 55.6 | 38.6 | 83.0 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 8.6 | 7.4 | 7.5 | 9.1 | 8.7 | 5.7 | 4.1 | 4.1 | 5.6 | 8.6 | 9.3 | 9.8 | 88.5 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.7 | 0.8 | 0.4 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.5 | 2.4 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[8] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
Bere mugartean Congosto historiaurreko aztarnategia dago. 252. urtean datatutako miliario bat aurkitu zen, bai eta Porcius Felix izeneko hispaniar-erromatar baten lurperatze-lekua adierazten duen forma prismatiko oso apainduko hilobi-inskripzio bat ere.
Abd ar-Rahman III.a 924an jabetu zen bere gazteluaz, Iruñeko kanpainan. X. mendean, Iruñeko Erresumako postu aurreratu gisa ageri da musulmanekiko mugan. Ingurunetan, Erdi Aroko aztarna ugari aurkitu dira, Billazurrutz, Encisa, Castelmunio, Markuella, Puiu, Oliba eta Samasi. Herri hauek guztiak udalerri independente izan ziren, Olibako monasterioko jaurerrian sartu aurretik. Alfontso I.a Nafarroakoak 1129. urtearen inguruan Medinaceliko forua eman zien bere biztanleei, baina, Alfontso II.a Aragoikoa, eta 1163 hurrengo urtean Antso VI.a Nafarroakoa errege nafarrak Olibako monasterioa sortu zuten, eta hari lotuta geratu zen eliz jaurerri gisa. Karlos II.a Nafarroakoak argitu zuen goi-jurisdikzioa koroari zegokiola 1351an. Zenobio horrek tokiko eliza ere lortu zuen 1166an, Antso V.a Ramiritz erregeak Montearagongo abadiari esleitu ziona 1093an. Herriak, jarlekua izan zuen Nafarroako Gorteetan, eta Kontuen liburuetan Erriberako edo Tuterako merindadeko herri moduan agertu zen beti.[9]
1443an Karlos IV.a Nafarroakoa Bianako printzeak, Bardeako larre eta uren erabileraren inguruko eskubidea eman zien zarrakazteluarrei, eskubide hori gaur egun mantentzen delarik. Herria, gune estrategikoan kokatzen zen, Aragoi ibaia txalupaz igarotzeko, Erronkaribarretik zetozen almadilarientzako, eta Olibako monasteriotik hurbil egoteagatik ordaindu beharreko bidesariak zirela eta. Horrez gain, Erronkaritik Bardeara joaten ziren artzainek, Zarrakaztelutik igaro beharra zuten derrigorrez.
Zarrakaztelu abadia-hiribildu gisa mantendu zen, XIX. mendearen lehen erdian jaunen jurisdikzioak desagertu ziren arte. Ordurarte, beraz, Olibarena izan zen bere historia nagusia, harena baitzen eta, horregatik, abadeak hura gobernatzen zuen alkate arrunta izendatzen baitzuen. 1802an 1262 lur ureztatu lapurtu zituela kalkulatu zuten. 1850ean Garda Zibilaren kuartela, urtean 2000 erreal jasotzen zituen maisuaren eskola, ur libragarrien iturri bat eta irin-errota bat zituen, zeinetara Sauseko biztanleria ere joaten zen.
Nafarroako landa-biztanleriaren salbuespenez, berea ia etenik gabe handitu zen XIX. mendearen bigarren erdian, 1850 inguruan 546 ziren, 1418 1900ean, 2291 1920an; eta Udalak erabaki behar izan zuen zabalgune bat egitea, herriaren ingurabide-eremu baten mugapearen bidez. Garai honetarako (1920), Zarrakazteluk irin fabrika bat, ehungintza, hiru txokolate fabrika eta udal aurrekontuak eta auzokideen karitateak eutsitako ospitale bat zituen. Ibaia bideratzeko lanak egin ziren, ibaiertzak higatuz eta laborantzako lurrak mehatxatuz. Mahastia XIX. mendearen amaieran suntsitu zuen mahats-zorriak, eta horrek labore hori uztera eta zerealista bihurtzera bultzatu zituen nekazariak.[9]
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 2435 biztanle zituen Zarrakazteluk.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 546 | 1000 | 1045 | 1230 | 1309 | 1337 | 1409 | 1674 | 2224 | 2241 | 2409 | 2447 | 2928 | 2837 | 2678 | 2572 | 2631 | 2565 | 2487 |
Ekonomia
Lur ureztagarriak landatutako lurren %40a dira, eta gainontzekoa sekain lurrek eta larre moduan erabilitako lurrek osatzen dute. Lur ureztagarrietan artoa, eta garagarra bezalako laboreak landatzen dira, Bardeako ubideko urei esker ureztaturiko lurretan. Sekain lurretan, garagarra da landaketarik ugariena. XIX. mendearen amaieran asko handitu zen landatutako lurren azalera eta 1891ean 628 hektarea lantzen ziren arren, 1906an 2980 hektarea, 1920an 6026 hektarea eta 1935ean 6957 hektarea landu ziren.
Zarrakaztelu berrikuntza teknikoak ezarri zituen Erribera lehen herria izan zen, eta horregatik abeltzaintzak garrantzia galdu zuen Erriberako herria ere izan zen, nekazaritzarako asto eta zaldien beharra gutxitu zenean. 1906ko urriaren 19an Nafarroako nekazal aurrezki kutxak sustaturiko kooperatiba sortu zen, eta 1959ko apirilaren 15ean alpaparen kooperatiba.
Bardea
Erdi Aroan, Zarrakazteluk, Fustiñana, Tutera, Cortes, Buñuel, Cabanillas, Melida, Kaparrotsu, Alesbes, Cadreita, Valtierra, Arguedas, Santakara, Martzilla, Faltzes, Azkoien, Funes, Milagro, Corella, Olibako monasterioa, eta Erronkariko ibaxa eta Zaraitzu ibarrekin batera, Bardeako Komunitatea osatu zuen, Bardeako lur amankomunak nekazaritzarako erabiltzeko asmoarekin.
Politika
Zarrakazteluko udaletxea Elizako enparantzan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Javier Igal Iguaz da, Zarrakazteluko Independeetako hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Zarrakazteluko Independenteak | 5 | 2 | - | - | - | 5 | 6 | 5 | 5 | 6 | 8 |
| Navarra Suma | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - | 3 |
| Nafar Herriaren Batasuna | - | - | 3 | 4 | 4 | 3 | 4 | 6 | 4 | 5 | - |
| Nafarroako Alderdi Sozialista | 1 | 2 | 3 | 4 | 3 | 1 | 1 | - | 2 | - | - |
| Nafarroako Alderdi Popularra | - | - | - | - | - | - | - | - | 0 | - | - |
| Nafarroako Demokraten Elkargunea | - | - | - | - | - | - | - | 0 | - | - | - |
| Figarolgo Ekimena | - | - | - | - | - | 2 | - | - | - | - | - |
| Zarrakaztelurako Ekimen Demokratikoa | - | - | - | 1 | 2 | - | - | - | - | - | - |
| Alternatiba Independente Popularra | - | - | - | 2 | 1 | - | - | - | - | - | - |
| Espainiako Independenteen Plataforma | - | - | - | - | 1 | - | - | - | - | - | - |
| Euzko Alderdi Jeltzalea | - | 2 | 2 | 0 | - | - | - | - | - | - | - |
| Nekazaritza eta Abeltzaintzako Alderdia | 3 | 2 | - | 0 | - | - | - | - | - | - | - |
| Irtenbide Independentea | - | - | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Eusko Alkartasuna | - | - | 1 | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Aliantza Popularra-Alderdi Demokrata Popularra | - | 3 | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
| Zentro Demokratikoaren Batasuna | 2 | - | - | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea Elizako enparantzan dago.
1920. urtean altxatu zen, antzinako udaletxea zegoen orube berdinean (antzinako udaletxea 1860ko hamarkadan eraiki zuten). Eraikina, garai hartan herrian eraikitako gainontzeko eraikuntzen estilo arkitektoniko bera dauka, eta hiru zatitan banaturik dago. Beheko solairua harriz egindakoa da eta egituraren gainontzekoa margozturik dago. Udaletxea elizaren aurrean dago.
- HELBIDEA: Elizaren Plaza, 3
Egungo banaketa
Zarrakazteluko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Javier Igal Iguaz da, Zarrakazteluko Independenteak zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[11]
- Olaia Fraile Garcia (Zarrakazteluko Independenteak)
- Jesus Mugueta Sierra (Zarrakazteluko Independenteak)
- Uji Echegoyen Salvo (Zarrakazteluko Independenteak)
- Javier Alfaro Garcia (Zarrakazteluko Independenteak)
- Juan Antonio Jimenez Gabari (Zarrakazteluko Independenteak)
- Maialen Aguirre Irisarri (Zarrakazteluko Independenteak)
- Victoria Arozarena Rabasco (Zarrakazteluko Independenteak)
- Ana Isabel Aguas Zoco (Navarra Suma)
- Patricia Alfaro Bonel (Navarra Suma)
- Eduardo Garde Miqueleiz (Navarra Suma)
Batzordeak
Zarrakazteluko Udalan 7 batzorde ditu:[12]
- Ekonomia
- Kirola eta Gazteria
- Kultura, Hezkuntza eta Tokiko Dinamizazioa
- Azpiegiturak
- Eremu Naturala
- Gizarte Ekintza
- Figarol
Alkateak
1979tik, Zarrakazteluk 7 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[13] | |
| ? | 1979 | 1983 | Zarrakazteluko Independenteak | |
| ? | 1983 | 1987 | Alianza Popular-Alderdi Demokrata Popularra | |
| ? | 1987 | 1999 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Jesus Mugueta Sierra[14] | 1999 | 2007 | Zarrakazteluko Independenteak | |
| Julio Prieto Arbeloa[15] | 2007 | 2011 | Nafar Herriaren Batasuna | |
| Constantino Alfaro Cortes[16] | 2011 | 2015 | Zarrakazteluko Independenteak | |
| Javier Igal Iguaz[14] | 2015 | jardunean | Zarrakazteluko Independenteak | |
Garraioa
Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 324 linea zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak autobus geldialdi bakarra du NA-128 errepidean, Figarolerantz eta Tafallarantz.
|
Kultura
Euskara
Zaila da Zarrakaztelun euskara erabilera arrunteko hizkuntza noiz arte izan zen zehaztea. Historian zehar ez dago datu horri buruzko aipamen zuzenik, euskara ez baitzen dokumentu ofizialetan kontuan hartzen hasi XVIII. mendera arte, eta, beraz, beharrezkoa da metodo deduktiboak erabiltzea horri buruzko zerbait ondorioztatzeko.
Ager Vasconumaren erromanizazio goiztiarrak, zeinetan Zarrakaztelu baitakoa den, aldaketa teknologiko, sozial, kultural eta, jakina, idiomatiko garrantzitsuak ekarri zituen. Aldaketa horien ondorioz, latinetik eratorri ziren hizkuntzak (erromantze desberdinak: nafar erromantze lehenik eta gaztelania ondoren) gero eta gehiago garatu ziren, hasieran elkarrekin biziz eta ondoren jatorrizko euskara lekuz aldatuz. Aldaketa horien intentsitatea eta denboran duten kokapena zehaztu ahal izateko, bertakoek bizi ziren lekuei ematen zieten izena, toponimia edo pertsonen izen berak, Zarrakaztelu bera ez ezik, hura integratzen den eskualdearena ere, islatzen dituzten dokumentuez baliatu behar da, baita izaera zibil edo eklesiastikoko beste dokumentu batzuen xehetasunez ere, zeinak, zeharka, errealitatea argitzen ez duten.[17]
Aditu gehienak bat datoz ondorioztatzean Zarrakazteluko XVI. mendeko hizkuntza-errealitatea elebitasuna, euskararen ezagutza eta erabilera eta garai hartan eskualdean erabiltzen zen erromantzea izango zela. Datu horiek bat datoz Nafarroako euskararen hedadura denboran zehar ezagutzeko erabiltzen den erreferentzia klasikoetako batek emandakoekin. Manuel Lekuonak Gasteizko apaiztegian aurkitu zuen Gaztela eta Leongo Errege Koroako hogeita hamalau apezpikutzetako eta artzapezpikutzetako bakoitzean dauden Hiri, Hiri eta Lekuen Erregistroa. 1587 dokumentuaren. Testu hori eskuz idatzita dago, eta, bertan, Artzapezpikutzaren ikuspegitik, Nafarroako udalerrien hizkuntza-sailkapena egiten da, ziurrenik herri bakoitzean diharduten apaizek izan beharko lituzketen hizkuntza-trebetasunak definitzeko.
Testuak bi taldetan banatzen ditu orduko udalerriak: euskaldunak (hau da, beren burua gaztelaniaz defendatzen ez zutenak) eta «Iruñeko Gotzaindegiko biztanleak», gaztelania hizkuntza hori komunean erabiltzeko adina barneratu zen udalerriak dira. Banaketa horrek lerro zuzen bat marrazten du, eta horren azpian Zarrakaztelu dago (testuan, Carcastro), bai eta eskualdeko gainerako herriak ere; horrek esan nahi du hemendik iparraldera herri guztiek (Iruñeak izan ezik) euskara dutela hizkuntza esklusibotzat, eta hemendik hegoaldera gaztelania dela hizkuntza arrunta. Hizkuntza muga ezin da malkartsua izan, herri mugakideetako jendeak nahitaez elkarrekin komunikatu behar duelako, eta, Zarrakazteluren kasuan, jakina da zerrenda horretan Iruñeko Apezpikutzakoen taldean sartzen ziren herriak 1587az geroztik oraindik euskara agiri bidez egiaztatuta mantentzen zutela.[18]
Baina mende bat geroago Zarrakaztelun ez zen euskaraz hitz egiten, 1642ko dokumenturen batetik Fernando Maiorak Nafarroako Errege Artxibo Nagusitik erreskatatu zuela ondorioztatzera: "mi parte es natural de la dicha villa de Carcastillo, que confina con el Reino de Aragón y no sabe hablar vascuence, ni lo entiende, y los dichos testigos son de los dichos lugares y no saben hablar ni entienden el lenguaxe castellano como es público y notorio" (ni Zarrakaztelu hiribildu hartako naturala naiz, Aragoiko Erresumarekin muga egiten duena eta euskaraz hitz egiten ez dakiena, ezta ulertzen ere, eta lekuko horiek toki horietakoak dira eta ez dakite hitz egiten eta ez dute ulertzen gaztelaniaz hitz egitea publikoa eta nabarmena den bezala).
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zarrakaztelu ez-euskal-eremuan saiklatu zen.[19]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zarrakaztelu ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[20]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Zarrakaztelu eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %1,26k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 1,25k eta 2018n % 2,30k.
Kirola
Zarrakaztelun, Larrate K. E. futbol-klub bat dago, hainbat kategoriarekin: txikienetatik hasi eta eskualdeko lehen mailako taldera arte. Herrian ere klub zikloturista bat sortu da duela oso gutxi, eta herrietan barrena ibiltzen dira ahal duten guztietan. Larunbatetan, kiroldegiko pabiloian, eskualdeko areto-futboleko liga bat dago. Herrian ere badaude emakumeen eta gizonen eskubaloi-taldeak, hainbat kategoriatakoak.
Jaiak
- San Babil eguna, urtarrilaren 24an
- Gazteriaren jaiak, ekainaren azken asteburuan
- Arrosarioko Andre Mariaren jaiak, abuztuaren lehengo asteburuan
- Urriko jaiak, urriaren lehengo asteburuan
Ondarea
Ondasun nabarmenak
- Olibako monasterioa, XII. mendean eraikitako kristiau monasterio erromanikoa.
- San Salbatore eliza, XIII. mendean eraikitako kristiau eliza.
- Olibako Abateen jauregia, XVI. mendeko abate-jauregia, pizkundar estiloan.
- Zarrakazteluko gaztelua, Erdi Aroko gaztelu zaharra.
Eremu naturalak
- Bi Erresumen urmaela, urmael endorreiko txikia.
Zarrakazteluar ospetsuak
- Marcelino Garde Villafranca (1925-1990), olerkari, idazle, apaiz eta euskaltzaile.
- Jose Maria Goiena Barandalla (1930-2021), enpresaburu.
- Ricardo Visus Antoñanzas "Caito" (1931-2020), tenor, kantu-zuzendari eta opera-zuzendari.
- Pedro Tabar Oneka (1945-), politikari.
- Isabel Garcia Hualde (1952-), idazlea.
- Julio Ariza Irigoien (1957-), enpresaburu eta politikari.
- Juan Peralta Gascon (1990-), txirrindulari.
Irudiak
_-_Perspectiva.jpg.webp)
Oharrak
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Zarrakaztelu - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Baionako Euskal Idazkaritza. (1974). «Euskal Herriko leku-izenak» Jakin 8: 164–179..
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Zarrakazteluko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- Nafarroako Entziklopedia Handia | ZARRAKAZTELU. (Noiz kontsultatua: 2022-05-23).
- «Zarrakaztelu» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- (Gaztelaniaz) «Grupos municipales» Ayuntamiento Carcastillo (Noiz kontsultatua: 2022-05-23).
- (Gaztelaniaz) «Áreas» Ayuntamiento Carcastillo (Noiz kontsultatua: 2022-05-23).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. www.noticiasdenavarra.com: Javier Igalek Zarrakazteluko alkate izaten jarraituko du gehiengo absolutuarekin. (Noiz kontsultatua: 2022-05-23).
- (Gaztelaniaz) CARCASTILLO, G. MÉNDEZ. (2009-08-05). «Zarrakazteluko gaztetxoentzako egun handia» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-23).
- (Gaztelaniaz) Noticias, Diario de. «Alkateak erantzun du... Zarrakaztelun» www.noticiasdenavarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-23).
- Zelaieta, Koldo Zuazo. (2017). «El iceberg navarro. Euskera y castellano en la Navarra del siglo XVI. (Peio J. Monteano)» Fontes linguae vasconum: Studia et documenta 49 (124): 388–390. ISSN 0046-435X. (Noiz kontsultatua: 2022-05-16).
- Lekuona, Manuel. (1933). «El euskera en Navarra a fines del siglo XVI» Revista internacional de los estudios vascos = Eusko ikaskuntzen nazioarteko aldizkaria = Revue internationale des ètudes basques = International journal on Basque studies, RIEV 24 (3): 365–374. ISSN 0212-7016. (Noiz kontsultatua: 2022-05-16).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
- «Wayback Machine - Nafarroako herri eta hiri senidetuak» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q1648542
Multimedia: Carcastillo / Q1648542
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zarrakaztelu