Xabier

Xabierren izena Etxaberri izen zaharretik dator, "etxe berria" esan nahi duena ("etxa" nafarreraz "etxe" da batuaz). Bilakaera honako hau da: Exaberri > Xaberri > Xabierre > Xabier. Izena Xaberri, Chabierre d'Ara, Xabierre-Cuarnas, Xabierregai edo Xabierre-Latre bezalako herriekin lotuta dago. Izan ere, Etxeberri leku-izenak, mendebalderantz Etxabarri edo Etxebarri gisan eboluzionatu zuenak, ekialderantz Etxaberri gisan eboluzionatu zuen, eta Huescako eremuetan Xabierre eta antzekoak ageri dira.

Xabierko armarriak honako blasoi hau du:[5]

Xabierko Azearitz Zarekoa (Aznárez de Sada) familiaren armarria zen. Horrela deskribatzen zen «Nafarroako armarrien Antzinako Liburuan», eta ziurrenik munduko armarririk ezagunenetako bat izango da, estanpa, intsignia, domina eta abarretan asko erreproduzituta baitago.

Xabierko banderak Xabierko armarriko elementuak dauka hondo gorri baten gainean, koroarik eta formarik gabe.

Xabierko goiburua "Santuaren sehaska" ("La cuna del santo") da. Lelo horrek Frantzisko Jatsu Azpilkuetaren jatorriari egiten dio erreferentzia, Frantzisko Xabierkoa izena jarri baitzioten. Erromatar Eliza Katolikoaren arabera, santu bat da.

Xabier Nafarroako Foru Komunitatearen ekialdean dago, 465 metroko altueran. Udalerriak 46,7 km²-ko azalera du, Zangoza udalerriak banatutako bi zatitan banatua: Xabier udalerri propioa eta Peña udalerri-ohia.

Gaztelua bezala, haran txiki batean dago, 30 km²-koa, laukizuzena, 600 eta 900 metro bitarteko altuera duten mendilerro txikiz osatua, hegoaldeko zatian izan ezik, Undoze mendilerrotik bereizten duen lautada batekin. Bi mendilerro handi dituen eskualde batean dago, Leire mendilerroa iparraldean eta Peña mendilerroa hegoaldean. Arco ibaia, Undues-Xabierko ibar hau osatzen duena, gertu dagoen Aragoi ibaian isurtzen da.

Xabierreko klima mediterraneoaren eta ozeanikoaren tartekoa da, zenbat eta hegoalderago, mediterraneoagoa. Altuera zein den, aldeak nabariak dira, baina urtero, batez besteko tenperatura 13-14 °C ingurukoa da eta batez besteko prezipitazioa, 700-900mm ingurukoa.

Jatorrizko landaredia hariztiek, artediek, pagadiek eta pinudiek osatzen zuten, baina gizakiaren eragina dela eta, gaur egun zuhaixka bakan batzuk eta birlandaturiko pinuak baino ez dira geratzen.

Xabierren dagoen, itsasoaren mailatik 456 metrora, Nafarroako Gobernuak 1929n jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

Datu klimatikoak (Xabier, 1929-2020)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C)	19.0	24.0	29.0	30.3	37.6	41.4	42.0	41.4	40.0	34.0	25.0	19.0	42.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	9.3	11.5	15.5	17.2	22.0	27.2	30.8	30.5	25.7	19.7	13.3	9.7	19.4
Batez besteko tenperatura (ºC)	5.0	6.3	9.3	11.3	15.5	19.8	22.6	22.5	18.7	14.1	8.8	5.6	13.3
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	0.6	1.1	3.2	5.3	9.1	12.3	14.3	14.5	11.6	8.5	4.4	1.4	7.2
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C)	-12.0	-10.0	-12.0	-3.0	0.0	2.6	6.2	5.0	1.0	-2.0	-7.5	-12.2	-12.2
Batez besteko prezipitazioa (mm)	46.0	44.5	41.0	71.0	56.3	46.4	30.2	33.3	46.8	69.6	64.1	61.4	610.4
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm)	38.5	43.5	31.0	47.0	42.3	53.4	62.0	38.5	86.0	103.6	45.3	55.4	103.6
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	10.2	9.0	8.8	11.9	11.4	6.7	4.7	4.7	6.7	10.3	11.4	11.7	107.7
Elur egunak (≥ 1 mm)	1.2	0.8	0.6	0.2	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.0	0.1	0.6	3.5
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]

Xabierko gaztelua

Gaur egungo kokalekutik gertu, hainbat goragune daude Xabierko gainetan, Teileria, Peña eta Castellar, esaterako, ekialdean. Puntu horretan zegoen Kastro izenekoa, 621 metroko altueran eta 182 metroko perimetroarekin, eta ezponda inklinatuen gaineko harresiek babesten zuten hiru aldetan. K. a. V. mendetik biztanleria iraunkorra dagoela jotzen da. Zelta-tradizioko aztarna egiaztatuak, iberako geroko zeramikekin nahasiak, bai eta erromatarra eta sigillata terra ere. Kokapen geoestrategikoak, Leire, Rocaforte, Galipentzu, Uxue eta Sause leku interesantegarrien ikusgarritasunarekin, bizigunearen iraunkortasuna azaltzen du.[8]

X. mendean, Antso I.a Gartzeitz zangozahartarraren kanpaina garaileekin, musulmanen muga arriskutsuak Bardearantz eta Aragoi, Arga eta Ega ibaiertzetarantz aurrera egitea errazten dute, arriskua urrunduz eta Castelarreko populazioa altuerako paraje deseroso batetik erosoago batera aldatuz. Hiru dira inguruan sortu zirenak: Ull, Lerda eta hirugarren kokaleku bat, «izen esanguratsua jaso zuen: Echeberri, Echeverri, Xabierre, Xavier: "etxe berria" euskaraz» izen esanguratsua jaso zuena. 1521ean, Erronkaribarreko artzainek Castelar Xabierren kokaleku zahar gisa gogoratzen zuten.

1035ean badakigu Xabier eta eskualdea Iruñeko Erresumakoak zirela, baina Antso III.a Gartzeitzen jaraunspena, Ramirok Aragoiko lurraldea hartu zuenaren, herentziak Onsella ibaiaren ibarra hartzen zuen (Zangoza, Xabier eta Lerda barne). Egoera horrek 1076ra arte iraun zuen, Iruñeak eta Aragoik errege bakarra izan zuten arte, Antso V.a Ramiritz, eta mugak desagertu egin ziren.

1217an Xabier agertzen da arabar noblearen eskuetan, Beila leinukoa, Ladron Beila. Bere aitak, Petri Beilatz, zuzendu zuen Aragoiko erasoa Nafarroaren aurka 1198ean. Mende horretan, manerium gisa kalifikatutako gaur egungo gazteluaren eraikuntza osatu zen, Beila-Ladron familiaren jabetzako jaurerri baten erdigunea. Xabierko jaurerria izan zitekeen Petri II.a Aragoikoak zerbitzu horiengatik eman zion saria. Hainbat gorabehera eta maileguren ondoren, Antso VII.a Nafarroakoaren beraren eskuetan amaitu zuen, eta, ondorioz, Erresumaren mugak sendotzen lagundu zion.[8]

1329an, Joana II.a Nafarroakoa eta Filipe III.a Nafarroakoa erregeek immunitate-pribilegioa eman zieten. Alfontso Artiedakoarena izan zen XV. mendearen erdialdean, baina Zaretarrek, agramondarren bandoan zeudenek, indarrez berreskuratu zuten 1456n. Denborarekin, jaurerri hori, Azearitz Zarekoarena, Frantzisko Xabierkoaren amaren familian amaitu zen. Bere ama, Maria Azpilkueta, hemen jaio zen 1464an, eta, bere leinuaren oinordeko gisa, 1483an Joanes Jatsurekin ezkondu zenean, Xabierko, Azpilkuetako eta Idotzineko jaun bihurtu ziren. Nafarroa Gaztelara sartzearen aurka agertu zen familia, eta horrek gazteluaren egitura militar eta defentsiboak eraistea ekarri zuen, Cisneros kardinalaren aginduz 1516n.[9]

Frantzisko Xabierrekoa

Xabierko andereak, Maria Azpilkueta andreak, Frantzisko Xabierrekoaren amak, auzi liskartsuak izan zituen zangozarrekin, ganadu, termino eta abarren kontuengatik. 1520tik aurrera Vallulada eta Valdarto terminoengatik eztabaidatzen zuten. 1522an, zangozarrek bi arte eder moztu zituzten Xabierren, Xabierko zaindariek egindako nolabaiteko haragikeriaren mendeku gisa. Era berean, Maria andrea iraindu zuten. Honek auzitegietara jo zuen, eta moztaileak kondenatu zituzten moztutako zuhaitz bakoitzeko dukerri bana ordaintzera.[10]

Felipe IV.a Austriakoak Xabier konderriaren mailara igo zuen muga, bere antzinako jaunen mesedetan. Azken Xabier gizonezkoak -Migel Xabierrekoa- bere alaba Anari utzi zion jaurerria, Zoliako bizkonde Seronemu Garrozekoarekin ezkondu eta leinu horri lotu baitzion. Bien biloba bat, Joan Garrozekoa -Leon Garrozekoa eta Xabierren semea-, izen horretako lehen kondea izan zen.

Erronkaribarreko almadiazainek, 1780an Erronkariko ibaxak Nafarroako Erresumako Gorteetara igo zuen oroigarri batetik ondorioztatzen den bezala, Xabierren Molinatz harrapakinagatik ordaintzen zuten.

Xabierren leinuak noblezia-tituluak pilatzen jarraitu zuen gero: Cortesko markesadoa, Granadako Ega dukerria, Lunakoa, Villahermosakoa, etab. Lekuaren eta leinuaren arteko lotura XIX. mendearen lehen erdiko iraultza liberalera arte mantendu zen, non jaurerriak desagertu egin ziren eta tituluek jurisdikzio-gaitasunak galdu zituzten.

Jabetzak askoz gehiago iraun zuen; 1889ra arte, Villahermosako dukesak, Carmen Azior Aragoikoa, gaztelua eta bere lur guztiak Jesusen Lagundiari utzi eta zaharberritze-lanei ekin zien arte. XVII. mendetik aurrera jesuiten artean hainbat proiektu sortu ziren santuaren lekuari bizitza espiritual zabalago eta ozenagoa emateko, eta dukesaren testamentuak onartu egin zuen. 1912rako zutik zeuden jesuiten eta misiolarien egoitza eta ikastetxea, Mariaren zerbitzariena eta ostatu etxe bat, basilikaz gain.[9]

Antzinako Xabier herria gaur egun gazteluaren zabalgunean dago. Herri feudala zen, Xabierko jaunena. 1964an, Jose Maria Recondo Aitak gomendatuta, eta gero eta erromes gehiago zetozenez lekua irabazteko, hirigune berri bat eraiki zen, 1965ean, gazteluaren aurrean lekua irabazteko, zaharra eraitsi aurretik.[11]

1982ko azaroaren 6an, Joan Paulo II.a aita santuak Xabier bisitatu zuen, Iberiar Penintsulara egindako lehen bisita pastoralean. Orduko hartan 80 000 erromes zenbatu ziren.[12]

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

Udalaren egoitza eta udaletxea herri berrian dago.

• HELBIDEA: Santua kalea, 1

Xabierko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Laura Guindano Tainta da, San Frantzisko Xabierkoakoa. Zinegotziak 4 daude:[14]

• Roberto Gonzalez Blanco (San Frantzisko Xabierkoa)
• Santiago Guindano Laborda (San Frantzisko Xabierkoa)
• Maria Javier Ramirez Gil (San Frantzisko Xabierkoa)
• Ana Perez Perez (San Frantzisko Xabierkoa)

1979tik, Xabierrek 4 alkate izan ditu:

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Xabier atzerakada-eremuan sailkatu zen: han, euskarak hain atzerakada handia izan zuen, non bertako hiztunik apenas geratzen zen.[19]

Koldo Zuazok, 2010ean, Xabier ez-euskal eremuan sailkatu zen.[20]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Xabier eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 2,44k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 2,60k eta 2018n % 1,00k.

• Xabierraldia, martxoko lehen asteburuan
• Sauseko Andre Mariaren erromeria, maiatzeko bigarren igandean
• San Frantzisko Xabierreko jaiak, abuztuko lehen asteburuan
• San Frantzisko Xabierrekoaren eguna, abenduaren 3an