Zambia

Zambia[1] (izen ofiziala Zambiako Errepublika da) Afrikako ekialdean kokatuta dagoen herrialdea da eta Lusaka haren hiriburu eta hiri handiena. Hiri nagusiak Kitwe, Ndola eta Mufulira dira. Hizkuntza ofiziala ingelesa da. Kobrearen ustiaketa ekonomia jarduera nagusia izan da, 1970eko hamarkadan krisialdi larrian sartu zen arte.

Zambiako Errepublika
Republic of Zambia
Ereserkia: Stand and Sing of Zambia, Proud and Free (en) Itzuli
Goiburua: One Zambia, One Nation
(Zambia bat, aberri bat)

flag of Zambia (en) Itzuli
coat of arms of Zambia (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaLusaka
15°25′12″S 28°16′48″E
Azalera752.618 km² (39.)
Punturik altuenaMafinga Central (en) Itzuli
Punturik sakonenaZambezi (329 m)
KontinenteaAfrika
MugakideakZimbabwe, Tanzania, Kongoko Errepublika Demokratikoa, Malawi, Mozambike, Namibia, Angola eta Botswana
Administrazioa
Gobernu-sistemapresidentzialismo eta demokrazia ordezkatzaile
Zambiako presidenteaHakainde Hichilema (en) Itzuli
Zambiako presidenteaEdgar Lungu
LegebiltzarraNational Assembly (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria17.094.130 (2017) (71.)
0 (2017)
Dentsitatea22,71 bizt/km² (191.)
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 25
Emankortasun-tasa5,353 (2014)
Bizi-itxaropena61,874 (2016)
Giniren koefizientea57,1 (2015)
Giza garapen indizea0,565 (2021)
Ekonomia
BPG nominala25.808.666.421,556 $ (2017)
4.853.912.043,4164 (2016)
BPG per capita1.513 $ (2017)
251 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa68.933.603.590 nazioarteko dolar (2017)
3.512.231.131 (2016)
BPG per capita EAPn4.032,589 nazioarteko dolar (2017)
89,497 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala3 % (2016)
Erreserbak2.082.083.919 $ (2017)
−270.634.616 (2016)
Inflazioa7,5 % (2016)
−13,6 (2015)
Historia
Sorrera data: 1964ko urriaren 24a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+260
ISO 3166-1 alpha-2ZM
ISO 3166-1 alpha-3ZMB
Ordu eremua
Elektrizitatea230 V. 50 Hz.Europlug (en) Itzuli, AC power plugs and sockets: British and related types (en) Itzuli eta BS 1363 (en) Itzuli
Internet domeinua.zm
statehouse.gov.zm


Geografia

Iparraldean Kongoko Errepublika Demokratikoa, ipar-ekialdean Tanzania, ekialdean Malawi, hegoaldean Mozambike, Zimbabwe, Botswana eta Namibia, eta mendebaldean Angola herrialde mugakideak ditu.

Afrikako Laku Handiak izeneko eskualde handian kokatuta, Tanganyika lakua herrialdeko iparraldean dago. Bestela, Zambezi ibairik luzeena du, Victoria ur-jauziak sortzen dituena.

1.000 eta 1.500 m arteko garaiera duen goi-ordoki zabal laua da Zambiako ia lurralde osoa. Iparraldean Mutxingako eta Mbalako goi-ordokiko mendiak daude. Mutxingako mendiak (2.200 m) ura Kongo eta Zambezi ibaietara isurtzen duten ibaien banalerro dira. Ipar-ekialdean Mufingko mendiak daude (2.100 m). Zambiak rift erako ibar batzuk ditu; horien arteko luzeena Luangwa ibaiarena da (560 km). Ipar-ekialdean, Bangweuluko padura munduko handienetakoa da (10.400 km2). Zambeze da Zambiako ibai handiena; zenbait tokitan ur-lasterrek eta ur-jauzi handiek ibaian ontziz ibiltzea eragozten dute; Luangwa du adar nagusia. Zambiako aintziren artean aipagarriak dira Zaireko Shabarekin muga egiten duen Mweru, Luapula ibaia urez hornitzen duen Bangweulu, eta Tanzaniarekin muga egiten duen Tanganika. Hegoaldean Karibako urtegia dago (440 km2).

Klima subekuatoriala du Zambiak. Hiru sasoi bereizten dira: abuztu-urria bitarteko bero lehorra, azaro-apirilerako epel euritsua eta maiatz-uztaila bitarteko epel lehorra. Egun argiko batez besteko tenperatura hilabeterik beroenean (urria) 39 °C-koa da Balovalen, hego-mendebalean, eta 31 °C-koa Mbalan, iparraldean; hilabeterik hotzenean (ekaina), berriz, 26 °C-koa Lusakan, hegoaldean, eta 31 °C-koa Mbalan. Urtean zehar 600–800 mm euri izaten da hegoaldeko ibarretan, 800-1.000 mm erdialdeko eta ekialdeko goi-ordokietan, eta 1.000-1.350 mm ipar-ekialdeko lur garaietan.

Lurraldeko parte handiena zur bikaineko zuhaitzak dituzten sabanek eta larreek hartzen dute. Belardi horiek betabereen bazkaleku dira eta, besteak beste, elefante, leopardo, zebra, jirafa, hiena eta tximu mota askoren bizileku. Hego-mendebalean Rhodesiako teka hazten da eta papiroa aintzira ertzetan.

Gizartea

70 etniatik gora bizi dira Zambian. Horien banaketa hau da: benba, % 36,2; maravi, % 17,6; tonga, % 15,1; ipar-mendebaldarrak, % 10,1; barotze, % 8,2; manbwe, % 4,6; tunbuka, % 4,6; besteak, % 3,6. Hizkuntza ofizialaz gainera 70 bat hizkuntza eta dialekto erabiltzen dira. Biztanle gehienak bantu leinukoak dira, eta horiez gainera boskimanak eta europar eta asiar batzuk ere badira. Erlijioen banaketa hau da: protestantismoa, % 34,2; katolizismoa, % 26,2; afrikar kristauak, % 8,3; animismoa, % 27; islama, % 0,3; besteak, % 0,7.

Jaiotza tasa oso handia da (% 51,2) eta biztanleria bizkor ugaltzen ari da (% 37,5), halako moduan non 19 urtetan bikoiztu egingo dela uste baita. Jende gehiena Zambiako erdialdean bizi da, kobrearen ustiaketarekin zerikusia duten jarduerek hara erakarrita. Zambiako biztanleria oso gaztea da, zambiarren % 48k 15 urtetik behera ditu eta % 2 besterik ez da 65 urtetik gorakoa. Osasun egoera eta zerbitzuak, oro har, oso txarrak dira. Herrialdeko osasun arazo nagusiak tuberkulosia, legenarra, bizkarroiek eragindako eritasunak eta elikadura urritasunak eraginak dira. Zambiarren batez besteko bizi itxaropena 52 urtekoa da gizonezkoentzat eta 54 urtekoa emakumezkoentzat. Irakaskuntzari dagokionez, Afrikako herrialde aurreratuenetako bat da Zambia.

Historiaurrea

Zambezi haraneko eta Kalamboko ur-jauzietako indusketa arkeologikoek giza kulturen segida erakusten dute. Kalamboko ur-jauzien ondoan dauden antzinako kanpamenduen tresnak duela 36.000 urte baino gehiagokoak direla datatu ahal izan dira erradiokarbono bitartez.

Broken Hill Man-en (Kabwe Man ere deitua) garezur fosilak, K.a. 300.000 eta 125.000 urteen artean datatuak, eremu honetan gizaki goiztiarrak bizi zirela erakusten du[2]. Broken Hill Man Zambian aurkitu zuten, Kabwe barrutian.

Khoisan eta Batwa
Arpeetako artea Nsalu haitzuloan, Kasanka Parke Nazionalean, Zambiako ipar-erdialdean..

Zambia modernoa, garai batean, Khoisan eta Batwa herriez populatua izan zen K.o. 300. urte arte, gutxi gorabehera, Bantu migratzaileek bertan kokatzen hasi ziren arte[3]. Khoisan herria Ekialdeko Afrikan sortu zela eta hegoalderantz hedatu zela duela 150.000 urte inguru uste da. Twako jendea bi taldetan banatu zen: Kafwe Twa, Kafue Flatsen inguruan bizi zena eta Lukanga Twa Lukangako urtegiaren inguruan[4]. Zambiako antzinako labar-artearen adibide asko, hala nola Mwelako labar-pinturak, Mumbwa harpea eta Nachikufu harpea, lehen ehiztari-biltzaile horiei egozten zaizkie. Khoisandarrek, eta batez ere Twak, jabe-bezero harreman bat osatu zuten Afrika erdialde eta hegoaldeko Bantu herri laborariekin, baina, azkenean, Bantu taldeengatik lekualdatuak edo xurgatuak izan ziren.

Bantuak (Abantu)

Bantu herria edo Abantu (herria esan nahi duena) talde etnolinguistiko handi eta askotarikoa da, Afrika ekialdeko, hegoaldeko eta erdialdeko herri askotan gehiengoa osatzen duena. Zambia Afrika Erdialdea, Hegoafrika eta Afrikako Aintzira Handien bidegurutzean dagoenez, zambiar modernoak osatzen dituzten herrien historia hiru eskualde horien historia da.

Hiru eskualde horietako gertaera historiko asko aldi berean gertatu ziren; beraz, Zambiaren historia, Afrikako herri askorena bezala, ezin da modu kronologiko perfektuan aurkeztu. Zambia modernoko herrien historia goiztiarra ahozko erregistroetatik, arkeologiatik eta idatzizko erregistroetatik ondorioztatzen da, gehienak afrikarrak ez direnetatik[5].

Bantuen jatorria
Zambia eta Zimbabweko Tonga Batonga emakume arrantzaleak Zambiako hegoaldean. Emakumeek rol garrantzitsuak jokatu dituzte, eta betetzen jarraitzen dute Afrikako gizarte askotan.

Bantu herria Mendebaldeko eta Erdialdeko Afrikan bizi zen gaur egun Kamerun eta Nigeria denaren inguruan. Duela 4000 eta 3000 urte artean, milaka urteko hedapen luzea hasi zuten kontinentearen zati handi batean. Gertaera honi bantu hedapena deitu izan zaio; historiako giza migraziorik handienetakoa izan zen. Burdinaren lan-teknologia Afrikako alde zabaletara eramaten bantuak izan zirela lehenak uste da. Bantu hedapena bi bidetatik gertatu zen nagusiki: mendebaldekoa Kongoko arroan zehar eta ekialdekoa Afrikako Aintzira Handietan zehar[6].

Banturen lehen kokalekua

Zambiara iritsi ziren lehenengo bantuak ekialdeko bidetik joan ziren, Afrikako Aintzira Handietatik. Lehen milurtekoaren inguruan iritsi ziren; haien artean, tongarrak (Ba-Tonga ere deituak, Ba asko esan nahi duena) eta Ba-Ila eta Namwanga eta haiekin zer ikusia zuten beste talde batzuk, Zambia hegoaldean, Zimbabwetik gertu, kokatu ziren. Ba-Tongaren ahozko agiriek diote ekialdetik zetozela itsaso handitik gertu.

Geroago, Ba-Tunbukak gehitu zitzaien, ekialdeko Zambia eta Malawi inguruan kokatu zirenak.

Lehen bantu horiek herri handietan bizi ziren. Ez zuten unitate antolaturik nagusi edo buru baten pean, eta komunitate gisa lan egiten, eta elkarri laguntzen zioten laboreak prestatzeko garaian. Herrixkak maiz mugitzen ziren lurra ahitu ahala, uztak ereiteko moztu eta erre teknikaren ondorioz. Herriak abere-talde handiak zituen, beren gizarteen zati handi bat osatzen zutenak[7].

Zimbabwe Handiaren hondakinak. Kalanga/Shona Erresuma honetako gobernariek merkataritza menperatu zuten Ingombe Ileden.

Zambiako lehen komunitate bantuak oso buruaskiak ziren. Europako misiolari goiztiarrek, Zambiako hegoaldean kokatu zirenek, gizarte bantu hauen independentzia ikusi zuten. Misiolari hauetariko batek ohartarazi zuen: «Gerrarako, ehizarako eta etxerako armak behar badira, Tongako gizona mendietara joaten da burdin mea aurkitu arte. Erre egiten du, eta horrela lortutako burdinarekin, aizkorak, aitzurrak eta beste tresna erabilgarri batzuk egiten ditu. Egurra erretzen du, eta, bere sutegirako, ikatza egiten du. Hauspoa animalien larruz egina dago, eta tutuak buztinezko teilak dira, eta ingudea eta mailuak ere lortu duen burdinaren zatiak dira. Errementari arruntaren lan guztiak moldatzen, soldatzen, forma ematen eta egiten ditu»[8].

Bantu kolono goiztiar hauek Ingombe Ilede (zeinak esan nahi duen: Chi-Tongan lo dagoen behia, eroritako baobab zuhaitzak behi baten antza duela dirudielako) tokiko merkataritzan ere parte hartu zuten Zambiako hegoaldean. Merkataritza gune horretan, Zimbabwe Handiko Kalanga/Shona merkatari ugari eta Ekialdeko Afrikako swahili kostaldeko swahili merkatariak ezagutu zituzten. Ingombe Ilede, Zimbabwe Handiko gobernarien merkataritza postu garrantzitsuenetako bat izan zen, beste batzuk, Sofala bezalako swahili portu hiriak zirelarik.

Ingombe Ileden salerosten ziren salgaien artean, oihalak, aleak, urrea eta danborrak zeuden. Horietako batzuk, gaur egun, Kongoko Errepublika Demokratikoa eta Kilwa Kisiwani izenekoak dira, eta beste batzuk, berriz, India, Txina eta arabiar mundua[9] bezain urrutikoak. Afrikar merkatariei, geroago, portugaldarrak gehitu zitzaizkien XVI. mendean[10].

Zimbabwe Handiaren gainbeherak, Khami eta Mutapa bezalako beste Kalanga/Shona erresumen lehia komertzial handiagoaren ondorioz, Ingombe Ilederen akabera ekarri zuen.

Banturen bigarren kokalekua

Bantu herriak Zambian izan zuen bigarren kokaleku masiboa, izan ere, Kongoko arroan zehar bantuen migrazioaren mendebaldeko bidea egin zutenena izan zela uste da. Bantu herri honek, bere bizitzaren zatirik handiena, gaur egun Kongoko Errepublika Demokratikoa den horretan eman zuen, eta gaur egungo zambiar gehienen arbasoak dira[11].

Benba herriak edo AbaBenbak, Mwene Kongo VIII.a Mvemba agintariaren bitartez, Kongoko erresumarekin lotura handia dutela frogatzen duten aztarnak badaude ere, hori ez dago ondo dokumentatuta.

Luba-Lunda estatuak

[[Fitxategi:Mwata.jpg|thumb|Drawing of the ruler of [[Lunda herria, Mwata Kazembe, 1800. hamarkadan portugaldarrak errege-patioan hartzen zituena.]] Benbak, Lanba, Bisa, Senga, Kaonde, Swaka, Nkoya eta Soli bezalako antzeko taldeekin batera, Kongoko Errepublika Demokratikoaren zati bat osatzen zuten Upenbako Luba erresuman, eta harreman sendoa zuten BaLuba herriarekin. Lubako erresumak hartu zuen eremuan, lehen nekazariak eta burdinazko langileak bizi izan dira 300. urteaz geroztik.

Denborarekin, komunitate horiek sareak eta arpoiak erabiltzen ikasi zuten, kanoak egiten, kanalak zingiretan zehar irekitzen eta 2,5 metroraino altuak ziren urtegiak egiten. Ondorioz, askotariko ekonomia sortu zuten Afrikako beste toki batzuetatik ekarritako arrain, kobre eta burdinazko gaiak eta gatza salduz, hala nola swahili kostaldetik eta, geroago, Portugalgotik. Komunitate horietatik Luba erresuma sortu zen XIV. mendean[12].

Lubako Erresuma handia zen, gobernu zentralizatua eta buruzagi independente txikiagoak zituena. Kongoko arroko basoak eta gaur egungo Copperbelt probintziako mineral-aberatseko goi-ordokiak lotzen zituzten merkataritza-sare handiak zituen, eta Atlantikoko kostaldetik Indiako Ozeanoko kostalderaino hedatzen zen. Arteak ere oso estimatuak ziren erresuman, baita artisauak ere[12].

Literatura oso garatua zegoen Lubako erresuman. Lubaren genesiaren istorio ospetsu batek, Lubako bi enperadore motaren arteko bereizketa egiten zuena, honela dio:

« Nkongolo Mwamba, errege gorria eta Ilunga Mbidi Kiluwe, azal beltzeko printze mitikoa. Nkongolo Mwamba despota mozkor eta ankerra da; Ilunga Mbidi Kiluwe, printze fin eta leuna. Nkongolo Gorria gizalegerik gabeko gizona da, jendaurrean jaten duena, mozkortu egiten dena eta bere burua kontrolatu ezin duena; Ilunga Mbidi Kiluwe, berriz, gizon erreserbatua da, ohitura onekin obsesionatua; ez du jendaurrean jaten; bere hizkera eta portaera kontrolatzen ditu, eta jende arruntaren bizio eta moduetatik urruntzen da. Nkongolo Mwambak tiraniaren irudia irudikatzen du, Mbidi Kiluwe, berriz, senide maitagarri eta errukiorra den bitartean[13]  »
Portugalgo bisitari batek egindako Lunda etxeen marrazkia. Eraikinarekiko ateen tamainak eraikinen eskala azpimarratzen du.

Hego Kongoko eskualde berean, Lunda herria Luba inperioaren satelite bihurtu zen, eta Luba kultura eta gobernantzaren formak hartu zituen, honela Lunda Inperioa hegoaldera zabalduz. Lunda genesis mitoen arabera, Lubako ehiztari batek, Txibinda Ilunga izenekoa eta Ilunga Mbidi Kiluweren semea zena, Luba modeloa sartu zuen Lundan 1600 inguruan, Lueji izeneko tokiko printzesa lunda batekin ezkondu eta bere erresumaren kontrola eman ziotenean. Lubako arbasoen ondorengotza baieztatzen zuten agintari gehienak Luba inperioan integratu ziren. Hala ere, Lundako erregeak bananduta jarraitu zuten, eta beren nagusitasun politiko eta ekonomikoa hedatu zuten eskualdean[12].

Lundak, bere jatorrizko Luba estatuak bezala, bi kostekin (Ozeano Atlantikoa eta Indiarra) negoziatzen zuen. Mwaant Yaav Naweej gobernariak merkataritza bideak ezarri zituen Atlantikoko kostalderantz, eta harreman zuzena hasi zuen esklaboen eta basoko produktuen irrikaz eta kobrezko merkataritza kontrolatzeaz arduratzen ziren merkatari europarrekin, eta Mweru aintziraren inguruko kokaguneek merkataritza arautu zuten Afrika ekialdeko kostaldearekin[12].

Azkenean, Luba-Lunda estatuak gainbehera etorri ziren, mendebaldeko eta Indiako ozeanoko esklabo trafikoaren eta erresumetako fakzio disidenteen gerren ondorioz. Txokweek (Luvale-rekin harreman estua eta Lundarekin estatu-satelite bat osatu zuen taldea), hasieran, esklaboen eskari europarra pairatu zuten, baina, behin Lunda estatutik aldenduz gero, berek bihurtu ziren esklabo ospetsuak, bi kostetara esklaboak esportatuz.

Chokwetarrak, azkenean, garaituak izan ziren beste etnia eta portugaldarrengatik[14]. Ezegonkortasun horrek Luba-Lunda estatuen gainbehera eragin zuen, eta Kongoko Errepublika Demokratikotik Zambiako hainbat lekutara jendea sakabanatu zen. Zambiar arbasoen arrasto gehienek Luba-Lundara eta inguruko Afrika Erdiko estatuetara daramate[11].

Maravi konfederazioa

1200. hamarkadan, Luba-Lunda estatuak sortu aurretik, bantu talde bat Kongoko arrotik Mweru aintzirara migratu zuen, eta, azkenean, Malawi aintziraren inguruan kokatu zen. Etorkin horiek, Upenba inguruan (Kongoko Errepublika Demokratikoan) bizi izan zirenetako bat zirela uste da. 1400. urte inguruan, migratzaile talde hauek, kolektiboki, Maravi izena hartu zuten, eta, haien artean, nabarmenena, Chewa herria (AChewa) zen, Tunbuka bezalako beste talde bantu batzuk bereganatzen hasi zena[15].

1480an, Maravi Inperioa Phiri klaneko (klan nagusietako bat) kalongak (Maraviren buruzagi nagusia) sortu zuen, beste klanak Banda, Mwale eta Nkhoma zirelarik. Maravi Inperioa hedatzen zen Indiako ozeanotik, gaur egungo Mozambike zehar, Zambiaraino eta Malawiko alde handi bat. Maravitarren antolaketa politikoa Lubaren antzekoa zen, eta hortik sortua zela uste da. Maraviren esportazio nagusia marfila izan zen, swahili bitarteraiei eramanez[15].

Burdina ere fabrikatzen eta esportatzen zen. 1590eko hamarkadan, portugaldarrak Maraviren esportazio merkataritza monopolizatzen saiatu ziren. Saiakera horrek haserretu egin zituen Lunduko maravitarrek, eta beren WaZimba indar armatua askatu zuten. WaZimbak Portugalgo Tete, Sena eta beste hainbat hiri suntsitu zituen[16].

Nyauko elkarte sekretu bihurtuko ziren tradizioak maravitarrek ekarri zituztela Upembatik uste da. Nyauek Maravi herriaren kosmologia edo erlijio indigena osatzen dute. Nyau gizartea dantza-ikuskizun erritualetan eta dantzetarako erabiltzen diren maskaradetan datza; sinesmen-sistema hori eskualdean zehar hedatzen da[17].

Maravitarrek atzera egin zuten konfederazioaren ondorengotza, ngonien erasoak eta yaoarren esklabo sarekadak zirela eta[15].

Mutapa Inperioa eta Mfecane
Hiru Ngoni buruzagi gazte. Ngoniak Hegoafrikako KwaZulutik Ekialdeko Zambian sartu ziren. Azkenean bertako talde etnikoetan asimilatu ziren.

Zimbabwe Handia gainbeheran zegoenez, bere printzeetako bat, Nyatsimba Mutota, estatutik aldendu zen Mutapa izeneko inperio berri bat eratuz. Mwene Mutaparen titulua (Lurren suntsitzaile esan nahi duena), berari eta ondorengo gobernariei eman zitzaien[18].

Mutapa inperioak Zambezi eta Limpopo ibaien arteko lurraldea gobernatu zuen (gaur egun Zambia, Zimbabwe eta Mozambike dauden tokian) XIV. mendetik XVII. mendera. Mutapak (bere gailur-denboran) Tonga eta Tavarako Dande eremua konkistatu zuen. Mutapa inperioak Indiako Ozeanoko kontinente arteko merkataritzan jardun zuen nagusiki, WaSwahilirekin eta haien bitartez. Batez ere urrea eta bolia esportatzen zuten Asiako zetaren eta zeramikaren truke[19].

Beren garaikideek Maravin bezala, Mutapak arazoak izan zituen portugaldar merkatariekin. Harreman deseroso horren gailurra iritsi zen portugaldarrak erresumaren barne-arazoetan eragiten saiatu zirenean erresuman merkatuak ezarriz eta populazioa kristautasunera bihurtuz. Ekintza horrek WaSwahili musulmanen haserrea eragin zuen hiriburuan, eta kaosak aitzakia eman zien portugaldarrei erresumaren aurkako eraso bat agintzeko eta haren urrezko meategiak eta boli bideak kontrolatzen saiatzeko. Eraso horrek porrot egin zuen portugaldarrak gaixotasunean erori zirenean Zambezi ibaian zehar[20].

1600eko hamarkadan, barne gatazkek eta gerra zibilak eragin zuten Mutaparen gainbehera. Erresuma ahuldua portugaldarrek konkistatu zuten azkenean, eta, ondorioz, Shona estatuko aurkariek bereganatu zuten[20].

Portugaldarrek, gainera, etxalde zabalak zituzten, Prazos izenekoak, eta esklaboak eta esklabo ohiak erabiltzen zituzten zaintzaile eta ehiztari gisa. Taktika militarrean trebatu zituzten gizonak, eta armak eman zizkieten. Gizon horiek elefante ehiztari trebeak bihurtu, eta Txikunda izenez ezagutzen zituzten. Portugaldarren gainbeheraren ondoren, Txikundek Zambiarako bidea hartu zuten[21].

Litunga-ren jauregiaren barruan, Loziko agintaria. Zambeziko uholdeen ondorioz, Litungak bi jauregi ditu, eta horietako bat goialdean dago. Kuomboka zeremonian Litungaren mugimendua goi lurretara joan izana ospatzen da

Julian Cobbingen hipotesiaren arabera, europarren lehen esklabo-salerosketen presentziak eta Afrikako bantu hizkuntzako hainbat lekuren baliabideak kontrolatzen saiatzeak eragin zuen eskualdeko jendea pixkanaka militarizatzea. Hori ikus daiteke Maraviren WaZimba gerra-kastarekin, zeinak, behin portugaldarrak garaituta, erabat militarista izaten jarraitu baitzuen.

Portugaldarrek eskualdean zuten presentzia ere arrazoi garrantzitsua izan zen Rozvi Inperioaren sorrerarako, Mutapako estatu separatista. Rozviko agintaria, Changamire Dombo, Afrika hego-erdialdeko historiako buruzagi boteretsuenetako bat bihurtu zen. Rozviren gidaritzapean, portugaldarrak garaitu, eta Zambezi ibaian zehar zituzten merkataritza-postuetatik bota zituen[22].

Baina, beharbada, militarizazio handiago horren adibiderik nabarmenena Shakaren gidaritzapeko zuluen gorakada izan zen. Lurmuturreko kolonialista ingelesen presioak eta zuluen militarizazio handiagoak Mfecanea (zapalkuntza) eragin zuten. Zuluek garaitu zituzten tribuetako emakumeak eta haurrak bereganatuz zabaldu ziren; Nguni tribu horietako gizonek sarraskitik ihes egitea lortzen bazuten, zuluen taktika militarra erabiltzen zuten beste talde batzuek erasotzeko[23].

Horrek desplazamendu masiboak, gerrak eta sarekadak eragin zituen hegoaldeko, erdialdeko eta ekialdeko Afrikan, Nguni edo Ngoni tribuek eskualde osoan zehar zabaldu zirenean, eta, Mfecane esaten zaie horiei. Zwagendabaren gidaritzapean iritsitako nguniak Zambezi ibaia zeharkatu, eta iparralderantz egin zuten. Nguniak, jada ahulduta zegoen Maravi Inperioari, azken kolpea eman zioten. Nguni asko, azkenean, gaur egun Zambia, Malawi, Mozambike eta Tanzania dauden inguruan finkatu ziren, eta inguruko tribuetan asimilatu[23].

Zambiako mendebaldean, Kololo izeneko Hegoafrikako beste Sotho-Tswana ondare talde batek lortu zuen Luyana edo Aluyi izeneko Luba eta Lunda estatu erorietako etorkinak ziren bertako biztanleak konkistatzea. Luyanatarrek Barotse erresuma ezarri zuten Zambezi ibaiko lautadetan, Katangatik iritsi zirenean. Kololoren garaian, Kololo hizkuntzak Luyana menderatu zuen, harik eta luyanarrek matxinatu, eta Kololo eraitsi zuten arte. Garai hartan, luyana hizkuntza asko ahaztu zen, eta hizkuntza hibrido berri bat sortu zen; aurrerantzean SiLozi eta Luyanak Lozi izendatu zuten beren burua[24].

XVIII. mendearen amaieran, Mbundako batzuk Barotselandera emigratu zuten, Mongu , besteak beste, Ziyengelen emigrazioaren ondoren[25][26]. Aluyiek eta haien buruzagiak, Litunga Mulambwa, bereziki balioetsi zuten Mbunda borrokarako zuten gaitasunagatik.

XIX. mendearen amaieran, Zambiako herri gehienak beren gaur egungo eremuetan finkatuta zeuden.

Europarrak
David Livingstone esploratzaile eta misiolari eskoziarraren 1864ko argazkia.

Inguru hura bisitatu zuen lehen europarretako bat Francisco de Lacerda esploratzaile portugaldarra izan zen, XVIII. mendearen amaieran. Lacerdak espedizio bat gidatu zuen Mozambiketik Zambiako Kazembe eskualdera (lehen aldiz kostaldetik kostaldera Hegoafrika esploratzeko eta zeharkatzeko helburuarekin)[27], eta 1798an hil zen. Espedizioa bere lagun Francisco Pintok zuzendu zuen[28]. Mozambike portugaldarraren eta Angola portugaldarraren artean dagoen lurralde hura Portugalek erreklamatu, eta esploratu zuen garai hartan.

XIX. mendean, Europako beste bisitari batzuk etorri ziren. Aipagarriena, David Livingstone izan zen, kristautasuna, merkataritza eta zibilizazioaren bitartez esklabo merkataritza amaitzeko asmoa zuena. 1855ean, Zambezi ibaiko ur-jauzi bikainak ikusi zituen lehen europarra izan zen, Victoria ur-jauziak, Erresuma Batuko Victoria erreginaren ohorez izendatuak. Honela deskribatu zituen: «Aingeruek, beren hegaldietan, honelako eszena ederrak ikusi behar izan zituzten»[29].

Bertan, Mosi-o-Tunya (ke trumoitsua) esaten zaie Lozi edo Kololo dialektoetan. Livingstone hiriak, ur-jausietatik gertu, bere izena darama. 1873an hil ondoren, Europako bisitari, misiolari eta merkatarien uholdea eragin zuten bere bidaien berri oso zabalduak[30].

Hegoafrikako konpainia britainiarra

1888an, Hegoafrikako Konpainia Britainiarrak (BSA Company), Cecil Rhodes buru zuela, Lozi herriaren Litungako mehatze-eskubideak lortu zituen, eremurako Lozi herriaren buru nagusia (Ba-rotse) geroago Barotziland-Ipar-Mendebaldeko Rhodesia bihurtu zen[31].

Ekialdean, 1897ko abenduan, Angoni edo Ngoniko talde bat (jatorriz Zululandakoa), Mpezeni erregearen seme Tsincoren agindupean, matxinatu egin zen, baina matxinada menderatua izan zen, eta Mpezenik Britainiaren bakea onartu zuen[32]. Orduan, Herrialdearen zati hori Ipar-ekialdeko Rhodesia bezala ezagutu izatera pasa zen. 1895ean, Rodhesek, bere esploratzaile estatubatuar Frederick Russell Burnham-i, mineralak eta ibaien nabigazioa hobetzeko bideak bilatzeko eskatu zion, eta ibilaldi horretan, Kafue ibaiaren ibilbidean, kobrezko biltegi garrantzitsuak aurkitu zituen[33].

Ipar-ekialdeko Rhodesia eta Barotziland-Ipar-Mendebaldeko Rhodesia unitate bereizi bezala administratu ziren 1911ra arte, Iparraldeko Rhodesia, britainiar protektoratua, eratzeko elkartu zirenean. 1923an, BSA Konpainiak Northern Rhodesiaren kontrola britainiar gobernuaren esku utzi zuen, gobernuak enpresaren estatutuak ez berritzea erabaki ondoren.

Britainiarren kolonizazioa

1923an, Hegoaldeko Rhodesia (gaur egun Zimbabwe), konkistatutako lurraldea eta BSA Konpainiak administratua ere, britainiar kolonia autonomo bihurtu zen. 1924an, negoziazioen ondoren, Ipar Rhodesiako administrazioa British Colonial Officera aldatu zen.

Rhodesia eta Nyasaland Federazioa 1953an Rhodesia eta Nyasalandeko Federazioaren sorrerak Iparraldeko Rhodesia, Hegoaldeko Rhodesia eta Nyassalandia (gaur egun Malawi) eskualde erdiautonomo bakar bezala bildu zituen. Hori aurrera eraman zen nahiz eta populazioaren gutxiengo handi bat aurka egon, zeinak 1960-1961 urteetan hala manifestatu ziren[34]. Ipar Rhodesia federazioaren azken urteetako asaldura eta krisiaren erdigunea izan zen. Hasiera batean, Harry Nkumbularen Afrikako Kongresu Nazionala (ANC) izan zen kanpainaren buru, ondoren Kenneth Kaundaren Independentzia Nazionalerako Alderdi Batuak (UNIP) hartu zuena.

Independentzia
Kenneth Kaunda, lehen presidente errepublikarra, Errumaniako estatu bisitan 1970ean

1962ko urrian eta abenduan, bi etapatako hauteskundeetan, afrikarren gehiengo bat ekarri zuten kontseilu legegilera, eta bi alderdi afrikar nazionalisten arteko koalizio deseroso bat. Kontseiluak Iparraldeko Rhodesia federaziotik sezesioa eskatzeko ebazpenak onartu zituen, eta barne autogobernu osoa eskatzen zuten konstituzio berri baten eta Batzar Nazional berri baten pean, frankizia zabalago eta demokratikoago batean oinarritua.

Federazioa 1963ko abenduaren 31n desegin zen, eta, 1964ko urtarrilean, Kaundak irabazi zituen Iparraldeko Rhodesiako lehen ministro izateko hauteskundeak. Sir Evelyn Hone gobernadore koloniala Kaundatik oso hurbil zegoen, eta postura aurkezteko eskatu zion. Handik gutxira, altxamendu bat izan zen herrialdearen iparraldean (Lumpa Altxamendua izenekoa), Alice Lenshinak zuzendua, Kaundaren lehen barne gatazka nazioaren buruzagi bezala[35].

Iparraldeko Rhodesia Zambiako Errepublika bihurtu zen 1964ko urriaren 24an, Kenneth Kaunda lehen presidentea zelarik. Independentziaren unean, nahiz eta mineral ugari izan, Zambiak erronka handiei aurre egin behar izan zien. Nazio mailan, gutxi ziren gobernua gobernatzeko gai ziren zambiar gaitu eta heziak, eta ekonomia, neurri handi batean, atzerriko adituen mende zegoen. Beharrezko esperientzia hori John Willsonek eman zuen neurri batean[36]. 1964an, 70.000 europar baino gehiago bizi ziren Zambian, eta neurriz kanpoko garrantzi ekonomikoa izaten jarraitzen zuten[37].

Independentzia ondoren

Kaundak Fronte Patriotikoko gerrillariei aldameneko (Hego) Rhodesian erasoak egiten ari zirela laguntzea tentsio politikoa eta mugaren militarizazioa eragin zuen, eta, 1973an, itxi egin zuten[38]. Zambezi ibaiko Kariba estazio hidroelektrikoak ahalmen nahikoa zuen herrialdearen argindar beharrak asetzeko, Rhodesianen kudeaketa gorabehera.

1965eko Rhodesiako Bush Gerran egoera geopolitikoa-abertzaleen lagun diren herrialdeak laranja kolorekoak dira.

1978ko irailaren 3an,hegazkin zibil bat, Air Rhodesiaren 825 hegaldia, Karibatik gertu eraitsi zuen Zimbabweko Herri Armada Iraultzaileak (ZIPRA). 18 pertsona, haurrak barne, bizirik atera ziren istriputik, gehienak Joshua Nkomo buru zuen Zimbabweko Afrikako Herri Batasuneko (ZAPU) militanteek fusilatuak izan zitezen. Rhodesiak Gatling operazioarekin erantzun zuen Nkomok Zambian zituen gerraontzien aurkako eraso eginez, zehazki, bere kuartel militarrari, Lusaka kanpoaldean; sarraldia buruzagi berdearen sarraldi bezala ezagutua izan zen. Egun berean, beste bi baseri egin zieten eraso Zambian, aireko indarra eta eliteko paraxutistak eta helikopteroz garraiatutako tropak erabiliz[39].

Tanzaniako Dar es Salaam porturainoko trenbide batek (TAZARA, Tanzania Zambia trenbideak), Txinako laguntzarekin 1975ean amaitua, Angola portugesa gero eta asaldatuago baten bidezko Zambiako trenbideekiko mendekotasuna murriztu zuen Hegoafrikara eta mendebaldera. Trenbidea amaitu arte, Zambiako arteria nagusia inportazioetarako eta kobrearen esportazio kritikorako, Tanzam bidetik zihoan Tanzaniako portu-hirietaraino. Tazamako oliobidea ere eraiki zen Dar es Salaametik Zambiako Ndolaraino.

1970eko hamarkadaren amaieran, Mozambikek eta Angolak independentzia lortu zuten Portugalengandik. Rhodesiaren gobernu batez ere zuriak, 1965ean Alde Bakarreko Independentzia Adierazpena egin zuenak, gehiengoen araua onartu zuen 1979ko Lancaster Etxearen Akordioarekin[40].

Portugaldar kolonietan eta Namibiako Independentzia Gerran izandako liskar zibilek iheslari ugari[41], eta garraio arazoak eragin zituzten. Bengelako trenbidea, Angolatik mendebaldera hedatzen zena, funtsean itxita zegoen Zambiako trafikoarentzat 1970eko hamarkadaren amaieran. Zambiak Afrikako Kongresu Nazionala (ANC) bezalako apartheidaren aurkako mugimenduei emandako babesak ere segurtasun arazoak sortu zituen, Hegoafrikako Defentsa Indarrak helburu disidenteak jo baitzituen kanpoko erasoaldietan[42].

Arazo ekonomikoak

70eko hamarkadaren erdialdean, kobrearen prezioak (Zambiako esportazio nagusiak) beherakada handia izan zuen mundu osoan. Zambiaren egoeran, kobrea merkatuetara eramatearen kostua tentsio gehigarri bat zen. Zambiak atzerriko eta nazioarteko mailegu-emaileengana jo zuen, baina, kobrearen prezioak deprimituta jarraitzen zuenez, gero eta zailagoa zen bere zor gero eta handiagoari erantzuna ematea. 1990eko hamarkadaren erdialderako, zorrak arintze mugatua izan arren, Zambiako kanpo-zorra munduko handienetakoa zen[43].

Demokratizazioa

1990eko ekainean, Kaundaren aurkako istiluak azkartu egin ziren. Manifestari asko hil zituen erregimenak 1990eko ekaineko protestetan[44][45]. 1990ean, Kaundak estatu-kolpe saiakera bat gainditu zuen, eta, 1972ko Choma Batzordearen pean alderdi bakarreko gobernua ezarri ondoren, 1991n, alderdi anitzeko demokrazia berrezartzea onartu zuen.

1991ko abenduaren 30ean, zeremonia pribatu batean, Frederick Chilubak, lehendakari izendatu berriak, Zambia kristau-estatu izendatu zuen, eta kristautasuna, erlijio ofizial.

2000ko hamarkadan, ekonomia egonkortu egin zen, 2006-2007 aldian digitu bakarreko inflazioa lortuz, BPG erreala handituz, interes-tasak murriztuz eta merkataritza-mailak handituz. Bere hazkundearen zati handi bat meatzaritzan egindako atzerriko inbertsioari eta munduko kobrearen prezio handiagoari zor zaio. Horren guztiaren ondorioz, Zambia gogo biziz gorteiatu zuten laguntza-emaileek, eta herrialdekiko inbertitzaileen konfiantza areagotu egin zen.

2015eko urtarrilaren 20an, Michael Sata hil ondoren, Edgar Lungu hautagaiak irabazi zituen presidentetzarako hauteskundeak, 807.625 botorekin.

Banaketa administratiboa
Zambiako probintziak.

Zambia bederatzi probintziatan banatuta dago:

  1. Erdialdea
  2. Copperbelt
  3. Ekialdea
  4. Luapula
  5. Lusaka
  6. Iparraldea
  7. Ipar-mendebaldea
  8. Hegoaldea
  9. Mendebaldea

Hiri nagusiak
HiriaBiztanleak (2008)
Lusaka1.218.200
Ndola547.900
Kitwe368.800
Kabwe213.800
Chingola150.500
Luanshya124.800
Livingstone108.100

Ekonomia
zambia kobre esportatzaile garrantzitsua da.

BPGak gora egin badu ere, 2,1 mila milioi dolarretik 1980an 4 mila milioi dolarrera 1995ean, biztanleko NPGk beherantz egin du nabarmen. 1990. urtearen hasieran Frederick Chiluba presidenteak liberalizazio politikarako programa bat jarri abian bazuen ere, egoera larria da, nahiz eta herrialdearen ekonomiak hazkundearen bidea hartu duela dirudien (% 6,4. 1995ean).

Zambiako biztanle gehienak nekazariak dira. Hazkunde demografiko izugarriak eta atzerriko zorraren hazteak azaltzen dute biztanleen pobretasun maila eta nazioarteko laguntzaren beharra. 1995ean nekazaritzak BPGren % 22 hartzen zuen, baina ekoizpena oso apala da eta ez da iristen biztanleen beharrak asetzera; hala, inportazioen beharra du Zambiak. Mandioka, laboreak (artoa) eta barazkiak dira lantzen diren gai nagusiak. Abelzaintzan behi hazienda da garrantzitsuena (2,6 milioi buru 1996an). Arrantzak ere garrantzi handia du.

Kobrearen ekoizpena munduko merkatuen mende dago; 1980an 617.000 tonakoa zen, eta 1995ean 292.000 tonakoa. Chiluba lehendakariak, 1991. urteaz geroztik aginpidean, meategiak pribatizatzeko proiektua du. Kobaltoa, zinka eta beruna ere ekoizten ditu Zambiak. Industriaren sektorea (eta baita bankuak ere) nazionalizatu egin dira 1968. urteaz geroztik. Estatuari itzuli zaizkion parteak gobernuaren mendeko erakunde batean bildu dira, Indeco deitua hain zuzen. Erakunde horrek 1991n ekoizpenaren % 75 kontrolatzen zuen. Indecoren bidez hainbat enpresa sortu da atzerriko sozietateekin elkarlanean aritu direnak. Meekin egin zuen bezala, Chiluba presidentea saiatu da estatuaren mendeko enpresak pribatizatzen. Industria nagusiak metalurgia, kobre findegiak, ehungintza, elikagaiak, kimika eta automobilen edo traktoreen muntaketa dira. Herrialde barruko komunikazioak eskasak dira, eta zailak atzerriko herrialdeekiko loturak.

Kanpo merkataritza defizitarioa da gehienetan. Hegoafrika, Alemania eta Estatu Batuak dira Zambiaren hornitzaile nagusiak, eta Japonia bezero garrantzitsuena (kobre erosle nagusia). Kanpo zorra 3,6 mila milioitik (1980), 6,8 mila milioiraino igo zen (1995).

Zambiar ezagunak

Erreferentziak
  1. 38. araua - Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. Euskaltzaindia (Noiz kontsultatua: 2010-12-29).
  2. Southwood, Malcolm; Cairncross, Bruce; Rumsey, Mike S.. (2019-03-04). «Minerals of the Kabwe (“Broken Hill”) Mine, Central Province, Zambia» Rocks & Minerals 94 (2): 114–149.  doi:10.1080/00357529.2019.1530038. ISSN 0035-7529. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  3. Holmes, Timothy (1998). Cultures of the World: Zambia. Tarrytown, New York: Times Books International. pp. 19–20. ISBN 978-0-7614-0694-5.
  4. (Ingelesez) «Twa» Zambia's Traditional History 2020-03-30 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  5. Taylor, Scott D. "Culture and Customs of Zambia" (PDF). Greenwood Press. Retrieved 25 March 2018.
  6. (Ingelesez) Bostoen, Koen. (2018-04-26). «The Bantu Expansion» Oxford Research Encyclopedia of African History  doi:10.1093/acrefore/9780190277734.013.191. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  7. (Ingelesez) «Ila» Zambia's Traditional History 2019-01-12 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  8. «The Project Gutenberg eBook of South and South Central Africa, by H. Frances Davidson.» www.gutenberg.org (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  9. «Origins of trade - Zambia Travel Guide» www.zambia-travel-guide.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  10. (Ingelesez) Pikirayi, Innocent. (2017-08). «Ingombe Ilede and the demise of Great Zimbabwe» Antiquity 91 (358): 1085–1086.  doi:10.15184/aqy.2017.95. ISSN 0003-598X. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  11. (Ingelesez) «Luba» Zambia's Traditional History 2019-08-08 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  12. (Ingelesez) Bortolot, Authors: Alexander Ives. «Kingdoms of the Savanna: The Luba and Lunda Empires | Essay | The Metropolitan Museum of Art | Heilbrunn Timeline of Art History» The Met’s Heilbrunn Timeline of Art History (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  13. (Ingelesez) «Luba | people | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  14. (Ingelesez) Azuonye, Chukwuma. (1996-12-15). Chokwe: (Angola, Zambia). The Rosen Publishing Group, Inc ISBN 978-0-8239-1990-1. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  15. (Ingelesez) Team, Editorial. (2018-12-26). «The Maravi Confederacy | African History | ThinkAfrica» Think Africa (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  16. (Ingelesez) Team, Editorial. (2018-12-26). «The Maravi Confederacy | African History | ThinkAfrica» Think Africa (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  17. (Ingelesez) Maptia. «The Secret Cult of Nyau Dancers» Maptia (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  18. (Ingelesez) «Mwene Matapa | historical dynastic title, southern Africa | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  19. (Ingelesez) Cartwright, Mark. «Mutapa» World History Encyclopedia (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  20. (Ingelesez) Cartwright, Mark. «Mutapa» World History Encyclopedia (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  21. (Ingelesez) «Chikunda» Zambia's Traditional History 2019-01-11 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  22. (Ingelesez) «Rozwi | historical state, Africa | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  23. (Ingelesez) «Mfecane | African history | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  24. (Ingelesez) «Lozi | people | Britannica» www.britannica.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  25. The elites of Barotseland, 1878–1969: a political history of Zambia's Western Province: a. Gerald L. Caplan, C. Hurst & Co Publishers Ltd, 1970, ISBN 0900966386
  26. «bantu zone K» www.bantu-languages.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  27. «Instructions and Travel Diary that Governor Francisco Joze de Lacerda e Almeida Wrote about His Travel to the Center of Africa, Going to the River of Sena, in the Year of 1798.» Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  28. «Portuguese Expedition to Northern Rhodesia, 1798-99 -- Great North Road (GNR, Northern Rhodesia, Zambia)» web.archive.org 2015-09-24 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  29. «Livingstone Discovers Victoria Falls, 1855» www.eyewitnesstohistory.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  30. «Copperbelt Provincial Administration » About Zambia» web.archive.org 2020-06-27 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  31. «Destination:Zambia - History and Culture» web.archive.org 2007-10-12 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  32. «Research & Teaching>>Zambia>>Historical Background» web.archive.org 2007-03-11 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  33. Burnham, Frederick Russell. Northern Rhodesia (from the book: Bulawayo Up-to-date; Being a General Sketch of Rhodesia. by Walter H. Wills, junr J Hall, Joyce Garraway. Published by Simpkin, Marshall, Hamilton, Kent & Co., 1899. pp. 177-180). (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  34. (Ingelesez) «Rhodesia and Nyasaland, Federation of | Infoplease» www.infoplease.com (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  35. Luscombe, Stephen. «Alice Lenshina and her Lumpa Church» www.britishempire.co.uk (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  36. WILLSON, John Michael (born 15 July 1931)[permanent dead link]. BDOHP Biographical Details and Interview Index. chu.cam.ac.uk
  37. (Ingelesez) 1964: President Kaunda takes power in Zambia. 1964-10-25 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  38. Raeburn, Michael. (1978). We are everywhere : narratives from Rhodesian guerrillas. New York : Random House ISBN 978-0-394-50530-5. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  39. «GREEN LEADER. OPERATION GATLING, THE RHODESIAN MILITARY'S RESPONSE TO THE VISCOUNT TRAGEDY - New and Forthcoming Titles - Leading specialist publishers and booksellers of military history» web.archive.org 2017-01-25 (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  40. Nelson, Harold (1983). Zimbabwe: A Country Study. Claitors Publishing Division. pp. 54–137. ISBN 978-0160015984.
  41. Kaplan, Irving; American University (Washington, D. C. ) Foreign Area Studies. (1971). Area handbook for the Republic of South Africa. Washington, For sale by the Supt. of Docs., U.S. Govt. Print. Off.] (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).
  42. Evans, M. (1984). "The Front-Line States, South Africa and Southern African Security: Military Prospects and Perspectives" (PDF). Zambezia. 12: 1.
  43. Zambia (12/08)". U.S. Department of State. Retrieved 27 May 2020.
  44. "About Zambia". 20 May 2020. Archived from the original on 9 May 2016. Retrieved 20 May 2020.
  45. Bartlett, David M. C.. (2000). «Civil Society and Democracy: A Zambian Case Study» Journal of Southern African Studies 26 (3): 429–446. ISSN 0305-7070. (Noiz kontsultatua: 2023-02-21).

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.