Zaldibarko zabortegiaren hondamendia

Luiziaren planoa

Luizia otsailaren 6ko 16:15etan gertatu zen.[34] 800.000[22] bat metro kubiko hondakin mugitu ziren (mendi hegi oso bat),[35] Montia izeneko zonaldean, Altzola eta Motatxo izeneko parajeetan behera.[27] 330 metro luze eta 160 metro zabaleko lur jausia eraginez; guztira 2.780 metro koadroko eremu bat hartuz.[36] AP-8 autobidean ere sartu ziren.[37] Momentu horretan zazpi[22] langile ari ziren zabortegian lanean, tartean Joaquin Beltran (hondeamakinan), 17 urteko semea,[25] eta Jose Maria Vera.

Rodolfo Martín, makinaren barrura igo, eta "surfean bezala", 100 metro beherago gelditu zen.[30] Txisko Beltrán ere maldan behera 200 metro erori zen, lesio larririk egin gabe.[30] Alberto Sololuze baskulan lanean ari zen, eta uste dute Joaquin Beltran harenganantz zihoanean, luiziak biak azpian harrapatu zituela.[18][26]

Egun horretan, Jose Inazio Barinaga zabortegiko jabea bertan izan zen, eta kazetariekin hitz egin zuen, ugazaba zela esan gabe, "Alberto eta Joaquin bere lagunak zirela" esanez.[23] Lehen uneetan, luiziak sei langile harrapatu zituela uste zen. Halere, haietako lau telefono mugikorrez lokalizatzea lortu zituzten, bi falta zirela ohartuz.[38] Luiziaren zati txiki bat N-634 errepidean eta AP-8 autobidean sartu zen, eta galtzadaren erdia blokatu zuen. Hondakin multzo horrek 4 bat tona zuen, 30 metro inguruan zabaldurik, 4 bat metroko altuerarekin.[39]

Zirkulazioa bi norabidetan moztua geratu zen; Ermuko udaltzain batzuk bertaratu ondoren, Bizkaiko Foru Aldundiko suhiltzaileak eta Ertzaintzako kideak.[30] Babes Zibileko beste indarrak ere laster ailegatu ziren; guztira 45 pertsona aritu ziren lan horretan.[40] Aldiz, otsailaren 6tik 7rako gaueko 01:00etan, ustekabean, erreskate taldeek hondakinen artean amianto kantitate handia aurkitu zuten.[41] Babeseko ekiporik ez zutenez, lanak eten zituzten. 07:00 alderako, ingurabide bat ireki zuten AP-8an.[39]

Amianto arriskuaren berri, Zaldibarko zabortegian, erdara hutsean.

Ego ibaia Olaerreaga auzoan, lixibiatuek kaltetutako ingurunean.

Otsailaren 6ko arratsalde-gauean lanean aritutako erreskate taldeei ez zitzaien han zeuden amianto kantitate handien berririk eman. OSALAN lan segurtasuneko agentziak biharamunean eman zuen abisua, autobidean pausua ireki ostean.[42] Honen ondorioz, lanak eten zituzten.[43] Jaurlaritzaren Ingurumen Sailaren arabera, Verter Recycling enpresak Europako araudia betetzen zuen produktu arriskutsu hori biltzeko.[16] Halere, amianto hau ez zen beste zaborretatik bereizten.[44] 16.148 tona amianto zeudela kalkulatzen da.[45]

2011an Zaldibarko zabortegian beste substantzia arriskutsu bat ere sartu zen: poliklorobifeniloak (PCB).[44] Otsailaren 6ko luizian ez ziren zabortegiaren lixibiatu eta dekantazio baltsak hondatu (honek hondamendia larriagoa bihurtuko baitzuen), bai ordea eroritako sektoreetatik baltsa horietara zihoazen ubideak.[46] Eitzagako zenbait baserritako iturri propioetan uraren kutsadura detektatu zen eta, otsailaren 11n, Jaurlaritzako osasun teknikariek Eitzaga eta Sallabente auzoetako biztanleei iturriko urik ez erabiltzea gomendatu zieten: ez edateko, ez sukalderako, ez animalientzat.[47][48]

Otsailaren 8ko goizaldean zabortegiaren zati batek su hartu zuen. Jaurlaritzaren arabera sua espontaneoki piztu zen, zabortegietan ohikoa den era batean, eta metanoari egotzi zitzaion. Sua itzaltzeko, Kantabriari laguntza eskatu zitzaion suari airez aurre egiteko.[49] Halere, berriro ere luizi berriak sortzearen arriskua zela eta, ez zen ur isurketarekin jarraitu.[50].[51] Keak izua zabaldu zuen Ermuan eta Eibarren zehar. Eusko Jaurlaritzak bidalitako Airearen Kalitatearen Kontroleko Sareko unitate mugikor batek kutsadura maila "parametro normaletan" zegoela adierazi zuen. Otsailaren 10ean suteak jarraitu zuen, kea Ermua eta Eibarko atmosferan barreiatuz. Zenbait auzokideren esanetan, ez zen Zaldibarko zabortegian sua ikusten zuten lehen aldia.[52]

Iñigo Urkullu, Eusko Jaurlaritzako Lehendakaria istripua gertatu zenean.

Krisia aurre egiteko foro operatibo desberdinak eratuz joan ziren:[61]

1. Krisi-mahaia: Urkullu lehendakariak adierazitakoaren arabera, ezbeharraren egunean bertan eratu zen Krisi-mahaia, autobidea libratzeko eta desagertuak aurkitzeko lehentasunarekin.[34]
2. Erakundeen arteko mahaia: otsailaren 8an deitu zen, goi mailako Administrazioko ordezkariak eta inguruko alkateak bilduz, Lehendakaritzako idazkari nagusiak koordinaturik.[34]
3. Mahai teknikoa: otsailaren 13an eratu zen izen horrekin,[80] geologo, topografo eta ingeniariekin, egunero bitzeko eta ostean, egoeraren berri prentsaurreko batean emateko.[81][34] 20 kidek osatu zuten, Jaurlaritzako 5 saileko ordezkaritzarekin. Ez zen ikerketa edo politika gaiez arduratzen; ez zituen erabakiak hartzen (hori erakunde-arteko mahaiaren eskumena zelarik; eta erabakiok larriak izan ezkero, politikarien eskumena).[82] Organo hau astero txandaka Zaldibarko, Ermuko eta Eibarko udaletan bilduko zela iragarri zen. [81]

Otsailaren 10ean:

• Zabortegiko langileak adierazi zuten, luizitik 4 egunera, oraindik deskoordinazioa zela nagusi; oraindik haiek ibili beharra zuten erreskate taldeei baskularen kokapena erakusten.[32]
• Goizean Iñaki Arriola eta Estefanía Beltran de Heredia Jaurlaritzako Ingurumen eta Barne Sailburuek prentsaurrekoa eman zuten.[83] Gertatutakoaren gaineko ikerketa iragarri zen, baita enpresari dagokion erantzukizun eskaria ere.[84]
• 13:30etan Ingurumen Batzordea elkartzekoa zen Eusko Legebiltzarrean. Oposizioak Arriolari eskaini zion batzordean azalpenak ematea, baina hark uko egin zion, "goizegi zela" argudiatuta. [80]
• 16:00etan, Urkullu Lehendakariak prentsaurrekoa deitu zuen. Zaldibarko krisiari buruzko adierazpenen bat itxaroten bazen ere, gaia hauteskundeen aurrerapenera mugatu zen.[85] Gara egunkariko kazetari baten galderaren aurrean, halere, Urkulluk zabortegiaren arazoaren gainean zegoela argitu behar izan zuen (izan ere, prentsaurrekoaren ostean, erakundeen arteko mahaiaren bileran parte hartu zuen[80]) baina sare sozialetan eginiko presio kanpainen aurrean ez zela makurtuko adieraziz.[86]

Otsailaren 11n, Jose Luis Maiztegi Zaldibarko alkateak (EAJ) krisiari aurre egiteko laguntza eskatu zuen, egoera Udalaren ahalmen teknikoa gainditzen ari zelako.[87][88]

Otsailaren 12an, Urkullu Lehendakariak, Arriola eta Beltran de Heredia Sailburuak eta Ernesto Martínez de Cabredo URA Agentziako buruak zabortegiari lehen bisita egin zioten.[89] Bisita horretan desagertutako langileen senideekin ere bildu ziren; baina hauek "are haserreago" utziz, desagertutakoen bilaketa lanen kontura. Arratsaldean, Jaurlaritzak Verter Recycling enpresaren kontrako isun-espedientea abiatu zuela[90] eta laguntza berezietarako funtsa baten prestaketa iragarri zuen.[91][92]

Otsailaren 13an:

• Ingurumen Sailak operazioen koordinazioaren kontrola hartu zuen, Arriola Sailburuaren aginduz.[93]
• Eusko Jaurlaritzako Ingurumen, Osasun, Segurtasun, Lan eta Justizia Sailek eta Bizkaiko Foru Aldundiak osatutako mahai teknikoaren bilera Zaldibarren. [81]
• Eusko Legebiltzarreko mahaiak Jaurlaritzari eskatu zion Zaldibarko hondamendiaren kudeaketari buruzko azalpenak emateko; erabakia EH Bildu, Elkarrekin Podemos eta PP oposizioko taldeen proposamenez —eta EAJ eta PSE gobernukideen arteko liskarra piztuz—[94] hartu zen, agerpenerako data otsailaren 18an ezarriz.[95]

Otsailaren 14an, Elgetako Udalaren kexuaren berri azaldu zen: herria zabortegiaren mugan egon arren, koordinazio mahaitik kanpo baitzeuden, eta aire-neurketen berri ofizialik ez zirelako jasotzen ari;[4] hurrengo astean ere egoera berdin mantendu zen;[96] lehen komunikazio ofiziala otsailaren 20an ailegatu zitzaien.[97] Egun berean, koordinazio mahaiak Jaurlaritzako teknikoek hitzaldiak emango zituztela iragarri zuten (Eizaga, Ermua, Eibar eta Zaldibarren), herritarren kezkei erantzuteko.[98]

Otsailaren 15ean, Gipuzkoako Foru Aldundiak bere errekurtsoak krisiaren bideraketareko publikoki eskeini zituen.[99] Urkullu lehendakaria, berriz, Zaldibarko krisi-mahaiaren bileran egon zen ordu erdiz, mahaiari "babesa emanez" eta "kanpoko zaratak eta zalaparta politikoak bilaketa lanak baldintza ez zitzaten" eskatuz.[100]

Otsailaren 16ean, Urkullu Lehendakaria zabortegira hurbildu zen lanen jarraipena egitera. Han, kasualitatez, desagertuen senideekin aurkitu zen eta elkarrekin hitz egin zuten.[101]

Otsailaren 17an, Jaurlaritza bertako zenbait kideek onartu zuten krisiaren lehen uneetan "kalkulu-erroreak egin izana", arazoaren larritasuna gutxiestea eta datuen faltan egoera normala zela adierazi izana.[102]

Eusko Legebiltzarraren eraikina, Gasteiz.

Otsailaren 18an, Jaurlaritzak Legebiltzarrean azalpenak emateko agerraldia egin zuen, otsailaren 13an erabaki bezala. Bertan:[103][104][105][106][107][108][109][110][111][45]

• Urkulluk onartu zuen hondamendiaren aurretik kontrol mekanismoek huts egin zutela; halere, adierazi zuen larrialdiaren aurrean eginiko koordinazioa egokia izan zela. Erroreak egoeraren berezitasunari egotzi zizkion, hondamendia “inpredeziblea” izan dela adieraziz. Familiarekin biltzeko 6 egunera bildu bazen, "informazioa izan arte itxaron zuelako" izan zela, argi utzi gabe ea hori berarendako egokia edo desegokia izan ote zen. Fede onez jokatu zutela, baina hobetzeko autokritika egingo zutela. Erantzukizun osoa enpresarena zela, eta Jaurlaritza subsidiarioki ari zela hondamendiari aurre egiten. Halere, “osoko auditoria” egingo zitzaiola Administrazioaren funtzionamenduari, “gertatutakoa argitzeko, erantzukizunak zehazteko eta ekintza-protokoloak hobetzeko”. Eta hondamendiaren aurre egiteko oposizioaren kolaborazioaren faltaz kexu agertu zen (EH Bilduko Iriartek erantzun zion haiek beraiekin kontaktuan jartzen saiatu zirela, lortu gabe[109]). Ingurumen arloari ez zuen ezer aipatu, gai hori Arriolari lagata.
• Arriolak (Ingurumen Saila): detaileak eman zituen ingurumen baimenari buruz, detektatutako akatsei buruz, zigor faltari buruz. Argitu zuen Verterren zabortegian 16148 tona amianto zeudela (hondakin guztien %0,57). Akatsak detektatu zirenetik haiek konpontzeko prozedura hainbeste luzatu izanaz, adierazi zuen "prozesu administratiboa konplexua dela" eta "errugabetasun presuntzioa mantendu nahi zutela", enpresari "defendatzeko" eta emendakinak aurkezteko aukera emateko.[112] Egonkortasunari buruz, adierazi zuen Lurtek injenieritza enpresak, luizia gertatu baino 17 egun lehenagoko txosten batean, zabortegiaren egonkortasuna baieztatu zuela (honen aurrean adituek txosten hori publiko egitea eskatu dute, zalantzan baitago besteak beste Verterren klinometriak egiten ote ziren[113]). Agerraldi honetan, baita ere, baieztatu zuen 2012an Verterren 337 tona amianto isuri zirela (amiantoa hartzeko baimena 2013an jaso zuen arren[114]). Eta zabortegiaren betetze-erritmo bizkorrari buruz (baimenetan 35 urteko bizitza aurreikusten zitzaion, eta 13 urtetan ia beteta zegoen[115]) adierazi zuen legalki ez zela betetze-erritmoaren mugarik; geroztik zabaldutako informazioek, baina, 2013ko IBB-ak bai zehazten zituen muga batzuk, eta Verterrek arau hori gutxienez bi arlotan hautsi zuen.[116]
• Beltran de Herediak (Barne Saila) azaldu zuen Barne Sailak ez zuela amiantoaren presentziaren berri. Komunikazio huts hau azaltzeko, adierazi zuen Verter Recycling ez zegoela behartuta autobabesik edo kanpo-larrialdi planik izatera (EAE-n produktu kimikoak manejatzen dituzten 44 industriaguneak duten bezala). Horregatik, Barne Sailean ez zuten zabortegiko amiantoaren daturik.[117]
• Maria Jesus San Josek (Lan Sailburua) azaldu zuenez, bere sailean ere bazuten amiantoaren berri. Eta Lan Ikuskaritzako eta Osalaneko ordezkariek amianto hau lekuz kanpo atera zela ikusi zutela, bere gordetze-baldintzak aldatuz eta arriskugarri bihurtuz; horren ondorioz geldiarazi zituztela lanak. [117]
• Nekane Murgak (Osasun Saila; beste Sailburuak ez bezala, agerraldi hau -hondamendiaren osteko lehena- Jaurlaritzaren ekimenez egin zuen[118]) azaldu zuen ez zegoela dioxina/furanoari buruzko datuak lehenago lortzerik, eta hori izan zela desinformazioaren arrazoia; alerta egoera zegoenik ukatu zuen; ez zuen azaldu zergatik otsailaren 14ko goizera arte “haizearen kalitatea ona zela” informatu zuten; ez zuen azaldu zergatik ez ziren Elgetako Udalarekin kontatzen ari.

• Alfonso Alonsok (PP) seinalatu zuen, besteak beste: deigarria zela zabortegiak ateratzen zituen etekin handiak; eta Joaquin Beltran desagertutako beharginaren jarrera eredugarria, “krisi honetan eraman denaren kontrakoa”. Era berean, hurrengo legegintzaldian ikerketa komisio bat bultzatzeko asmoa erakutsi zuen;[119] Carlos Iturgaiz bere ordezkoak ere asmo honi eutsi zion.[120]
• Lander Martinezek (Elkarrekin Podemos) salatu zuen "kudeaketa desastrea izan zela", eta "natura katastrofea" barik, Zaldibarkoa "negligentzia kate baten" ondorioa zea.

Otsailaren 18an, baita ere, tsailaren 18an mahai teknikoaren bilera izan zen, CSIC-eko Begoña Jimenez (dioxina eta furano neurketen arduraduna) eta Elikako Amaia de Ariñoren partehartzearekin;[121] eta Moreno Osasun Sailburuordeak biharamunean Verter Recyclingeko ordezkariekin biltzekoak zirela iragarri zuen.[122]

Hurrengo egunetan, mahai teknikoak eguneroko bilerak egin zituen operazioen jarraipen eta koordinaziorako: otsailaren 19an Zaldibarren,[123] 20an Ermuan,[124] 21ean,[125] 22an Bilbon[126] eta 24ean Ermuan,[127]

Otsailaren 26ean, berriz, erakundeen arteko koordinazio-mahaiaren bilera egin zen Txurdinagan. Positiboki baloratu zuen luiziaren ostean egindako koordinazio, jarraipen eta komunikazio-lan guztia, eta bere lana amaitutzat eman zuen, aurrerantzean egonkortzera eta desagertutako langileen bilaketara zuzendutako obra zibila Ingurumen eta Segurtasun sailek osatutako batzorde tekniko batek koordinatuko zuela iragarriz.[128] Une honetara arte egunero eginiko agerpen publikoen erritmoa apaldu zen.[129]

Otsailaren 28an, BFA-k xedapen-espedientea ireki zion Verter Recycling enpresari, errepideei eginiko kalteekin “ibilbidearen segurtasuna arriskuan jartzeagatik”.[130] Honen arabera, ibilbideei egindako kalteengatik, enpresari 10.000 eta 200.000 arteko isun bat ezartzea aurreikusten zen.[131]

Martxoaren 6an Jaurlaritzak eta desagertuen familiek bilera bat izan zuten, bilaketa operazioen jarraipenerako. Bilera hau ez zitzaien komunikabideei jakinerazi.[132]

Martxoaren 13an:

• Jaurlaritzak Verter Recycling enpresari bilaketa lanetan laguntzea agindu zion (enpresak erantzun zuen jada ari zirela laguntzen[133]). Egun honetan, Urkullu Lehendakariak eta Beltran de Heredia Sailburuak zabortegiko lanak bisitatu zituzten; bertan desagertutakoen senideekin bildu ziren, eta hauei bilaketa lanekin jarraitzeko konpromisoa berretsi bazieten ere, [134] politikarien eta Beltranen senideen arteko bilera haserre amaitu zuten.[135][136]
• Koordinazio bilerak telematikoki egiten hasi ziren COVID-19 pandemia zela eta.[137]

Martxoaren 24an, Jaurlaritzako Gobernu Kontseiluak Zaldibarko larrialdietarako bi kontratu premiazko prozedura bereziaren bidez esleitzea onartu zuen: bata baliabide materialak desamiantatzeko ardura zuen IGR enpresarentzat (8.916,25 euro);[138] bestea transmisio eta bideo ekipoetarako, Ertzaintzak droneekin egiten zuen lanari laguntzeko (81.917 euro).[139]

Martxoaren 30ean, COVID-19 pandemiaren harira Espainian dekretatutako lan guztien suspentsioan, Zaldibarko lanak eteteko puntuan izan ziren;[140] halere, azken unean, Espainiako Gobernuak "bilaketa eta erreskate lanak" salbuespentzat hartu zituen, Zaldibarko zabortegian egiten ari ziren lanak espreski baimenduz.[141]

Apirila hasieran ezagutarazi zen txosten baten arabera, luiziaren ondorioei aurre egiteko 6,87 milioi eurotako aurrekontua aurreikusi zen, Afvalorg Stortgas BV NL9037, Bategin, Saitec, Iragaz Watin, I-Ingenia, Geotop, Leo Aerial, Ingelur, Lurgintza, IGR eta UTE Eitzaga enpresek egindako lanengatik.[142]

Martxoan, Jaurlaritzako Ingurumen Sailak txosten periziala esleitu zion Eduardo Alonso Pérez de Ágreda, César Sagaseta, eta Jorge Cañizal injeniari zibilek gidatutako lan-talde bati. Azterketa geomekanikoaz gain, lan talde honek zabortegiaren jarraipen historikoa aztertuko zuela iragarri zen, isuritako hondakin motak eta haien gainean izandako jarraipena barne.[143]

Apirilean, Jaurlaritzak Ricardo Energy & Environment enpresa kontratatu zuen ingurumen baimenen baldintzak zenbateraino bete eta kontrolatu ziren aztertzeko.[144] Ekimen hau Arriolak otsailaren 18an iragarria zuen, eta handik 3 hilebetera emaitzak izatea espero zen.[145] Hilaren 25ean, Jaurlaritzak jakinarazi zuen langileen bilaketan eginiko jardunei buruzko txostena bidali ziola Arartekoari, hark eskatu bezala.[146]

Eibarko Industria Ingeniaritza Teknikoko Unibertsitate Eskola, neurri prebentiboak ezarri zuten ikastetxeetako bat.

Otsailaren 14ko airearen larrialdiaren ostean, zabortegi inguruko biztanle asko herrietatik alde egiten hasi ziren.[52] Otsailaren 15ean, Iñaki Berraondo Osasun Sailburuordeak ez zuen beharrezkoa ikusi Zaldibarko zabortegiaren keak kutsatutako herriguneen ebakuazioa.[147] Fernando Morillo abokatuak, berriz (Madrilgo amiantoaren biktimen elkartea) zonaldetik prebentiboki alde egitea gomendatu zuen.[148]

Otsailaren 17an, zabortegi inguruko Haur Hezkuntza eta Lehen Hezkuntzako ikastetxeek umeak errekreoan kanpora ez ateratzeko erabakia hartu zuten; EHUk, berriz, haurdun eta edoskitzen zeuden Eibarko Industria Ingeniaritza Teknikoko Unibertsitate Eskolako irakasleei ikastetxera ez joateko eskatu zien.[149] Egun berean eginiko informazio ekitaldian publikoko jendeak adierazi zuen familia asko jada ez zirela umeak ikastetxeetara bidaltzen ari.[150]

Otsailaren 18an:

• Eibarko Udalak Eguen Zuriko ospakizunak bertan behera lagatzea erabaki zuen; gainontzeko Aratuste ospakizunak, Jaurlaritzak emandako osasun parametroen informazioaren arabera ospatu edo ez erabakiko zela iragarriz.[151]
• Eibarko Armeria Eskolako arduradunek eraikinaren ur-korrontea prebentiboki moztu zuten, uraren kalitatea ziurtatu arte.[152]
• Ermuko Udalak Aratusteetako ospakizunak bertan behera laga zituen.

Otsailaren 20an, Durangoko Landako Eskolako Gurasoen Elkarteak Zaldibar, Ermua, Eibar eta Mallabiko haurrei gonbidapena luzatu zien, otsailaren 21etik aurrera Durangon antolatuko zituzten ospakizunetan parte hartuz atseden har zezaten.[153]

Otsailaren 21ean eginiko elkarrizketa batean, ikastetxeetako arduradunek baieztatu zuten prebentzio neurriei buruzko agindurik ez zirela jasotzen ari Administraziotik, eta haien kontura koordinatzen ari zirela.[154]

Otsailaren 24ean:

• Luiziaren gunea bisitatu zuten sindikatuetako ordezkariek lanean ari ziren beharginen baldintzak ikuskatu zituzten. Besteak beste, seinalatu zuten bazkaltzera deskontaminatu barik joaten zirela; eta hondakinen karga-deskargan babesik gabe aritzen zirela.[155][156] Egun berean, beharginotako batek idazki anonimo bat bidali zion LAB-i, lan baldintza desegokiok baieztatuz.[157]
• Egun berean, Jaurlaritzak luiziaren gunean erreskate eta egonkortze lanetan ari ziren langileen babes neurriak azaldu zituen, besteak beste amianto-zuntz mailen kontrola eta deskontaminazio unitate bat, hiru eremutan banatua: bata arropa kontaminatuak uzteko; bestea garbiketarako; bestea arropa berriak janzteko.[158]

Otsailaren 25ean, euriak hastearekin batera (luizi berrien arrisku handiagoa) Foru Aldundiak Eitzagan sirenak instalatu zituela jakin zen, auzoan banatutako esku-orri batzuetan haiek piztu ezkero, Ermurantz ihes egiteko aholkatuz.[159] Parking bat ere hustu zuten, luizi berri bat haraino ailegatzeko prebentzio neurri bezala (luiziaren gunea eta parking honen artean AP-8 autobidea zegoela).[160]

Otsailaren 28an, BBNNetan eginiko galderei erantzunez, Pradales Azpiegitura Diputatuak esan zuen “bai enpresek bai Foru Aldundiko langileek higiene eta segurtasun neurriak zorrotz betetzen ari zirela, arrisku-prebentzio zerbitzuen begiradapean”.[130]

Otsailaren 9an, Barne Sailak Europako Espazio Agentziaren “Copernicus” programaren laguntza eskatu zuen, zabortegiko mugimendua denbora errealean kontrolatzeko.[161]

Otsailaren 12an, Administrazioko arduradunekin batera, Richard Gronert geologoa bertaratu zen.[46] Gronert Afvalzorg Herbehereetako enpresa publiko/pribatuko kidea da, zabortegietako arazoetan aditua.[89] Moreno Sailburuordearen arabera, geologo hau krisiari aurre egiteko lan taldean arituko zen.[162] Lan hauetan Verter Recycling enpresako ordezkari tekniko bat ere parte hartzekoa zen.[163]

Otsailaren 17an argitaratutako informazioen arabera, luizia gertatutako gunean monitorizatutako sektorean arrakala berriak detektatuak ziren, batzuek metro 1eko zabalerakoak. Hondakin multzoa egonkortzeko ezinbestekotzat jotzen zen aldez aurretik gas toxikoen isurketa kontrolpean egotea; egonkortze lan hauek 6 hilebeterako aurreikusten ziren.[35]

Otsailaren 20an, mahai teknikoaren osteko agerraldian, Andoni Alkortak (Interbiak erakundearen geologo buruak) adierazi zuen une horretan ez zegoela luizi berriak gertatzeko arriskurik.[124][164]

Luiziaren gunea 19 balizaz markaturik gelditu zen; otsailaren amaierara arte 7 zmtako desplazamentua neurtu zen (adituen arabera, hondakinen asentamentu tasa normala; Ondarroako hondamendian lehen 30 orduetan lurra 10 zm mugitu zen).[165]

Beltran eta Sololuze erreskatatzeko lanak luizia gertatzearekin batera hasi ziren, otsailaren 6ean.[166] Lehen uneetan amiantoaren ustekabeko presentzia eta hondakin multzoaren ezegonkortasuna zela eta eten baziren ere,[3] otsailaren 9rako berrekin zitzaien.[167] Bilaketa lanak Construcciones Moyua enpresari esleitu zitzaizkion.[168] Urte eta erdiz iraun zuen bilaketan, Sololuzeren gorpuzkinak aurkitu ziren; ez ordea Beltranenak.[169]

Erreskate taldea.

Otsailaren 9an, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailak zakartegia garbitzeko hilabeteetako lanak aurreikusi zituen, hondakinak inguruko beste zabortegietara mugituz.[49]

Otsailaren 10ean, ordura arte erretiratutako materialak (19 kamioikada) luiziaren ondoko gune batean pilatzen ari ziren, EAEko beste zabortegietara aldatzeko asmoz (amiantoa hartzeko baimena duten bakarrak;[170] Mallabiako zabortegia kudeatzen duen Betearte enpresa 2018an Merkatu eta Konpetentzia Komisio Nazionalaren isuna jaso zuen[171]). Halere, Lemoako[172] eta Zallako[173] Udalak horren kontra agertu ziren. Gasteizko Udalak, berriz, Gardelegiko zabortegia eskaini zuen,[174] zeinak Jaurlaritzaren aldetik ingurumen-baldintzak ez betetzearengatik ohartarazpenak ere jaso izan dituen.[175] Halere, otsailaren 13an Moreno sailburuordeak argitu zuen EAEko zabortegien aukera baztertu zutela, gai arriskutsuak isurtzeko baimenik ez baitzuten.[163]

Otsailaren 16an, Gipuzkoako Foru Aldundiak hondakinen kudeaketaren etorkizunari buruzko bilera bat igarri zuen Mankomunitateen eta eragile ekonomikoen artean. Epele (Bergara), Lurpe (Mutiloa) eta Zaldibarko zabortegietan isurtzen ziren zabor industrialekin zer egin erabakitzeko.[176]

Otsailaren 19ko mahai teknikoaren bilera ostean, Moreno Sailburuordeak jakinarazi zuen[177] bilaketa lanetan erretiratzen ari ziren hondakinak behin-behinean pilatzeko, handik hurbileko lursail batean eginiko zelda bat baliatuko zutela.[178] Zelda honetan 100.000 tona gordetzeko lekua izatea aurreikusten zen.[179] Kareharrizko harrobi batean (ez lekurik egokiena, harri mota honen iragazkortasuna dela eta[180]).

Luizitik 15 egunera, larrialdi egoera kontrolpean geratu ahala, lanon ardura injeniarien esku geratu zen. José Tesán EAE-ko injeniari zibilen dekanoak lanen planifikazio estrategia posible bat seinalatu zuen:[22]

1. Zabortegiaren azpiegitura aztertu (lixibiatuen ubideak, drainatze bideak eta polietileno iragazgaitzezko geruza) eta behar bezala konpondu.
2. Hondakin multzoaren karakterizazioa: egonkor ziren material arriskutsuak (amiantoa, adibidez) egoera egongaitzera pasatu diren aztertu. Analisi hori egiteko, aukera bi:
   • Zabortegian bertan gune berezi bat prestatu.
   • Materialak EAE-tik kanpora bidali.
3. Hondakinak Verter Recyclingen zabortegian birkokatu, gasen eta lixibiatuen kudeaketarako behar diren egiturekin; eta segurtasunezko egoeran bertan zigilatu.

Martxoaren 2an, B4 gunean mugitutako hondakinak pilatzeko gune berri bat egokitu zen.[181]

Martxoaren 3an jakin zen Jaurlaritzak 300.000 m3 hondakin biltzeko bi biltegi eraikitzeko dekretua onartu zuela, Verter Recyclingen[182] eta Eitzagaetxebarria baserriaren jabetzako lurretan, eta horretarako desjabetze prozesua abiatu zuela Arriola Sailburuaren proposamenez.[129] Biltegiok Lurren iragazgaiztea, gasen irteera, eta uren drainatze eta bilketa egokia ziurtatzekosistemak izan o zutela adierazi zen, aurreikusitako edukierara heltzen direnean zigilatuz.[183] Ingurumen Sailak zehaztu zuenez, salbuespenezko egoera tarteko, biltegiok eraikitzeko proiektu horretan ez zituzten halakoetan ohikoak diren ingurumenaren gaineko eraginaren eta lurzoruaren kalitateari buruzko azterketarik egingo, "legek horretarako aukera ematen du eta". Udal lizentziarik ere ez zuten beharko. Dena dela, Sailak azpimarratu zuen "egokitasun azterketa" bat egin zutela.[182] Obraren kostuari buruz, Jaurlaritzak ez zuen diru partidarik horretara bideratu, baina asmoa horren kostua Verterri ordainaraztea zela adierazi zuen.[184] Lehen biltegiaren eraikuntzarako (140.000 m3) 4.900.000 eurotako aurrekontua egin zen, eta Lurgintza Ingenieria Geológica SL enpresari enkargatu zitzaion;[185] biltegi honendako zazpi geruzadun iragazgaizte sistema bat aurreikusi zen.[186] Dena den, uztailerako, bigarren biltegiaren proiektua baztertu zen, biltegi bakarra eta handiagoa eraikitzea lehenetsiz.[166]

Martxoaren 9an, Zaldibar Argitu plataformako kideek eskatu zuten hondakinen karakterizazioa (zabortegian benetan zer dagoen argitzea, alegia) ez bakarrik Administrazioak egitea, baizik eta eragile sozialek eta sindikalek gainbegiratua izatea.[187]

Martxoaren 27an adierazi zen B4 bilaketa-gunean guztira 30.223 m3 hondakin mugituak zirela.[186]

Apirilaren 2an hondakin-biltegietako bat prest zegoen, eta zabortegitik mugitutako hondakinak hara aldatzen hasi ziren.[188]

Apirilaren 4ean, Eitzagako biztanleek komunikatu bat atera zuten, Jaurlaritzari agindutakoa betetzeko eskatuz, auzotik eten gabe pasatzen ziren kamioiendako (egunean 100 inguru) pausu alternatibo bat eraikiz.[189]

Otsailaren 8tik 14ra, suak ez zuen etenik izan, eta zabortegiaren beste sektore batzuetara zabaldu zen.[190] Ordura arte, zabor multzoaren ezegonkortasunak ez zuen uzten sutearen foko nagusietara ailegatzen, eta lanak haraino ailegatzeko azpiegiturak ezartzera zuzendu ziren: pista egonkorrak, makina astunak hurbildu ahal izateko.[98] Otsailaren 15ean, hondeamakinak lurra isurtzen hasi ziren sutearen zenbait fokoren gainean.[191] Biharamunean suhiltzaileak sutearen goiko sektorera ailegatzea lortu zuten,[192] hura itzaltzeko lurra isurtzen hasiz.[35] Makinaria astuna aseguraturik lan egiten ari zen, balizko luizi berriengandik babesteko.[193] Otsailaren 18an sutea itzalitzat eman zen,[103] eta 19an tximiniak operatibo ezartzeko lanean ari ziren.[177] 20an, Arriola Sailburuak zabortegia bisitatu zuen, eta sutea geldiarazi zuten langileei (Moyua enpresakoak eta Saitec injenieritzakoak, zabortegiko urjentziako lanetarako kontratatuak) eskerrak eman zien.[194] Baina 22:00ak aldean sua berpiztu egin zen,[195][196][197] eta gauean makinek ezin zutenez lanik egin, otsailaren 21ean lanei berrekin zitzaion, 15:00etarako amatatutzat emanez.[198]

Otsailaren 23tik aurrera, bidez bits zigilatzailea (biofor A) jaurtitzen hasi zen sua hartzeko arriskuko guneetan.[199] Lehen egunetan Helitrans Pyrénées enpresaren (Andorra) helikoptero batekin,[200] eta gero lurretik, suhiltzaileek ezarritako isurketa sistemekin eta su-fokoetatik hurbil apropos eraikitako ur-baltsa batekin.[201][202] Izan ere, kamera termikoek zabortegiaren goi aldean su ezkutua zegoela baieztatu zuten, eta hura ez berpizteko bits isurketa arratsaldero egiten hasi ziren.[203]

Martxoaren 12an, herritarren artean alarma piztu zen zabortegian kea ikustean. Halere, Jaurlaritzatik ezeztatu zuen sua zenik, hondakinak mugitzen ari ziren makinek altxatutako hautsa eta lurruna zela argituz.[204]

Apirilaren 4ean, Ingurumen Saileko Aitor Zuluetak adierazi zuen gasen kontrolerako lanak "praktikoki amaituak" zeudela.[205]

Apirilaren 24-5 gauean sua atzera berpiztu omen zelako alarma zabaldu zen.[206] Beste iturri batzuen arabera, ostera, argi foko baten argitasuna baino ez zen.[207]

Behargina amiantodun materialak manipulatzen eraisketa-obra batean, norbera babesteko ekipamendu egokiarekin (AEB, 2011)

Ertzaintza: ERNE sindikatuak Barne Sailak lehen uneetan eginiko kudeaketa txarra salatu zuen, erreskatean aritu ziren ertzain, suhiltzaile eta osasun zerbitzuetako kideak babesik gabe aritzen uztean.[208] SiPE sindikatuak ere lehen egunean 8 orduz babesik gabe lanean aritu ziren ertzainentzat osasun kontrola eskatu zuen, eta negligentziarengatik erantzukizun legalak eskatu zituzten; era berean, Ertzaintzaren Ingurumen Unitatearen baliabide eskasak -EAE osorako 8 agente- salatu zituen).[209]

CCOO sindikatutik argitu zuten, luiziaren lehen gauean bilaketan ari ziren brigaden lanak eten baziren ere, ez zela horrela gertatu autobidea garbitzen ari zirenekin: hauek hiru orduko etena egin zuten bakarrik, babeseko jantziak etorri arte; orduan jantziok kutsatutako arropen gainean ezarri zituzten, eta lanean jarraitu zuten[27] otsailaren 7ko 07:00 aldean AP-8 autobidean ingurabidea irekitzea lortu zuten arte.[39] Autobidea libratzeko lanetan Bizkaiko Foru Aldundiak 45 behargin eta makinaria astuna mobilizatu zituen, hainbat enpresarenak; gauean aritu ziren 6 hondeamakinetatik 3 Bycam eraikuntza enpresarenak ziren (Moyua taldekoa). Hortaz gain zamaketa pala 1, 12 kamioi-bainuontzi eta 5 dumper erabili ziren; baita trailer pintzadun 1 zuhaitzak kentzeko, argiztapen dorre 1, eskobatzeko makinak, ureztatzeko makinak, eta 6 basomutil.[27]

Suhiltzaileak: Iurreta, Eibar eta Oñatiko baseetatik[63] joandako suhiltzaileen artean ere haserrea zabaldu zen, lehen ordu haietan beraien lankideek igarotako arriskua zela eta.[42] Zentzu horretan, Bizkaiko Administrazioak pertsona hauen azterketa eta superbisio protokoloa abiatu zuen.[210] Gipuzkoan, berriz, kexak izan ziren lurralde honetatik etorritako lau suhiltzaile-kamioiei (bi Oñatikoak eta bi Eibarkoak[208]) ez zitzaielako horrelako protokolorik ezarri.[211] Jesus Uzkudun sindikalistak, amiantoaren kaltetuen defentsan aritutakoa, langile hauentzat bizitza osorako kontrolak aurreikusi zituen.[64]

Otsailaren 19an, Osalanek El Correo egunkariari adierazi zion langile hauen kontrola egitea edo ez bakoitzaren enpresaren esku lagatzen zuela. Honenbestean, Jaurlaritzak gainbegiratze berezia egiteari uko egiten zion, "esposizioa esporadikoa izan zelako, eta printzipioz beharrezkoa ez dela" iritzita. Guztira, 200 pertsonatik gora aritu ziren (suhiltzaile, polizia, osagile eta autobideko langileak). Kontuan hartu behar da langile hauei urteroko probak egiten zitzaizkiela (odol eta txiza analisia, auskultazioa eta espirometria) eta, Osalanen esanetan, torax erradiografiak periodikoki egitea -horrek lekarkeen erradiazio handiarekin- ez zukeela zentzurik izango. Erabaki hau gai honi buruz eginiko hirugarren bileran hartu zen. Horrekin batera, langile hauetan bi talde egitea gomendatu zen:

• Zabor artean ibili zirenak eta arnas gaixotasun aurrekariak zituztenak. Talde honetako langileen historia klinikoan Zaldibarko intzidentzia errejistratuko zitzaiekeen.
• Zaborretik aparte aritu zirenak (trafikoa zuzentzen, esate baterako).

Osalanek adierazi zuen ezin zituela langileok kontrolak egitera "derrigortu", eta haiek eskatu beharko zutela probak egitea, nork bere enpresan.[80] Tekniko batek gogoratu zuen osasuna kaltetzen duen faktorea esposizioaren luzera dela (bost urte, gutxi gora behera); hortik behera arriskua oso txikia da.[212] Dena den, otsailaren 24ean Osalanek ez zuen oraindik erabaki honen berri ofizialki eman.[27]

Apirilaren 4ean, Eitzagako biztanleek komunikatu bat atera zuten, zenbait kexu adieraziz; besteak beste, auzokideen azterketa medikoa eskatu zuten, eta luiziaren egunean etxetik kanporatuak izan ziren biztanleen egoeraren jarraipena.[189]

Apirilaren 19an, ABC egunkariak argitaratu zuenaren arabera, zabortegian lanean ari ziren ertzainak kutsaduraren ondorioak igartzen hasiak ziren, intoxikazioak eragindako baja batekin.[213]

Otsailaren 10ean, Bizkaiko Foru Aldundiak AP-8 autobidearen segurtasuna bermatzeko 6 x 50 metrotako harresi bat eraikiko zuela iragarri zuen.[214] Oinean 10 metrotako lodiera, buruan 4 m. Kostua 200.000 euro, Bycam enpresari esleitua.[210]

Otsailaren 17an, BFA-ren Azpiegitura Sailak hondakin multzoa sare metalikoz aseguratuko zela iragarri zuen, euriarekin etor zitezkeen erorketak ekiditeko. Egitura bi hauek (harresia eta sarea) 7.700 m3ri eusteko ahalmena izatea aurreikusten zen (otsailaren 6an autopistan sartutako hondakin multzoaren bikoitza). Era berean, balizko luizien aurrean jokatzeko trafiko-desbideraketa protokoloa jakinarazi zen.[215]

Otsailaren 20an, Interbiak foru sozietateak erdiko banaketa berriaren instalazioa iragarri zuen, gauean zirkulazioa erabat etetera derrigortuko zuena otsailaren 20tik 28ra arte.[216]

Luiziak ekiditeko murrua "Negro Markina" motako 42 kare harri bloke erabiliz osatu zen.[217]

Zabortegitik beherako uretan lehen kutsadura zantzuak egun gutxira zabaltzen hasi ziren: lehen egunetan uraren kolorea aldatu zela ikusi zen,[218] eta gero analisietan gai kutsakorrak detektatu ziren.[219] Modu probisionalean, URA Agentzia lixibatuak kamioi xurgatzaileen biltzen hasi zen, gero saneamendu sarera isuriz,[220] ubideak konpondu artean Aixola erreka eta Ego ibaira ailegatzen zen kutsadura gutxitzeko.[221] Halere adituek iragarri zuten lixibatuek denborarekin lurra kutsatzen amaituko zutela, eta ondoren lurpeko urak.[222]

Hasieran, Administrazioak sutearen inguruan eginiko airearen kalitatea ona zela zabaldu zuen.[223] Otsailaren 14an, berriz, dioxina eta furanoen emaitzek larrialdiko egoera eragin zuten: sei egunez, zabortegiaren inguruko herriguneetako biztanleei aire librean ariketa fisikorik ez egitea eta etxeko leihoak ixtea eskatu zitzaien. Otsailaren 18an Jaurlaritzak badaezpadako babes-neurriok bertan behera laga zituen, sua itzalitzat jota.[224] Halere, zenbait adituk ohartarazi zuten dioxina eta furano mailak[225] ez zirela gutxietsi behar, etorkizunean izan zitzaketen eraginarengatik.[226][222]

Zaldibarko hondamendian Jaurlaritzak izan zuen komunikazio-politika krisi-egoera batean egin behar ez denaren eredu bezala jarri izan da.[227] Lehenik lasaitasun mezuak zabaldu ziren herritarren artean airearen kalitatea zela eta;[223] hurrengo astean, irizpidea bat-batean aldatu zuten herritarrei kanpoan kirolik ez egitea eta etxeetako leihoak itxita mantentzea aholkatuz.[79] Administrazioak antolatutako informazio-ekitaldi publikoetan, berriz, komunikazio-akats larriak egin ziren eta ez zen herritarren kezka baretzea lortu.[228][229][230][122][150][231] Azkenean, informazioa emateko batzar hauek bertan behera geratu ziren.[160]

Verter Recycling enpresak zabortegian ezarritako kartelak, erdara hutsean.

Istripuaren lehen uneetan, enpresak krisi egoeren gestioan espezializatutako Consejeros del Norte enpresa kontratatu zuen.[54] Enpresa hau Eusko Jaurlaritzarentzat behin baino gehiagotan lan egindakoa zen, hala nola Ingurumen Profila osatzeko edo frackingaren irudi publikoa hobetzeko.[232]

Otsailaren 12an Jaurlaritzako kideak Verter Recycling enpresako ordezkariekin bildu ziren, enpresak berak hala eskatuta;[162] bilera honetan, enpresako arduradunek ekintza-plana abiatu zutela adierazi zuten,[233] beraien aldetik kolaborazio osoa aginduz; halere, istripuan dokumentazio asko galdu zutela argitu zuten.[234] Jaurlaritzak haien kontrako isun-espedientea abiatu zuen.[90]

Otsailaren 13an, gorpuen bilaketa lanei berrekiteko Verter Recycling enpresako ordezkari tekniko bat ere izendatu zen.[163] Enpresak bere talde tekniko espezializatua Ingurumen Sailaren zerbitzura jarri zuen.[76]

Hontaz gain, enpresako teknikoek haien defentsarako zenbait argudio aipatu zituzten:[235]

• Zabortegiaren egoera inspektore tekniko askok ikusi zutela, haren segurtasuna berretsiz.
• 2019ko azaroko euriek hondakin multzoaren egonkortasunari eragin ziotela.

Otsailaren 14tik, enpresaren webgunean komunikatuak argitaratzen hasi ziren.[236]

Martxoaren 17an, Jaurlaritzak emandako "laguntzeko agindua"ren aurrean, Verterrek berretsi zuen lan horretan ari zirela.[133]

Ekainaren amaieran, Jaurlaritzak zabortegia irekitzeko baimena eman zion Verter enpresari; zehazki, ordura arte erabilitako zabortegiaren eremuan (Motia izeneko mendian) 68.555 metro koadrotan 804.000 metro kubiko hondakin metatzeko baimena, "lurperatutako bi langileen bilaketarekin jarraitzkoa eta lursaila egonkortzeko", 20 hilabeteko epean.[237] Halere, Zaldibar Argitu plataformak lan hauek Verterrek berak egitea gaitzetsi zuen.[238]

Otsailaren 13an, Vocento taldeak argitaratu zuen Verterrek luizia Ermuko sahiesbidearen eraikuntzari egozten ziola.[235] Verterrek espreski ukatu du informazio hau haiengandik atera denik.[239] Halere, zenbait geologok sahiesbide honen eraikuntza ikertu beharreko faktoretzat seinalatu zuten.[240] Handik gutxira, EAE-ko Geologoen Elkargotik gai honi buruz ez hitz egiteko eskatu zien elkargokideei.[241]

Obra hau 2016 eta 2018 artean burutu zen, 1.000.000 m3 lur inguru mugituz, eta honen erdia baino gehiago obran bertan berrerabiliz.[235]

Luizitik 15 egunera agertutako datuen arabera, hipotesi honek indarra galdu zuen.[242]

Iñaki Arriola, Eusko Jaurlaritzako Ingurumen Sailburua istripua gertatu zenean

Hondamendiaren inguruan ardurak dituzten politikari eta enpresarien arteko hainbat korrelazio seinalatu dira:

• Jose Inazio Barinagak, Verter Recycling enpresaren sozio nagusietako batek, adiskidetasun eta familia-loturak zituen PSE-EE alderdi politikoarekin.[248][93]
• Barinagaren hiru senide (haietatik bi Verter Recyclingeko sozioak) Miguel Lazpiur eta bere alabarekin lotura profesionalak izan zituzten (Lazpiur Confebask, Adegi eta CEOE patronalen direktiboa izan zen, eta Teknikerren patronatuko kidea).[249]
• 2006ean, Barinagak lursail baten "eroste-aukera" erosi zuen; 2007an, "eroste-aukera" hori Teknikerri saldu zion 1.000.000 euro ingururen truke. Teknikerren patronatuan Eibarko Udala, Gipuzkoako Foru Aldundia eta Eusko Jaurlaritza daude; eta bere inguruan Verter Recyclingekin lotura duten hainbat pertsona.[250]
• Ernesto Martínez de Cabredo URA Agentziaren buruak eta Jose Inazio Barinagak higiezinen promozio enpresa bateko sozioak ziren.[251]
• Iñaki Arriolak, Ingurumen Sailburu izan baino lehen, higiezinen promozio enpresekin, erakunde desberdinetako buruekin eta Jose Inazio Barinagarekin izandako loturak seinalatu dira,[93] PSE-EEko zenbait alderdikiderenekin batera.[252] Ingurumen Saileko beste arduradun tekniko batzuk ere (zabortegiaren ikuskaritza eta kontrolarekin zerikusia dutenak) izendatutako pertsonekin interesak eta loturak partekatzen dituzte eraikuntza enpresekin.[253]
• 2009 inguruan, Eibarko Udalak Txonta auzoan plan urbanistoko bat bultzatu nahi izan zuen. Oso kritikatua izan zen, hainbat irregulartasun zirela eta; azkenean bertan behera geratu zen. Plan horretan Iñaki Arriola, Ernesto Martínez de Cabredo, Grupo Amenabar eta Ibargest SL inmobiliaria nahastuak ziren (azken hau, Verter Recyclingen 3 akzionistek eramandako enpresa).[254][255]
• Javier Sanchez, Iñaki Arriolaren idazkari 2006 arte izandakoa. 2008tik aurrera, Sanchezek Verter Recyclingen akzionista-batzordean parte hartu zuen Elkarte Berri SL enpresaren izenean.[256]
• 2011 urtean Verter Recycling enpresaren lan arriskuen prebentzio-estudioa egin zuen enpresak (Einber Prevenalia) UTE bat osatzen zuen MGO taldearekin. MGO enpresan lan egin izan duten zenbait politikari ohi: Ricardo Martí Fluxá (PP), Josu Jon Imaz (EAJ), Miguel Sanz (UPN), Rodolfo Martín Villa (Francoren Gobernuko Lehendakariorde ohia), Carlos Mayor Oreja (PP), Miren Albistur (PP), Xavier Pomés i Abella (Kataluniako Konbergentzia Demokratikoa).[257]
• 2012 urtean, Verter Recycling enpresa “III Congreso bienal de Mejores Tecnologías Disponibles en vertederos y suelos contaminados” kongresuaren babeslea izan zen. Kongresu honen lau antolatzaileetako bat Lurgintza enpresako sozioa zen (Zaldibarko luiziaren ostean hondakinak pilatzeko biltegiak proiektatuko zituena), eta beste bat Aitor Zulueta (hondamendiaren garaian Jaurlaritzako Klima Aldaketa Zuzendaria izango zena).[258]
• Krisi-mahaiaren bi kide (Juan Jose Aurrekoetxea eta Jesus Ibarluzea[259]) intzinerazio enpresekin loturak zituzten, eta dioxina eta furanoari buruzko desinformazio aurrekariak egotzi zitzaizkien.[260]
• Ermuko sahiesbidearen eraikuntzan Juan Mari Atutxa Sailburu ohiaren familiako hainbat kidek parte hartu zuten; hauek Igor Barrenetxea-Arando Zaldibarko alkate ohiarekin lotura profesionala izan zuten; eta azken honek Unai Rementeria Bizkaiko Ahaldun Nagusiarekin.[261]
• Zaldibarko EAJ, Debor arkitektura enpresa, Verter Recycling, Atutxa familia, Amenabar eraikuntza enpresa eta Eibarko PSE-EE arteko loturak nabarmendu dira.[262][253]
• Luiziaren konponketa lanen esleipena eskuratutako Moyua enpresarekin lotura profesionalak dituzten zenbait pertsona: Jose Felix Basozabal (Jaurlaritzako Obra Publiko Sailburuorde ohia), César Fernández (Gasteizko Udaleko ingurumen zinegotzia), Joanes Labaien (Bakartxo Tejeria Eusko Legebiltzarreko mahaiburuaren senarra), Aitor Garitano (Eusko Trenbide Sarearen zuzendaria).[263] Beltranen senideek ere seinalatu zuten Moyua enpresaren jeltzaletasuna, eta luiziaren kontura egiten ari ziren negozioa.[168]
• Luizitik 11 egunera, Jaurlaritzak ingurumen intzidentzia eta larrialdien kudeaketa, eta Verterreko hondakinen ardura EAJ-ren inguruko enpresariei esleitu zizkien: lehen lotea Iragaz Watin eta Serbitzu Elkarteak osatutako UTEari (Xabier Agiriano, Josu Olazaran, Guillermo Ibarrondo, Viuda de Sainz, Xabier Sagredo, Juan Félix Prieto, Carmelo Aguas... jeltzaleei lotutako enpresak),[264][265] eta bigarren lotea FCC-ri.[266]

Bizkaiko hondakinen kudeaketa 2013an. Garai hartan, Bizkaiko Foru Aldundiak iragarri zuen hondakinen erdia birziklatzeko helburura iritsi zela; baina datu erreala %36,5ekoa zen.[267]

Otsailaren 18an:

• Espainiako Kongresuan Vox eta EAJ alderdien ordezkariek liskarra izan zuten, lehenak bigarrenari Armadaren laguntzari uko egin izana leporatuta.[268]
• Europako Parlamentuan, Ciudadanos alderdiko Soraya Rodriguezek Zaldibarko zabortegiak hautsitako ingurumen araudiari buruzko galdera bat egin zuen.[269]

Otsailaren 20an:

• Ezker Batuak[270] eta PPk[271] ere Europako Parlamentuan Zaldibarko hondamendiaren lotutako galdera sorta bana aurkeztu zuten.
• Espainiako Kongresuan, Elkarrekin Ahal Dugu alderdiko diputatu Juan Lopez de Uralde, Pilar Garrido eta Roberto Uriartek Espainian Zaldibarkoa bezalako zabortegietan dauden kontrolari buruzko galdera sorta bat aurkeztu zuten.[272] Erantzuna apirilaren hasieran jaso zuten.[273]

Otsailaren 25ean, Espainiako Senatuan, ERC-EH Bildu taldearen eskari baten ondorioz, Espainia mailan Segurtasun Kimiko organo kontsultibo baten sorrera onartu zen.[274]

Otsailaren 26ean: Bizkaiko Batzar Nagusietan, EH Bilduren taldeak Bizkaiko Foru Aldundia auzi penalean akusazio partikular bezala aurkeztea proposatu zuen.[275] Rementeria Ahaldun Nagusia eskaerarekin bat etorri zen.[276]

Irungo Udalean, mozioak aurkeztu ziren: otsailaren 26ean Elkarrekin Podemos-Ezker Anitza/IU koalizioak Zaldibarko zabortegiari buruzkoa, hurrengo osoko bilkuran eztabaidatzeko.[277] Otsailaren 28an PPk, Jaurlaritzari azalpenak eskatzeko.[278]

Otsailaren 27an, Eibarko Udalaren Bozeramaleen Batzordeak Zaldibarko zabortegiari buruzko Adierazpen Instituzionala aho batez onartu zuen.[279]

Otsailaren amaieran, Eusko Legebiltzarrean, talde parlamentarioek zenbait galdera aurkeztu zituzten Eusko Jaurlaritzak erantzuteko, tartean Zaldibarko hondamendiari buruzko hiru. Martxoaren amaieran, araudiaren kontra, oraindik erantzun gabe zeuden.[280] Ingurumen Sailak apirilaren 3an erantzun zituen azkenean; baina galdetzaileak asebete gabe.[281]

Martxoaren 4an, Bizkaiko Batzar Nagusietan, EH Bilduren bozeramaile Bea Ilardiak otsailaren 6an lanean aritu ziren Bizkaiko Foru Aldundiaren suhiltzaileen jardunari buruzko galderak errejistratu zituen.[282]

Martxoaren 6ean, Europako Batzordean Carlos Iturgaizek, PP-k Zaldibarri buruz eginiko galdera-sorta bat aurkeztu zuen, aldez aurretik izandako irregulartasunen aurrean Administrazioak izandako kontrol eskasiari buruz.[283]

Martxoaren 9an, Bizkaiko Batzar Nagusietan EAJ eta PSE-EEko batzarkideek Arriola Sailburuaren agerraldi eskariari ezetza eman zioten, "azalpenak jada Eusko Legebiltzarrean eman zituelako". Eskaria Xabier Benito Elkarrekin Podemoseko batzarkideak egina zen, EH Bildu eta PP taldeen babesarekin, besteak beste Foru Aldundiaren eta Jaurlaritzaren arteko desadostasunengaitik galdetzeko, Verterrera joaten ziren hondakinen destinuari buruz.[284]

Apirilaren 3an, Espainiako Kongresuan PP-ko diputatu Beatriz Alvarez Fanjulek Zaldibarko lanei buruzko galderak aurkeztu zituen.[285]

Maiatzaren 14ean, Europar Batzordeak PP eta Ciudadanosek eginiko galderei erantzun zien, Zaldibarko hondamendia ikertuko zuela iragarriz. Virginijus Sinkevicius Ingurumen komisarioak adierazi zuen agintari eta epaitegi «nazional edo erregionalen» ardura zela ea zabortegian arau hausterik izan zen egiaztatzea, «baina kasuaren larritasuna ikusita, Batzordeak aztertu egingo zuela, eta Espainiako autoritateekin harremanetan jarriko zela». Galderei erantsitako informazioari erreparatuta, Sinkeviciusek aitortu zuen «gabezia esanguratsuak» antzeman zitezkeela: «Arloan eskumena duten agintariek eta auzitegiek horiek detektatu, zaindu eta, azken batean, zigortu behar zituzketen». Eusko Jaurlaritzak Sinkevicius komisarioaren adierazpenak deitoratu zituen, Ingurumen Sailarekin harremanetan jarri ez zirela adieraziz,[286] eta bere aurkako kexa bat iragarriz.[287]

Hondamendiaren hasieratik astebetera, zenbait analista politiko iragartzen hasi ziren Zaldibarko krisiak 2020ko Eusko Legebiltzarrerako hauteskundeetan izango zuen eragina.[288]

• EAJren hautagaitzarentzat ekarriko zuen higadura ere aipatu zen,[54][289][78] nahiz eta beste batzuek horrekin ados ez egon.[290] Koldo Mediavillak ere (EAJ-ko Erlazio Instituzionaletarako arduradunak) ere aitortu zuen eragina espero zuen,[291] baina inkesten arabera Zaldibarko gertakariek ez ziokeen kostu politikorik ekarriko.[292][293]
• PSE-EE alderdiak ere eserlekurik ez zuela galduko aurreikusi zen, are, gehiago lortuko zituela iragarriz.[292][293][294]
• Equo Berdeak alderdiak, berriz, Zaldibarkoaren ondorioz boto igoera espero zuen. Honekin, zabortegien eta erraustegien alternatibak bultzatzeko esperantza adierazi zuten.[243]

Zaldibar Argitu plataformakoek espreski eskatu zuten hondamendiaren gaia hautes-lehiatik kanpo uzteko.[295]

Halere, zenbait eragilek iragarri zuten Eitzagako zabortegiarena hautes-kanpainako gai nagusienetako bat izango zela, eta hurrengo urteetako bizitza politikoa markatuko zuela.[296] Hain zuzen ere, hautagaiek trantsizio ekologikoari buruzko postura espreski adierazteko premia seinalatu zen, bozka ematerako orduan kontuan hartu ahal izateko.[297]

Lehen egunetan, herritarren kezka eta haserrea batez ere sare sozialen bidez zabaldu zen.[74] Jarraian, arduradun politikoen azalpen publikoen faltarengatik kexu, jendearen mobilizazioak hasi ziren. Lehen egunetan, espontaneoak izan ziren: otsailaren 9an, Markina-Xemeinen,[298] 10ean Zaldibarren, Ermuan eta Eibarren,[299] 11n Zallan,[3] eta beste zenbait eskualdetan.[300]

Hurrengo astean, mobilizazioak koordinatuz eta handituz joan ziren: 12an, Errausketaren Aurkako Mugimenduak mobilizazioak deitu zituen Gipuzkoako 10 herritan.[301][302] Egun horretan, hainbat batzokiren aurrean protestak antolatu ziren, zabor poltsak pilatzeko dei eginez.[303] 13an manifestazioak egin ziren Zallan, Arrasaten[94] eta Bilbon,[304] eta Eibarren “Zaldibar Argitu Orain!” herri-plataforma eratu zen.[305]

Otsailaren 14tik aurrera, bigarrengo larrialdiarekin batera, mobilizazioak indartu egin ziren: egun horretan Fridays for Future gazte mugimenduak ere aipamen berezia egin zion Zaldibarko hondamendiari Bilboko manifestazioan, [306] eta otsailaren 15ean, goizean, herritar talde batek Zaldibarko krisi-mahaia bilduta zegoen lekuan protesta kontzentrazioa burutu zuen, Urkullu Lehendakaria han izan zen bitartean;[100][307] arratsaldean, berriz, Eibar, Ermua eta Elgetan manifestazio bateratua egin zen: Euskal Herriko eta nazioarteko hainbat eragilek mobilizazio honetan parte hartzeko deialdia egin zuten.,[308][309][310][311] eta hiru herrietatik ateratako jende taldeek Eitzagan bat egin zuten,[312][313][314] bertan 5.000 bat pertsona bilduz, komunikabideetan oihartzun handiarekin.[315][316][317][318][319][320][321] Fokoa erantzuleen gainean jarri zen ("politikoak, enpresa, Ingurumen Sailburua eta Lehendakaria"), eta istripua zaborren kudeaketa ereduari egotzi zitzaion.[322] Manifestarien artean Ermuko alkateak ez zuen parte hartu, baina bai PSE-EE, EH Bildu, Podemos eta PP-ko zinegotziak. Barinagaz gain, zenbait manifestarik Verter Recycling enpresako beste akzionistak ere jopuntuan jarri zituzten, “gertatzen ari zena ba zekitelako”. Era berean, zabortegian zeuden “beste gai toxikoekiko” kezka adierazi zuten.[323] Egun horretan, Enkarterriko biztanleen beste manifestaldi bat ere egin zen Zallan.[324] 17an, Ernaiko kide batzuk[325] BI-3344 errepidea blokeatu zuten, Eibarko sarrerako errotondan kateatuz.[326] 18an, Jaurlaritzak azalpenak emateko agerraldiaren egunean, Eusko Legebiltzarraren aurrean elkartzeko deialdia egin zen;[327] egun eta leku berean, Ertzaintzako ErNE sindikatuak kontzentrazio propioa egin zuen.[328] 19an hitzaldia antolatu zen Azpeitian: “Zer gertatzen ari da Zaldibarren?”;[329] Eibarren, Coliseo Antzokian Jaurlaritzako teknikarien agerraldian publikoa eta hizlarien arteko kalapitaz gain, kanpo aldean manifestazioa egin zen;[330] eta Eibarko Industria Ingeniaritza Teknikoko Unibertsitate Eskolako ikasleek greba mugagabea abiatu zuten.[331] Hurrengo egunetan manifestazioek ez zuten etenik izan: Mutrikun, Markina-Xemeinen,[332] Elgoibarren,[333] Abadiñon,[334] Azpeitian,[335] berriro Eibarren...[330] azken honetan, Aratuste ospakizunak bertan behera geratu ziren airearen kutsadura zela eta.[336] El Burgon (Malaga, Joaquin Beltranen jaioterria) ere manifestaldi txiki bat egin zen,[31] eta Zallan, Beltran oroitzeko mobilizazioek Zallako Cespa zabortegiaren eta Gueñesko Glefaran biomasa zentralaren aurkakoekin bat egin zuten.[101] 24ean, herritar talde batek Eibarko Udalaren hileroko Osoko Bilkura eten zuen, "Zaldibar argitu" oihuka.[337]

Ondorengo egunetan aire kutsaduraren maila jeitsi zen, baina mobilizazioek jarraitu zuten: otsailaren 26ean, Ermuan Javier Vazquez ekologistak Zaldibarko zabortegiari buruzko hitzaldia eman zuen.[338] 27an, Eibarko herri plataformak elkartasun ekitaldi bat antolatu zuen Txaltxa Zelaiean;[339] Elgetan, "Zaldibar Argitu" talde bat eratu zen;[340] Ernai gazte mugimenduak Donostian mobilizazio bat egin zuen,[341] eta egun berean eskualde mailako beste bat Lasarte-Orian: azken honen ibilbidean zehar, PSOE-ko egoitzan "Hiltzaileak" zioten pegatinak itsatsi zituzten, aurrean zabor poltsak utziz; eta Batzokian zaborra bota eta afixa itsatsi zuten.[342] 28an Recortes Cero Euskadi mugimenduak Zaldibarko hondamendiaz protestatzeko elkarretaratzea egin zuen Bilbon.[343] 29an, Larreko plataforman bildutako eragile multzo zabalak Donostian manifestaziorako deia egin zuen, Zubietako erraustegia gelditzeko eta Zaldibarko hondamendia argitzeko leloekin.[344][345][346] Martxoaren 5ean mobilizazioak egin ziren Zaldibarren[347], Elgetan[348] eta Markina-Xemeinen,[349] eta Bergaran hitzaldia eman zuten Ainhoa Intxaurrandieta adituak eta Iraitz Lazkano Elgetako Alkateak, Karmele Uribesalgo kazetariaren moderazio lanarekin.[350]

Luizitik hilebete betetzen zen egunean, martxoak 6, Zallan mobilizazioa egin zen;[351] eta Eitzagan desagertuei lore eskaintza egin zitzaien;[80][352][353] eta Zaldibar, Eibar, Ermua, Elgeta, Markina-Xemein eta Mallabiko "Zaldibar Argitu" plataformek modu koordinatuan funtzionatzen hasi ziren.[347][187] Martxoaren 7an Joaquin Beltranen senideek Zallan eginiko mobilizazio deialdiarekin[354] bat egin zuten Udal[355]eko alderdi politiko guztiek,[356] eta desagertuak aurkitu arte ostegunero elkarretaratzeak egiteko asmoa adierazi zuten;[357] egun berean, Markina-Xemeingo EAJk komunikatua atera zuen, desagertuen familiekin bat eginez eta gorpuen bilaketan etenik ez izateko eskatuz.[358] 10ean, Eibar eta Real Sociedad futbol taldeek otsailaren 14ean bertan behera jokatutako partidua jokatu zenean, kontzentrazioa egin zen Ipurua futbol zelaiaren aurrean.[359]11an auto karabana egin zen Eibarren.[359] Eta 12an, 12:00-15:00 artean lanuzteak egin ziren Zaldibar, Eibar, Ermua, Elgeta eta Mallabin,[360] herri bakoitzean 12:30etan mobilizazioak eginez; eta 19.00etan denak elkarrekin Eibar eta Ermua arteko rotondan biltzekoak baziren ere,[361] manifestazio hau bertan behera geratu zen, COVID-19 pandemia zela eta;[362] manifestaldi honek ere eragile askoren atxekimenduak jasoak zituen.[363][364][365][366] Egun berean Elgoibarren Rodisa enpresako langileek protesta egin zuten[367], eta Markina-Xemeinen ere kontaketa-panel bat ezarri zuten, eta giza-kate bat egin zen Zelaiaren bueltan, elkartasuna adierazteko.[358] Mobilizazioak deitu ziren, baita ere, Algorta, Sopela, Leioa,[368] Erandio, Gasteiz, Portugalete eta Santurtzin.[369]

Martxoaren 14an, Espainiako Gobernuak COVID-19aren aurka ezarritako konfinamendu neurriekin[370] mobilizazio eta bilerak egiteko aukera desagertu zen. Hala, martxoaren 17an Bilbon ospatzekoa zen solasaldia (Iñaki Antiguedad hidrogeologoa, Maialen Ferreira kazetaria eta Carlos Arribas ekologista hizlariekin)[371] apirilaren 17ra atzeratu zen,[372] bideokonferentziaz egiteko.[373] Ordutik aurrera, beste protesta era batzuk bilatu ziren, hala nola sare sozialetako bideo sorrera,[374] Zallako osteguneroko elkarretaratzeak etxeetatik eginiko protesta bihurtzea,[375][376] edo leihotik eginiko lapikokadak, hala nola Sallabenten,[377] Ermuan,[378] Elgetan edo Eibarren deitutakoak.[379]

Martxoaren 26an, sare sozialak eta leihoak marrazkiz betetzeko deialdia egin zen.[380] Martxoaren 27an, langileak desagertu zirenetik 50 egun betetzen ziren egunean, lapiko-protesta berezira deitu zen. Apirilaren 6rako Euskal Herri osoan konfinatutako jendearen burrunbada antolatu zen, desagertuen alde.[247]

Apirilaren hasieran, Sallabente auzoko kideek Ermua, Zaldibar eta afektatutako inguruko beste herritarrak deitu zituzten "Plataforma de Vecinos de San Lorenzo"n eta sare sozialetan duten taldean ("Afectad@s por el vertedero", Facebooken) parte hartzera.[381]

2022ko otsailean, hondamendiaren bigarren urteurrenean, Ermutik Eitzagarako manifestaldia egin zen, Beltran eta Sololuze gogoratuz eta erantzukizunak eskatuz.[382]

Zaldibarko zabortegia, Eitzagatik ikusita, 2020ko otsailaren 13an.

Otsailaren 12an, ELA, LAB, ESK, Steilas eta EHNEko zenbait sindikalista Jaurlaritzaren Bilboko ordezkaritzan eserialdi zaratatsua burutu zuten, 2020 urtean hil ziren 11 langileen eta Zaldibarren desagertu diren 2en alde.[383]

Otsailaren 17an, EHNE sindikatuak, berriz, Zaldibar inguruko nekazarien protestei ahotsa eman zien, baserrietako esplotazioen egoera eta osasun baldintzak argintzeko eskatuz, eta galera ekonomikoak seinalatuz.[384] Izan ere, auzoko produktuak ekoitzi eta kontsumitzeko debekua altxatu ostean ere haien salmenta asko jaitsi zen.[385]

Otsailaren 20an, ELA, LAB, ESK, Steilas, EHNE eta Hiru sindikatuetako kideek haien lokalen kanpo aldean kontzentrazioak egin zituzten Euskal Herriko 30 herritan; kontzentraziook 13 minutu iraun zuten, egun horretara arte 2020an hildako langileen kopurua gogoan.[270]

Otsailaren 21ean:

• ELA eta LAB sindikatuek zabortegiko lanak ikuskatzea eskatu zuten, lanok egiten ari den Moyua enpresaren komitean gehiengoa izateak ematen dien eskubidea baliatuz;[386] Jaurlaritzatik UGT eta CCOO-ko ordezkariak ere gonbidatu zituzten, eta bisita otsailaren 24erako programatu zen.[387]
• Zabortegiaren inguruan lan egiten duten Correoseko postariek haien lan baldintzei eta babesgabetasunari buruz kexu agertu ziren.[388]

Otsailaren 24ean, CCOO,[389] ELA eta LAB sindikatuetako ordezkariei Moyua enpresako kideek lagundu zieten, ez baitzen Jaurlaritza edo Osalaneko arduradunik bertaratu. Bisitan zehar lanetan ari diren beharginen baldintzak ikuskatu zituzten -denak enpresa pribatuetakoak- prebentzio eta segurtasun neurriekiko eta sartzen ari ziren ordu kopuruarekiko kezka azalduz.[390] Egun berean, beharginotako batek LAB-i idazki anonimoa bidali zion, lan baldintza desegokiok baieztatuz.[157] Gero baieztatu zenez, 10 orduko lanaldiak egiten ari ziren, amiantoarekin lan egin ezkero gehienez 4 ordu egin daitezkeenean.[391]

Otsailaren 27an:

• Eibarko Udalak ere langileen segurtasun baldintzak hobetzea eskatu zuen,[279]
• ELA, LAB, ESK, Steilas, EHNE eta Hiru sindikatuek mobilizazioa deitu zuten Eibar-Ermua arteko errotondan;[392] bertan, otsailaren 24ko ikustaldiaren ostean zabortegiko langileetako batek idatzitako lan-baldintzen salaketa anonimoa irakurri zen.[393]

Martxoaren 6ean, CCOO-ko Alfonso Riosek seinalatu zuen Jaurlaritza arazoaren garrantzia jeisteko ahalegina egiten ari zela, baina zabortegiko material arriskutsuak zirela eta tentsioa mantentzen saiatu beharra zegoela.[394]

Martxoaren 12an, UGT-ren Nazio Komiteak lan-inspektoreen lan baldintzak hobetzeko eskatu zion Administrazioei, Zaldibarren izan bezalako irregulartasunei aurre egin ahal izateko.[395]

Apirilaren 28rako, Lan Segurtasunaren eta Osasunaren Nazioarteko Egunaren harira, zenbait sindikatuk kontzentrazioa deitu zuten zabortegiaren sarreran.[396]

TVE-ko Informe Semanal telebista saio historikoak (1986ko argazkia) edizio bat eskaini zion Zaldibarko hondamendiari.

Hondamendi honek nazioartean berehalako oihartzuna izan zuen.[397]

• AEBetako geofisikoen elkartearen esanetan: «Zabor biltegien horrelako lerrakuntzak arrisku ezagunak dira eta iraganean jendearen heriotzak eragin izan dituzte, baina gehienetan hondakin kudeaketa txarra duten herrialdeetan. Horrelako luizi handi bat Europako zabor biltegi batean gertatzea ez da ohikoa.»[398]
• TVE Espainiako telebista kate publikoak "Informe Semanal" saioaren atal osoa eskaini zion otsailaren 22an, fokua zaborraren kudeaketa eredua birplanteatu beharrean ezarriz.[399]
• RNE Espainiako irrati kate publikoak "24 horas" irrati saio berezia eskaini zion otsailaren 24ean, ASEGRE hondakin enpresarien elkartea eta Ecologistas en Accion taldea elkarrizketatuz.[400]
• Javier Gallegoren "Carne Cruda" irratsaioan Zaldibarko hondamendiari buruzko programa berezia egin zuten otsailaren 25ean.[401]
• Kroaziako Pixsell argazki agentziak Zaldibarko zabortegiko lanak dokumentatu zituen.[402]

Bestalde, hainbat aditu eta eragilek ere Zaldibarko hondamendiari buruzko ondorioak atera dituzte, hala nola:

• Julen Rekondo kazetariak,[403][404]
• Alberto Uriona kazetariak,[405][406]
• Gorka Landaburu kazetariak,[407]
• Pedro Luis Arias injeniari katedradunak,[408][222]
• Garbiñe Biurrun epaileak,[409]
• Bernardo Atxaga idazleak,[410]
• Berta Chulvi sindikalistak,[27]
• Iñaki Anasagasti politikariak,[411]
• Jonathan Martinez kazetariak,[412]
• Mikel Etxebarria higiezinen promotoreak,[413]
• Luis Palomino ASEGRE hondakin-enpresen elkarteko arduradunak,[414]
• Juantxo Lopez de Uralde ekologistak,[415]
• Rafael Hidalgo injeniariak,[416][417]
• Martín Sacristán idazleak,[418]
• Larraitz Ugarte abokatuak,[419]
• Ainhoa Intxaurrandieta Gipuzkoako Hondakinen Kontsorzioko buru ohiak[329]
• Txema Montero abokatuak[57]
• 84 intelektualek "Zaldibar argitu, ereduaren agortzea agerian" manifestuan. Besteak beste: Enrique Zuazua, Ramon Zallo, Laura Mintegi, Eñaut Elorrieta, Igor Elortza, Iban Zaldua, Idurre Eskisabel, Mario Zubiaga, Eider Rodriguez, Mari Luz Esteban, Jule Goikoetxea, Joxerramon Bengoetxea, Katixa Agirre, Joan Mari Torrealdai, Iñaki Zabaleta, Lore Erriondo, Iratxe Retolaza, Ander Iturriotz, Uxue Alberdi, Harkaitz Zubiri, Edu Zelaieta, Amaia Agirre, Miren Artetxe, Ane Labaka, Julio Soto, Irene Arrarats, Josu Landa, Kattalin Miner, Xabier Mendiguren Elizegi, Amaia Alvarez Uria, Amaia Lasa, Martin Anso, Antxiñe Mendizabal, Ines Osinaga, Estitxu Villamor, Elixabete Garmendia, Maite Arroitajauregi,Iñaki Zabaleta...[420]
• Julen Orbegozo irakasleak.[227]
• Erik Salazar kazetariak.[421]
• Peio Durruti eta Maryvonne Gervaise, Hazketa eta "Ace Hendaye" ekimenetako kideak.[422]
• Ahoztar Zelaieta, kazetari eta kriminologoak.[423]
• Eneritz de Madariaga politikariak.[424]