Zare
Zare[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Zangozako merindadean eta Zangozerria eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 46,9 kilometrora. Altuera 390 eta 737 metro artekoa da, eta 12,67 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtea 130 biztanle zituen.
| Zare | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria | |||||||||||
 Zare eta ingurunetako larreak hegoaldetik | |||||||||||
| |||||||||||
 | |||||||||||
| Kokapena | |||||||||||
| Herrialdea |  Euskal Herria | ||||||||||
| Lurraldea | Nafarroa Garaia | ||||||||||
| Merindadea |  Zangoza | ||||||||||
| Eskualdea | Zangozerria | ||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatua |  Espainia | ||||||||||
| Erkidegoa | Nafarroa | ||||||||||
| Barrutia | Agoitz | ||||||||||
| Izen ofiziala |  Sada | ||||||||||
| Alkatea (2015-2023) | Jesus Maria Lekunberri Genbe (talde independente) | ||||||||||
| Posta kodea | 31491 | ||||||||||
| INE kodea | 31212 | ||||||||||
| Herritarra | zaretar, zareko | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°34′24″N 1°23′37″W | ||||||||||
| Azalera | 12,67 km² | ||||||||||
| Garaiera | 390-737 metro | ||||||||||
| Distantzia | 46,9 km (Iruñetik) | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 130 (2023:  −9) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 10,26 biztanle/km² | ||||||||||
| Zahartzea[1] | % 22,95 | ||||||||||
| Ugalkortasuna[1] | ‰ 0 | ||||||||||
| Ekonomia | |||||||||||
| Jarduera[1] | % 78,95 (2011) | ||||||||||
| Desberdintasuna[1] | % 0 (2011) | ||||||||||
| Langabezia[1] | % 3,89 (2013) | ||||||||||
| Euskara | |||||||||||
| Eremua | eremu ez-euskalduna | ||||||||||
| Euskaldunak[1][2] | % 2,00 (2018:  %0,6) | ||||||||||
| Datu gehigarriak | |||||||||||
| Webgunea | www.villadesada.es | ||||||||||
Oibar ibarraren erdian dago Zare, eta, inguruko beste hainbat herriren antzera, muino baten inguruan, baina kasu honetan ez dago horren gainean gaztelurik dagoenik jakiterik, nahiz eta kontrakoa aurreikus daitekeen. Bizkaia ibarreko sarreran, Oibar ibarreko bigarren herri populatuena da, Oibar ibarburuaren ondoren. Bere arkitektura, Mendialdea Behereko gainerako herrien antzera, Nafarroako eremu iparraldegorako etxe tipikoen artean txandakatzean datza, horma zuriekin eta harrizko erliebeekin, eta herrialdearen erdialdeko zonaldeen antzekoagoekin, erabat pilatutako harriekin eginak.
Bertako biztanleak zaretarrak edo zarekoak dira.
Izena
Zare beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:
- gaztelaniaz: Sada
- nafar erromantzez edo aragoieraz: Sada
Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]
- Sada (1112)
- Çare (1127)
- Sada (1141)
- Sada (1268)
- Care (1349)
- Sada (1366)
- Sada (1534)
- Sada (1677)
- Sada (1829)
- Sada de Sangüesa (1911)
- Sare (1935)
- Zare (1961)
- Zare (1974)
Etimologia
Zare (euskara) edo Sada (erromantzez) izenaren etimologia ezezaguna da. Patxi Salaberrik, Zaraitzun gordetako Zare euskal izen tradizionalean oinarrituz, izena Lapurdiko Sara herriarekin lotzen du, baina ez du toponimorako etimologia egokirik aurkitzen. Hori bai, J. Gifforden teoria jasotzen du. Teoria horren arabera, izenaren jatorria ahots latindar saturo hitzaren plurala izango litzateke, Iruñerriko Sadar ibaia eta Galiziako Sada bezalaxe. Argi dago teoria honek aukera gutxi dituela egokia izateko. Esan bezala, badago Sada bat Galizian, ziur aski kasu honekin zerikusirik ez duena.
Ezaugarriak
Armarria
Zareko armarriak honako blasoi hau du:[5]
| « | Hondo gorri batez eta aurrean urrezko eta almenadun hiru-dorredun gaztelu batez osatuta dago, erdiko dorrea alboetakoak baino altuagoa da, ate eta leiho urdinekin. Erdiko dorrearen bi aldeetan urrezko palmondo bat dago, eta atearen gainean beste bi daude, gurutzatutak. | » |
Bandera
Zareko banderak Zareko armarria dauka hondo gorri baten gainean.
Geografia
Zare Oibar ibarrean dago, Zangozerria eskualdean, Nafarroa Garaia herrialdearen ekialdean.
Inguru naturala eta kokapena
Herria, Nafarroa ekialdean kokatzen da, Zangozako merindadearen hegoaldean. Lizarra eta Zangoza elkartzen dituen NA-132 errepideko 65. kilometroan dagoen gurutzetik kilometro batera dago.
Klima eta landaredia
Zareko klima mediterraneo motakoa da, nahiz eta iparraldean klima kontinentalaren ezaugarriak izan. Iparraldeko gune menditsuenetan prezipitazioak ugariagoak dira, urtero 800mm inguru, baina zenbat eta hegoalderago urriagoak, herrigunean, esaterako, 500mm euri baino ez dira jausten urtero. Batez besteko tenperatura 12 eta 13 gradu artekoa da eta urteroko egun euritsuak 80 eta 100 bitartekoak.
Zareko basoak asko gutxitu dira denboraz, gaur egun, jatorrizko haritzen eta arteen hedadura 223 hektareakoa baino ez dela. Arteei eta haritzei XIX. mendetik birlandatutako pinu lariziar austriarrak batu arren, basoak herriko azaleraren %7,1 baino ez ziren XX. mendearen amaieran.
Estazio meteorologikoa
Zaren ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Oibar pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 556 metrora, Nafarroako Gobernuak 1974n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]
 Datu klimatikoak (Oibar, 1974-2020)  | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Hila | Urt | Ots | Mar | Api | Mai | Eka | Uzt | Abu | Ira | Urr | Aza | Abe | Urtekoa |
| Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) | 19.0 | 23.0 | 28.0 | 29.0 | 36.0 | 39.0 | 41.0 | 41.0 | 40.0 | 31.0 | 25.0 | 19.0 | 41.0 |
| Batez besteko tenperatura maximoa (°C) | 8.8 | 11.1 | 14.7 | 16.2 | 20.9 | 26.1 | 29.7 | 29.5 | 25.2 | 19.4 | 12.9 | 9.4 | 18.7 |
| Batez besteko tenperatura (ºC) | 5.2 | 6.7 | 9.7 | 11.2 | 15.3 | 19.6 | 22.5 | 22.5 | 19.0 | 14.4 | 9.1 | 6.0 | 13.4 |
| Batez besteko tenperatura minimoa (°C) | 1.6 | 2.3 | 4.6 | 6.2 | 9.7 | 13.1 | 15.3 | 15.6 | 12.8 | 9.5 | 5.3 | 2.5 | 8.2 |
| Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) | -11.0 | -8.0 | -10.0 | -2.0 | 1.0 | 5.0 | 7.0 | 6.0 | 4.0 | -1.0 | -7.0 | -10.0 | -11.0 |
| Batez besteko prezipitazioa (mm) | 50.1 | 48.6 | 47.1 | 73.6 | 57.9 | 47.4 | 28.9 | 30.7 | 57.2 | 77.2 | 57.3 | 68.12 | 654.2 |
| Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) | 44.0 | 43.4 | 47.5 | 54.0 | 56.0 | 88.5 | 31.0 | 68.0 | 75.5 | 66.5 | 43.1 | 58.0 | 88.5 |
| Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) | 8.4 | 7.7 | 6.5 | 10.1 | 8.6 | 5.6 | 4.1 | 3.7 | 5.4 | 8.6 | 9.6 | 9.6 | 87.7 |
| Elur egunak (≥ 1 mm) | 0.8 | 0.9 | 0.7 | 0.2 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.0 | 0.2 | 0.8 | 3.5 |
| Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7] | |||||||||||||
Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.
Ikusi edo aldatu datu gordinak.
Historia
Udalerrian, Brontze Aroko pieza leundu batzuk aurkitu ziren. Hortik datoz Faustina Zaharraren bi txanpon erromatar ere. Erromatarren garaian Ledea (erromatar vila) eta Eslaba (Santakriz) arteko galtzada erromatarra igarotzen zen Zaretik. Garai hartan, Zangozako bidearen ondoan, herrixka bat izan zen. Bertako biztanleak mahasti eta olibadiak lantzen zituzten.
Erdi Aroa
Erdi Aroan Zare, inguruko herriekin batera, mairuen inbasioez babesteko gotorleku sare baten partaide izan zen.1076. urtean Leireko Erraimun abadeak, Fontanellako jauregiaren dohaintza jaso zuen. 1084tik aurrera, aldi labur batez, Zare Aragoiko erresumaren zati izan zen. Zareko familiarik antzinakoena Aznarez familia da. Familia honek 1236an Xabierko gaztelua jaso zuen Tibalt I.a erregearen eskutik. Juana Aznarez de Sada, Maria Azpilikuetaren ama eta Frantzisko Xabierkoaren amona, leinu honetakoa zen.
Zare Oibar ibarraren zati izan zen Ertaro osoan. Leireko monasterioak bi jauregi erosi zituen bertan, bata dohaintza bidez eta bestea erosketa bidez 1112n, eta Iratxeko monasterioak 1141ean bazuen jada San Joan monasterioa, gero (1289) Orreagako Santa Mariari esleitu zitzaiona, Migel Peritz Legarikoa apezpiku iruindarraren epaiaren bidez. Koroako bilauek, 1280an, urtean 3 kahitzeko bi lapurreta eta erdi gari eta beste hainbeste garagar eta olo, gehi kahiz bat, gari-lapurreta bat eta garagar eta olo-lapurreta bat zor zituzten. Karlos III.a Nafarroakoa erregeak Leringo konderriari atxiki zion hiribildua 1425. urtean. Pierres Azkoiengoa, bere elizako zaindaria, Olibako monasterioari emana zion.[8]
Aro Modernoa
1537an zarekoek uko egin zioten "alardea" egiteari edo borroka zezaketen guztiak elkartzeari. Luis V.a Beaumontekoa Leringo laugarren kondeak eman zien agindua, zeinaren menpekoak baitziren, baina Zareko biztanleek argudiatzen zuten ez zeukala nahikoa autoritaterik "alardea" antolatzeko, erregeordeak agintzen zuenean bakarrik.[9]
Aro Garaikidea
1846an, Zare Oibar ibarraren zati batetik banandu zen, eta udalerri gisa erabat bananduta geratu zen; gainera, zuzenbide erkidearen mende jarri zen, 1837an jurisdikzio-jaurerriak behin betiko ezabatu baitziren.
1847an eskola bat zuen, urtean 2000 errealez hornitua; parrokoa auzokoa zen, eta bi onuradunak -elizak ere bazituenak- berriki Martzillako monasterioko abadeak edo erregeak kargua utzi zuen arte izan ziren, hutsik zegoen hilabetearen arabera; Aragoi ibaiaren gainean errota bat zegoen.
Herriko ospitalea XVII. mendearen amaieran ere bazegoen. Erregulartasunez funtzionatu zuen XIX. mendearen hasiera arte. Batzarra herriko parroko, onuradun eta erregidoreek osatzen zuten, baita bi kabildoek ere, elizakoak eta sekularrak. Etxezain bat eta abegitsu bat zeuden, zentroa zaintzen. Etxez etxe auzokoen artean bildutako limosnetatik zetozen sarrerak.
1920ko hamarkadan bi eskola eta ospitale zeuden. Zarek Sada ofizialki 1908ra arte deitu zen, Geografia Elkartearen erabakiz Sada de Sangüesa ("Zare Zangoza") izena hartu baitzuen, zalantzarik gabe, beste toponimo berdinetatik bereizteko, Galiziako Sada nagusiki.
Demografia
2023 urteko erroldaren arabera 130 biztanle zituen Zarek.[10]
| 1842 | 1857 | 1860 | 1877 | 1887 | 1897 | 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1981 | 1991 | 2001 | 2011 | 2021 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 621 | 569 | 618 | 727 | 798 | 810 | 805 | 791 | 790 | 693 | 616 | 556 | 548 | 425 | 336 | 280 | 224 | 187 | 136 |
Ekonomia
Herritarren %65a nekazaritza edo honekin harremana duten ihardueratan aritzen da. Ardogintza eta labore-ekoizpena bereziki garrantzitsuak dira. Lursail handiak eta ortu txikiak badaude ere, orokorrean lurraren jabetza nahiko banaturik dago.
1939an sortutako Zareko upategiak (Bodega San Francisco Javier SC) Palacio de Sada izeneko ardoak ekoizten ditu[11].
Politika
Zareko udaletxea herrigunean dago, eta idazkaria, era berean, Eslabako eta Lergako Udaletako idazkaria da. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Jesus Maria Lekunberri Genbe da, Zareko Talde Independentea zerrendako hautagai gisa aurkeztu zena.
Udal hauteskundeak
| Alderdia | Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1979 | 1983 | 1987 | 1991 | 1995 | 1999 | 2003 | 2007 | 2011 | 2015 | 2019 | |
| Zareko Talde Independentea | - | - | - | - | - | - | 5 | - | 5 | 5 | 5 |
| Zareko Independenteak | 7 | - | - | 7 | - | - | - | - | - | - | - |
| Batasun Popularra | - | - | 7 | - | - | - | - | - | - | - | - |
Foru hauteskundeak
Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:
|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Udala
Udalaren egoitza eta udaletxea erdialdean dago.
- HELBIDEA: Kantoi kalea, z/g
Egungo banaketa
Zareko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Jesus Maria Lekunberri Genbe da, Zareko Talde Independentekoa. Zinegotziak 4 daude:[12]
- Alfredo Baztan Blasco (Zareko Talde Independentea)
- Luis Carlos Urrizelki Elduaien (Zareko Talde Independentea)
- Miguel Irigoien Mancho (Zareko Talde Independentea)
- Victor Manuel Iriarte Anaut (Zareko Talde Independentea)
Alkateak
1979tik, Zarek 5 alkate izan ditu:
| Alkatea | Agintaldi hasiera | Agintaldi amaiera | Alderdia[13] | |
| Francisco Javier Sagues del Castillo[14] | 1979 | 1983 | Zareko Independenteak | |
| Joaquin Perez Zubiat[15] | 1983 | 1987 | kudeaketa-batzordea | |
| Jose Genbe Goienetxe[16] | 1987 | 1991 | Batasun Popularra | |
| Francisco Javier Sagues del Castillo[14] | 1991 | 1995 | Zareko Independenteak | |
| Francisco Javier Sagues del Castillo[14] | 1995 | 2003 | kudeaketa-batzordea | |
| Jesus Maria Lekunberri Genbe[17] | 2003 | 2007 | Zareko Talde Independentea | |
| Jesus Maria Lekunberri Genbe[17] | 2007 | 2011 | kudeaketa-batzordea | |
| Luis Angel Mateo Azkarate | 2011 | 2015 | Zareko Talde Independentea | |
| Jesus Maria Lekunberri Genbe[17] | 2015 | jardunean | Zareko Talde Independentea | |
Kultura
Euskara
Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zare atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[18]
Koldo Zuazok, 2010ean, Zare ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[19]
Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Zare eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren %0,00k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 1,40k eta 2018n % 2,00k.
Jaiak
- San Bizenteko jaiak, abuztuaren hirugarren asteburuan
Ondasun nabarmenak
- San Bizente eliza, XVI. mendeko kristiau eliza, gotiko estiloan.
- Zareko jauregia, Erdi Aroko jauregia.
Zaretar ospetsuak
- Javier Uritz Lasaga (1747-1829), abokatu eta elizgizon.
Irudiak
Herria San Migel menditik
Herria elurpean
Herria udaberrian
Herriko ikuspegia
Oharrak
- /s̻áɾe/ ahoskatua (laguntza)
Azentua: zorrotza lehengo silaban
Erreferentziak
- Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
- Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
- Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
- Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
- «Zare - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
- Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1977). Heraldica municipal, merindad de Sangüesa (I) : Abaurrea-Izalzu. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0076-4. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- .
- Oibarreko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
- Nafarroako Entziklopedia Handia | ZARE. (Noiz kontsultatua: 2022-04-16).
- Florencio., Idoate,. (1997). Rincones de la historia de Navarra. Gobierno de Navarra ISBN 84-235-1579-6. PMC 977692024. (Noiz kontsultatua: 2022-04-16).
- «Zare» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
- (Gaztelaniaz)(Ingelesez) Zareko upategiaren webgunea
- (Gaztelaniaz) «UDALBATZA» www.villadesada.es (Noiz kontsultatua: 2022-04-16).
- (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
- «ZARE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- «ZARE - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- (Gaztelaniaz) Vidondo, Aser. (2020-06-26). «Zarek azken ikasturtea itxi du» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
- Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
- Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
Ikus, gainera
Kanpo estekak
| Autoritate kontrola |
|---|
Datuak: Q633493
Multimedia: Sada (Navarra) / Q633493
Liburuak: Euskal Herriko bidaia-gida/Herriz herri/Zare