Yucatango maia hizkuntza

Yucatango maia (hizkuntza hartan, Màaya t'àan) maia hizkuntza bat da, Mexikoko Yucatán penintsulan hitz egiten dena, Mexikon hiztun gehien duen maia hizkuntza. Familia berean hizkuntza hauek ditugu:

Yucatango maia
Yucatango maia hizkuntzaren hedadura.
Datu orokorrak
Lurralde eremuaMexikoko Quintana Roo, Campeche eta Yucatán.
Hiztunak800.291[1]
OfizialtasunaOfiziala Mexikon.
EskualdeaMesoamerika
UNESCO sailkapena3: arriskuan
AraugileaInstituto Nacional de Lenguas Indígenas
Hizkuntza sailkapena
Maia hizkuntzak
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologiaaditza objektua subjektua, hizkuntza eranskaria, subjektu aditza objektua eta hizkuntza ergatiboa
Alfabetoalatindar alfabetoa
Hizkuntza kodeak
ISO 639-3yua
Ethnologueyua
Glottologyuca1254
UNESCO1752
IETFyua
Endangered
Languages Project
6949

Beraz, Yucatango maia hizkuntzak terminoarekin, pluralean, familia bat adieraz daiteke eta, baita ere, singularrean, Yucatango maia hizkuntza zehatz bat.[erreferentzia behar] Bigarren kasu honetan, Yucatango maia Mexikoko Quintana Roo, Campeche eta Yucatán estatuetan erabiltzen da.

Yucatango maia Mexikon hiztun gehiago duen maia hizkuntza a: 800.291 hiztun ditu, gehienak goian aipatutako estatuetan;[1] dena dela badira komunitate txiki batzuk Guatemalan (700 inguru) nahiz Belizen (5.000). Literatura aberatsa du, eta oro har kulturalki zein sozialki bizi-bizirik dabilen hizkuntza da. Badira irakasteko akademiak eta ikastetxe bereziak.

Ofizialtasuna

Mexikon, 2003ko Hizkuntza Eskubideen Lege Orokorraren ondorioz, Mexikoko beste bertako hizkuntzak bezala, hizkuntza nazionaltzat onartuta dago.

Aldaerak

Hiztunek, orokorrean, bi aldaera bereizten dituzte:

  • )“Jach maya”: aldaera zaharrena eta garbiagoa. Zenbait herri baztertuetan erabiltzen da oraindik eta baita adineko jendea.
  • )“El xe'ek”: aldaera modernoa, gazteek erabiltzen dutena; espainieraren elementu asko ditu. [3]

Idazkera

Konkistaren ondoren Yucatango maia alfabeto latinoaren bidez idazten da. Konkista baino lehen maia herriak bazuen idazteko beste sistema bat; sistema horren oinarria glifoen edo ideogramen erabileran oinarritzen zen. Gaur egun erabiltzen den alfabetoa 1984an adostua izan zen nahiz eta oraindik sektore batzuk erabat ez onartu. Egun Mexikon argitaratzen diren publikazioetan hori da erabiltzen dena.

Maia hizkuntzaren glifo bat.
abchch'ehikk'lmnopp'stt'tsts'uwxy'

Idazkeraren ikuspuntutik, bestetik hiztegi desberdinak daude argitaratuta. Tradizionalena Juan Pío Pérez-ek 1898an argitaratu zuen Coordinación alfabética de las voces del idioma maya hiztegia dugu. Hiztegi hori XIX. mendean zehar aipatutako Juan Pío Perezek Pedro Beltranekin batera hitz bilduma aberatsa da. Joan den mendearen bukaeran, 1980an, Alfredo Barrera Vásquezek Diccionario Maya-Español, Español-Maya koordinatu zuen (Mexiko: Cordemex). Liburu horretan maia hizkuntzaz espezialistak diren bi intelektual ezagunek kolaboratu zuten: Juan Ramón Bastarrachea eta William Brito Sansores.

Lexikoa

Hitz batzuk

AH: jauna Soskil: heneken landarearen zuntza Puch: zanpatu Tuch: zilbor Purux: tripaundi T'el: oilar Much: apo Tunich: harri Hots': etzetik janaria ateratzea (eskuz edo koilaraz) K'olis: burusoila Xix: janari edo edari hondarra Malix: arrunt, arrazarik gabekoa, esaterako txakur Nojoch: handi Báaxal: jostailu Mulix: ile kizkur Wix: orina Hanal: janari Nah: etxe Pixan: hildakoa, espiritu Tirixtá: diarrea Xik': besape Kirits: zikin Ka' al: itsusi Max: tximu Otoch: etxe Pech: kaparra Uk': xorri Xux: azkarra Alux: galtzagorri antzeko pertsonai mitologikoa Chel: ilehori Chich, o chichi: amona Dzots: saguzarra Uay: azti Míis:erratza Mis:katu

Zenbakiak
1 - Jun
2 - Ka'a
3 - Óox
4 - Kan
5 - Jo'
6 - Wak
7 - U'uk
8 - Waxak
9 - Bolon
10 - Lajun
11 - Buluk
12 - Ka'a lajun
13 - Óox lajun
14 - Kan lajun
15 - Jo' lajun
16 - Wak lajun
17 - U'uk lajun
18 - Waxak lajun
19 - Bolon Lajun
20 - Jun K'aal
400 - Jun K'aax O Jun Baak
8000 - Jun Piik
160000 - Jun Kalab
3200000- Jun K'iinchil
64000000 - Jun Alaw

Ohiko esaldi batzuk

Maia hizkuntzaz galdera ikurrak ez dira erabiltzen, berezko elementu galdetzaileak daudelako.

  • Bix a beel: Zer moduz? (hitzez hitz: «nola dago zure bidea?»)
  • Ma'alob, kux teech: Ongi, eta zu?
  • Bey xan teen: Baita ni ere.
  • Bix a k'aaba’: Nola duzu izena?
  • In k'aaba'e' Jorge: Nire izena Gorka da.
  • Jach ki'imak in wóol in k'ajóolt kech: Pozten nau zu ezagutzeak.

Erreferentziak
  1. Instituto Nacional de Estadística. XII. errolda.
  2. 1986an 12 hiztun gelditzen ziren. Gordon, Raymond G., Jr. (ed.). Ethnologue, (2005).
  3. Fidencio Briceño Chel: http://www.mayas.uady.mx/articulos/lengua.html

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.