Zaraitzuera

XVIII. mendean, idazki erlijiosoak ditugu: Itzalleko eta Orontzeko ikasbideak eta Jose Maria Satrustegik argitaratu idazkiak.

XIX. mendean, idazki erlijiosoekin batera, Luis Luziano Bonaparteren ikerlanak ditugu. Eaurtako Pedro Jose Sanperrek Done Matairen ebanjelioa itzuli zuen eta Jose Urrutiak, Arturo Campionen Orreaga balada.

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Zaraitzuko herri guztiak sailkatu zituen, behe-nafarrera euskalkiko ekialdeko azpieuskalkian.[1] Pedro Irizarren kalkuluen arabera, 1860 eta 1870 artean 3 137 euskaldun inguru egongo ziren Zaraitzun, guztiak zaraitzuera hiztunak.[2]

XX. mendea

1904an, Iruñeko gotzaindegiko Elizaren Gida eta langileen egoeraren arabera, 1904ko irailaren 1ean, Zaraitzuera hitz egiten zen Erroibarko herri guztietan, Itzaltzutik Uskartzera.

Ziriako eta Federiko Garraldak Euskal Esnalea aldizkarian hainbat artikulu idatzi zituzten ibarreko hizkeran 1911tik 1925era arte, gai askotarikoak jorratuz: ipuinak, igarkizunak, kontakizunak, historia, abereak, ohiturak eta haur jolasak. Azkuek euskal folklorea eta etnografiari buruzko ikerketan Zaraitzuko erran zahar, kantu eta ipuinak jaso zituen, hala nola hitz asko bere hiztegian ere.

Luze Irigarairen 1935eko datuek, biztanleriaren datuekin konbinatuta, adierazten dute urte horretan Zaraitzuko 1 539 euskaldun izango zirela, guztiak ere erroibarrera hiztunak.

1930eko hamarkadan, Zaraitzuko azpieuskalkiak bere nagusitasuna galdu zuen gaztelaniaren mesedetan, asmo politikoko (Frankismoa) eta izaera ekonomikoko hainbat inguruabar sozialengatik, gaztelaniaren aurrerabidea errazten zutenak. Borondatezko berezko hizkuntzaren galera hori euskaraz hitz egiteko debekuarekin batera gertatu zen. Hala, 1937an erabat debekatu zen bide publikoan euskaraz hitz egitea. Hurrengo urtean, euskara erregistroetatik kanpo uzten da, eta horren atzetik daude auzitegiak, saltokiak, eskritura publikoak, aldizkariak, eskolak, irratiak... Horrela, herri landatarrenetan, edo batzuetan ezta hori ere, euskara familiartera bakarrik baztertuta geratu zen.

Ondorioz, 1970ean beste zenbaketa bat egin ondoren, Zaraitzuko 330 euskaldun zaraitzuera mintzo ziren.[3]

Koldo Mitxelenak 1958tik aurrera euskalkia sakonki aztertu zuen. Jose Estornes Lasak Zoilo Mosoren kontakizunak jaso zituen 1969an. Koldo Artolak 1975 eta 1992 artean Zaraitzun bildu ahozko testigantzak argitaratu ditu. Itxaro Bordak bere Bakean ützi arte (1994) liburuan Itzaltzuko pertsonaia dakar, Joana Garralda, Zaraitzuko euskaraz mintzo dena.

XXI. mendea

"Uskaraz ikas eta dosta" leloa, Otsagiko ikastola batean

Aitor Aranak Zaraitzuko euskaldunen testigantzak jaso zituen. Egun, ez dago ia hiztunik eskualdean. Hala ere, Aitor Aranak Zaraitzuko hiztegia argitaratu zuen eta hurrengo urtean gramatikako liburua; era berean, testuak itzuli ditu, bai eta ibarrean ikastaroak eman ere. Aipatzekoa da halaber Iñaki Camino ikerlariaren lana.

2003an, Asisko Urmenetak, Marc Armspachek eta Jokin Larreak Gartxot komikia argitaratu zuten, Zaraitzuko uskaraz idatzirik.

250 urtetik hona jasaten ari zen euskalduntze-ezaren prozesua 2000ko hamarkadan iritsi zen bere punturik kritikoenera, eta Zaraitzun zaraitzueraren kontserbazio-egoera kritikoa izan zen. 2007an apenas gelditzen zen Zaraitzuko uskara garbia eman zezakeen euskaldun zaharrik: Otsagiko Pedro Juan Zoco eta Eaurtako Mari Cruz Esarte baino ez, segur aski.[4]

Kontserbatutako testuei eta egindako ikerketei esker, eta bailaran euskara batua ezagutzen duten gazteen ehuneko handiari esker, azpieuskalkia berreskuratu ahal izango litzateke. Zaraitzuerako ikastaroak egin dira jada, eta batuaren gaur egungo hiztunek barietatea hartzen badute, Zaraitzuko uskararen erabilera zabaltzen den heinean, zaraitzueraren eta euskara batuaren arteko elkargunea gertatzen da, euskararen beste azpieuskalkiekin gertatzen ari den bezala, eta, beraz, zaraitzueraren irakaskuntza ondorio praktikoetarako alferrikakoa da, hiztun potentzialak batuaren hiztunak baitira eta azkenean hiztun bihurtzen baitira.

Bokalak

• ea > ea, ia: emaztea,emaztia.

• ee > ee, ie: berzeen,berzien.

• oa > oa, ua: ardoa,ardua.

• Sinkoparen maiztasuna handia da, hau da, bi kontsonanteren arteko bokala galtzen da: zra, gra 'zara, gara', egitra 'egitera', kontra 'honetara', bukatrik 'bukaturik', zren 'ziren'.

Batzuetan, bi bokalen arteko -r- galtzen da halaber: ikusien 'ikusiren', mutilan 'mutilaren', diabruandako 'deabruarendako'.

• Euskara batuan ei diptongoa duten hitz batzuek oi forma dute inoiz: zoin 'zein', odei, odoi 'hodei', zemat, zomat 'zenbat'.

• Bokal artean u bokalak b kontsonantea ematen du: gaba 'gaua', gaberdi 'gauerdi', dabe 'die' (daue).

Kontsonanteak

• j- eta ih-, hitz hasieran, x- bilakatzen dira: xakin 'jakin', xin 'jin', xan 'jan', xei 'jai', xarduki 'iharduki', xardetsi 'ihardetsi'.

• Orokorrean, h ez da ahoskatzen, baina erakusleetan, horren ordez k- agertzen da: kau, kori, kura; berdin leku adberbioetan: kemen / keben / ken, kor, kan... baita haien eratorrietan ere: kainberze, konengatik, e.a. Singularreko bigarren pertsonan batzuetan y dugu: yut 'haut', yuen 'huen'. Hitz batzuetan, bokal ezberdinen artean mantendu da, -g- ahoskapenaz: agoa 'ahoa', ugalde 'uhalde'; baina Zaraitzuko iparraldean bokal ezberdinen arteko ia kasu guztietan mantendu da: logi 'lohi', xagu 'xahu', begi 'behi', begarri 'beharri', ogatze 'ohatze'.

Bustidura

• Normalean in, il multzoak ez dira soinu bustiaz ebakitzen: mina, mila, ilargi, baina bai ain, ail multzoak: gañan 'gainean', añari, 'ainari, ainara, enara'.

Izenak

• NOR: -RA singularra -a bukaera duten hitzetan: Artu ginuen tranbiara, eskolara bukatzen zelarik baina tranbia bat, eskola bat.

• Objektu zuzenak artikulurik bage erabiltzeko joera du: zen Otsagiko, edaten ginuen ur.

• NONDIK: singularrean -(e)RIK izen berezia denean, -(e)TIK izen arrunta denean: Ezkarozerik eta menditik, pluralean -ETARIK: karriketarik ebiltzen da.

• NORA: -(e)RA izen bereziek, -(e)ALA arruntek: Ezkarozera eta erriala, oianeala.

• NORI: singularrean -ARI, pluralean -ER: lagunari eta laguner.

• NORENDAKO (norentzat): singularra -ARENDAKO eta plurala -ENDAKO.

• Bizidunekiko deklinabidean -GAN atzizkia ez ezik, BAITAN ere erabiltzen da: gugana edo gure baitara, zuganik edo zure baitarik.

• Gaztelaniazko -ón > -io mailegu zaharretan: arrazio 'arrazoi', montio 'montoi'.

• Gaztelaniazko -ón > -oe, -oa mailegu guti batzuetan: Arague, Aragua 'Aragoi'.

• Gaztelaniazko -ón > -on mailegu berrietan: sason 'sasoi', xabon 'xaboi', kamion 'kamioi'.

• Gaztelaniazko -ción > -zione: afizione 'afizio', inyekzione 'injekzio', diputazione 'diputazio'.

• -XKO atzizki txikigarria: pajexko 'pajetxo', zatixko 'zatitxo', gorrixko 'gorritxo', txakurko 'txakurtxo'.

• Nihaur, guhaur edo zuhaur moduko izenordain indartuak erabiltzen dira.

• Ihor, ior, iyor, yor, ('inor', 'nehor') izenordea du.

• Zenbakiak: bat, bida, irur, laur, borz, sei, zazpi, zortzi, bedratzi, amar, ameka,....

Aditzak

• Partizipioa -(r)IK eta, batzuetan, -TA: bukatrik / bukatuta, xakinik / xakinta vs. bukatua, jakina.

• Aditzen plurala egiteko -E edo -IE erabiltzen da: die 'dute, zien 'zuten', zinien 'zenuten', zintzaen, zintzaien 'zineten', dabe, dauie 'die'.

• NOR-NORI-NORK adizkietan, ekialde osoan erabiltzen den *eradun erroa -AU- bilakatu da: dauzut 'dizut', dadaie 'didate', dabet 'diet', zaukun 'zigun'.

• Aditzen geroaldia beti -(r)EN atzizkiaz osatzen da: eginen dut, emanen dauzut... eta baita: ekusi(r)en (du)zu 'ikusiren duzu' oritren zra eta oritien zra 'oroituren zara'.

• Zuka edo zuzka, errespetuzko tratamendua: erran ziakozun 'erran zion', xin (di)zu 'jin da', argitzen dizie 'argitzen dute'.

• Xuka edo xuxka, maila berekoen arteko tratamendua: erman diabexut 'eraman diet', fan nixu 'joan naiz'.

• Hika, gazteagoekin erabiltzen den tratamendua: i iz 'hi haiz', yintzan 'hintzen', yuen 'huen', yut 'haut'.

• Ahalerazko formak -*IRO- zein -*EZA- erroaz osa daitezke: dezaket, droket, doket edo dauket.

• -(e)NEZ atzizkia: Ez dakiat orai xeiak bukatu drenez.

• Yrizar, P (1999-2002). Morfologia del verbo auxiliar bajo navarro oriental (III), Euskaltzaindia.

• Azkue, R M (1939). Euskalerriaren Yakintza. I: Ohitura eta sineskeriak, Espasa Calpe.

• Azkue, R M (1942). Euskalerriaren Yakintza. II: Ipuin eta irakurgaiak, Espasa Calpe.

• Azkue, R M (1945). Euskalerriaren Yakintza. III: Atsotitzak, esaerak, haurren hizkuntza, aho-korapiloak, goitizenak eta igarkizunak, Espasa Calpe.

• Azkue, R M (1947). Euskalerriaren Yakintza. IV: Otoitzak, olerkiak, eguraldia, sendakuntza eta haurren jolasak, Espasa Calpe.

• Intza, D (1974). Naparroa-ko euskal-esaera zarrak, Bianako Printzea Erakundea.

• Bonaparte, L L (1863). Carte des sept provinces basques montrant la délimitation actuelle de l’euscara et sa division en dialectes, sous-dialectes et variétés, Luis Luziano Bonaparte.

• Bonaparte, L L (1872). Études sur les trois dialectes basques des vallées d’Aezcoa, de Salazar et de Roncal, tels qu’ils sont parlés à Aribe, à Jaurrieta et à Vidangoz, Luis Luziano Bonaparte.

• Camino, I (1997). Aezkoako euskararen azterketa dialektologikoa, Nafarroako Gobernua.

• Camino, I (2003). "Hego-nafarreraren egituraz", Fontes Linguae Vasconum (FLV), 94.

• Lafon, R (1955). "Sur la place de l'aezcoen, du salazarais et du roncalais dans la classification des dialectes basques", Pirineos, 35-38.

• Mitxelena, K (1967). "Notas fonológicas sobre el salacenco", Julio de Urquijo Euskal Filologiarako Mintegiaren Urtekaria (ASJU), 1.

• Txillardegi; Aurrekoetxea, G (1987). Euskal dialektologiaren hastapenak, Udako Euskal Unibertsitatea.

• Zuazo, K (1998). "Euskalkiak, gaur", Fontes Linguae Vasconum (FLV), 78.

• Zuazo, K (2003). Euskalkiak. Herriaren lekukoak, Elkar.

• Garrido, M (1976). Raices dokumental saila: Natibitate kantua eta agurra.

• Arana, A (2001). Zaraitzuko Hiztegia, Nafarroako Gobernua eta Hiria Liburuak.
• Egaña, M; Artola, K eta Arbelaiz, J J (1983). Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa (EAEL), I, Aranzadi Zientzia Elkartea.
• Egaña, M; Artola, K eta Arbelaiz, J J (1990). Euskalerriko Atlas Etnolinguistikoa (EAEL), II, Aranzadi Zientzia Elkartea.
• EUSKALTZAINDIA (2008). Euskararen Herri Hizkeren Atlasa (EHHA).
• Azkue, R M (1969). Diccionario vasco-español-frances (repr. facsimil), La Gran Enciclopedia Vasca.
• Echaide, A M (1984). "Erizkizundi Irukoitza (Euskara 1925)", Iker, 3.
• Echaide, A M (1989). El euskera en Navarra: Encuestas lingüísticas (1965-1967), Eusko Ikaskuntza.
• Mitxelena, K (1958). "Un vocabulario aezcoano, salacenco y roncales preparado por el principe Bonaparte", Boletin de los Amigos del Pais.
• Sarasola, I eta Mitxelena, K (2005). "Orotariko Euskal Hiztegia", Desclée de Brouwer.

• Alzola, N (1958). "Una carta de D. Pedro Jose Samper, Vicario de Jaurrieta, dirigida al Principe Luis Luciano Bonaparte", Principe de Viana, 72-73.
• Arana, A (2004). Nafarroako euskalkiak. Zaraitzuera. Irakurgaiak, Hiria Liburuak.
• Barandiaran, A (1996). Iruñeko Udalaren literatur lehiaketak (1882-1928), Iruñeko Udala.
• Bonaparte, L L (1867, 1973). El salmo quincuagesimo, traducido al vascuence del valle de Salazar, de la versión castellana de don Felipe Scio, por don Pedro Jose Samper, abad de Jaurrieta, Itxaropena.
• Bonaparte, L L (1868). Le Cantique des trois jeunes gens dans la fournaise, dans les dialectes basques d’Aezcoa, de Salazar et de Roncal, Luis Luziano Bonaparte.
• Bonaparte, L L (1869). Le petit catéchisme espagnol du P. Astete, traduit en trois dialectes basques: I. Aezcoan, par P.J. Minondo. II. Salazarais, par P. J. Samper. III. Roncalais, par P.Hualde. Verifié et modifié sur les lieux mêmes par L.L. Bonaparte, Luis Luziano Bonaparte.
• Bonaparte, L L (1869, 1976). El salmo quincuagesimo, traducido al vascuence aezcoano, salacenco y roncales de la version castellana del Padre Felipe Scio, por don Martin Elizondo, de Aribe, don Pedro Jose Samper, abad de Jaurrieta, y don Mariano Mendigacha, de Vidangoz, Itxaropena.
• Bonaparte, L L (1883). "Curiosidades euskaras. Carta escrita en el sub-dialecto salacenco al Príncipe Luis Luciano Bonaparte, por D. Pedro José Samper, Abad de Jaurrieta, acompañada de notas gramaticales redactadas por aquel ilustre bascófilo.", Revista Euskara, 6.
• Campion, A (1971).Orreaga. Balada escrita en el dialecto guipuzcoano, acompañada de versiones a los dialectos bizcaino, labortano y suletino y de diez y ocho variedades dialectales de la region bascongada de Nabarra desde Olazagutia hasta Roncal, La Gran Enciclopedia Vascaren argitalpen bereizia.
• Estornes, J (1985). "Zoilo’ren uzta. La cosecha de Zoilo", Fontes Linguae Vasconum (FLV), 45.
• Larrea, J. M. eta Diez de Ultzurrun, P (1985). Nafarroako euskal idazleak (I), Pamiela.
• Mitxelena, K (1982). "Un catecismo salacenco", Fontes Linguae Vasconum (FLV), 39.
• Pagola, R M; Iribar, I eta Iribar, J J (1997). Bonaparte ondareko eskuizkribuak - zaraitzera, Deustuko Unibertsitatea (Deiker), Euskal Ikaskuntzen Institutua.
• Satrustegi, J M (1987). Euskal testu zaharrak, Euskaltzaindia.
• Satrustegi, J M (1992). "Zaraitzuko euskararen lekukoak", Luis Villasanteri Omenaldia. Iker, 6, Euskaltzaindia.

• Arana, A (2002). Zaraitzuko Uskara. Zaraitzuera ikasteko liburua, Nafarroako Gobernua eta Hiria Liburuak.

• Azkue, R M (1968). Cancionero popular vasco, I, La Gran Enciclopedia Vasca.
• Irigaray, A (1928). "Una variante del Cantar de la palaciana de Tardets", Eusko Ikaskuntzen Nazioarteko Aldizkaria, 19.

• Urmeneta, A; Armspach, M; Larrea, J (2003). Gartxot, Argia.

• Borda, I. (1994). Bakean ützi arte, Susa (Zuberoako eta Zaraitzuko euskaraz).

• Ahotsak.com, Euskal Herriko hizkerak eta ahozko ondarea.
• MEDIATEKA, Nafarroako Euskararen Mediateka.

• Artola, K (2002-2005). "Zaraitzuera aztertzeko ekarpen berriak" (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 eta 10), Fontes Linguae Vasconum (FLV).
• EUSKALERRIA IRRATIA (1993). Nafarroako euskaldunen mintzoak (II), Nafarroako Gobernua, Espartza eta Otsagi.