XX. mendearen historia

XX. mendea aurreko mendea da; II. milurtekoaren azken mendea izan zen gregoriar egutegian. Mendea 1901eko urtarrilaren 1ean hasi eta 2000eko abenduaren 31n amaitu zen. «Abangoardizazioaren mendea» deitzen zaio, izan ere, medikuntzan, zientzian eta teknologian aurrerapen ugari izan zituen. Aski da gogoratzea mende horretan iritsi zela elektrizitatea hirietara, eta horrek bidea ireki ziola faxaren, telefonoaren, irratiaren, telebistaren, bideo-kontsolen eta abarren asmakuntzari.

Lehen Mundu Gerrak bi herrialde-bloke izan zituen aurrez aurre: erakunde Hirukoitza osatzen zuten aliatuak (Frantzia, Ingalaterra eta Errusia, besteak beste Belgika, Italia, Portugal, Grezia, Serbia, Errumania eta Japonia) eta Aliantza Hirukoitzeko potentzia zentralak (Alemaniar Inperioa eta Austria-Hungariako Inperioa, Bulgariak eta Turkiak lagunduta). Mundu guztiak laburra izango zela uste bazuen ere, Lehen Mundu Gerra lau urtez luzatu zen (1914-1918).

Lehen Mundu Gerraren aurretik tokiko hainbat gatazka izan ziren, nazioarteko aliantzak proban jarri zituztenak, eta edozein txinpartak piztu zezakeen eskala handiko gatazka iragartzen zuten. 1914ko ekainaren 28an, Austria-Hungariako koroaren oinordekoa, Austriako Francisco Fernando artxidukea, Sarajevon hiltzea izan zen gatazka eragin zuen txinparta. Hilketaren egile materiala Bosniako ikasle bat izan zen, La Mano Negra elkarte sekretuarekin lotua. Erakunde nazionalista erradikal horren parte ziren Serbiako zerbitzu sekretuko ofizialak, eta Bosniako ekintzaile gazteekin harremanetan zegoen.

1915aren hasieran, bi aldeek lubaki lerro konplexuak eraiki zituzten, frontearen ehunka kilometroetan zehar. Gotorlekuak halako birtuosismo-maila lortuko luke, ezen lehiakideetako batek ere ez bailuke barneratze erabakigarririk lortuko. 1917. urtean, ordea, gatazkan zeuden nazio askotako biztanleria zibila muturreko egoera batera iritsi zen. Jendeak gerra amaitzeko gogoa zuen. Urte horretan bertan, Estatu Batuak gatazkan sartu ziren. Estatu Batuek Frantziari eta Ingalaterrari emandako laguntzak gerraren amaiera erabaki zuen.

1918ko udazkenean, nagusitasun hori emaitza zehatzak ematen hasi zen; azaroaren hasieran, Austriako lerroak Vittorio Venetoko batailan suntsitu ondoren, Austria-Hungariako Inperioak armistizioa onartu zuen. Mendebaldeko frontean, alemaniarrek Marne ibaiaren gainean aurrera egiteko azken ahalegin bat bertan behera utzi zuten Château-Thierryko batailan (1918ko ekainaren 4an); irailean, aliatuen kontraerasoak Hindenburg lerroraino atzera egitera behartu zituen alemaniarrak, eta azaroaren hasieran suntsituko zuten. Alemanian, matxinada sozialista bat zabaldu zen Bavariatik Berlinera, non behin-behineko gobernu batek Errepublika aldarrikatu zuen eta Gilen II.a enperadorea abdikatzera eta Herbehereetara erbesteratzera behartu zuen. 1918ko azaroaren 11n, Alemaniak armistizioa sinatu zuen eta Lehen Mundu Gerra bukatu egin zen.

Nahiz eta lehen mundugatazka gerra guztiak amaitzeko gerratzat hartua izan, haren amaierak parentesi bat besterik ez zuen ekarri hurrengo eztanda arte. 1939an, Europan gero eta tentsio eta indarkeria handiagoa izan ondoren, II. Mundu Gerra hasi zen. Gerra honek 6 urte iraun zuen, zehazki, 1939ko irailaren 1etik 1945eko irailaren 2ra.

Europako potentzia handien arteko lehiakortasun kolonial eta ekonomikoari gerra ideologikoa gehitu zitzaion. Faxismoa 1920ko hamarkadan sortu zen, Sobietar Iraultzaren ondoren Europan mugimendu iraultzaileek izandako aurrerapenari erantzuteko. Alemaniak eta Italiak aliantza faxista bat eratu zuten, geroago Japonia gehitu zitzaiona eta Ardatza izenarekin bataiatua izan zena.

Hasieran, Ardatzeko indarrak nagusitu ziren, eta Europa, Afrika iparraldea eta Asia ekialdea hartu zuten mendean. Baina Estatu Batuak Gerran sartzeak eta Alemaniak errusiar lurralde zabala inbaditzeko ezintasunak bere porrota azkartu zuten.

Vietnamgo gerra, 1955etik 1975era bitartean gertatu zen eta gatazkaren arrazoi nagusia Hego Vietnamgo gobernua boteretik kentzeko saiakera izan zen. Estatu-kolpe saiakera hori Ipar Vietnamek babestu zuen, eta bi herrialdeen arteko gerra eragin zuen. Helburua herrialde komunista bakarra sortzea zen, Txina eta SESBren aliatua izango zena.

Amerikarrak, komunismoa Asian zehar hedatuko ote zen beldurrez, Vietnamgo lurraldeari laguntzen hasi ziren. Izan ere, antzeko prozesu batean parte hartu zuten Korean, erregimen komunista garaitzeko. Errusia, berriz, alderdi komunistarekin elkarlanean hasi zen. Gatazka Gerra Hotza bezala ezagutzen dugunaren barruan kokatzen da, mundua bi bandotan banatu zuena, Estatu Batuek eta Sobietar Batasunak gidatuta. Borroka hau bere boterearen adibide garbia izan zen.

SESBek eta Estatu Batuek beren armategiak neurtu zituzten herrialdeko indar txikiagoek ere parte hartzen zuten borroka batean. Beraz, ez zen lurralde horretara bakarrik mugatu, baizik eta mundu mailako inplikazioa izan zuen. Izan ere, Vietnamgo Gerra modu psikologikoan dago oraindik bi herrialdeen imajinarioan, SESBen eta Estatu Batuen jarduerak botere patriotikoaren erakusgarritzat jotzen baitituzte. Azkenean, gatazka Estatu Batuen erretiratzearekin konpondu zen, ezin izan baitzion aurre egin tropa komunisten aurrerapenari. Logistika kontuengatik ez ezik, beren lurraldeko gizarte haserreagatik ere gerra galdu zuten.

Gerra hotza nazioen arteko borroka da, borroka armatura iristen ez dena, indarkeriazko ekintzak eragin ditzakeen arren. Kasu honetan, Estatu Batuen eta Sobietar Batasunaren artekoa izan zen, II. Mundu Gerrako bi irabazle nagusiak, bi eragin-bloke eratzen hasi ziren.

Munduak nolakoa izan behar zuen pentsatze kontrajarriak tentsio goreneko egoera bat eragin zuen, eta hori gerra irekian endekatzeko zorian egon zen hainbat alditan. Hala ere, teknologia militarraren aurrerapenak, batez ere bonba atomikoak, elkar suntsitzeko gaitasuna garatu zuen, III. Mundu Gerra hipotetiko batek irabazle bat izatea ezinezkoa bihurtuz.

Gatazka armatua hirugarren herrialdeetara mugitu zen, bi potentziek lagunduta, planeta osoa gudu-zelai bihurtuz eta ordura arte periferikoak ziren puntuetan krisi humanitarioak eraginez. Afrikan, Erdialdeko Amerikan, Asia Hego-mendebaldean eta Ekialde Ertainean, gaur egun ere ondorio izugarriak dituzten gerrak izan ziren.

XX. mendea amaitu baino lehenago, Sobietar Batasuna desegin egin zen krisi ekonomiko eta politiko baten erdian, baina ez zuen erantzunik jaso. Munduko gatazken garaia amaitua zen, baina gerra periferikoak XXI. mendean gertatu ziren gaur egunera arte.

Urteetan, sistemak oso ondo funtzionatu zuen inbertitzailearentzat. Goranzko burtsarekin, erositako akzioen goranzko balorazioak gehiegi estaltzen zituen konturako ordainketen beharrak, eta kredituaren bermea bera osatzen zuten. Milioika erosketa egitea eragina bolumena hamar aldiz handiagoa zuten aurrezkiak baino, kotizazioak hazkunde handia ekarri zuen, zertan gaur erosi bihar ordaindu negozio bat zen beti.

Kotizazioek behera egin zutenez, ordea, akzioen balioa ez zen nahikoa berme krediturako, eta balio berriak gehitu behar ziren. Bestela, kredituak eman zituzten bankuek beren burtsa-inbertsioa likidatu ahal izango zuten (galerarekin), eta akziodun zapuztuaren aurka joan, balio-diferentziagatik. 1929ko urriaren 29an krak egin zen. Aberastasunaren banaketa txarrak eta burtsaren espekulazio izugarriak New Yorkeko Burtsa hondoratu zuten 1929ko urriaren 29an. Burtsa erori zenean, milioika inbertitzaile pobre bihurtu ziren. Hondamendiak ondorioak izango zituen urteetan, eta, azkenean, munduko herrialde gehienetan izango zuen eragina.

1970eko hamarkadaren hasieran, herrialde guztiek 2 dolarretan erosten zuten petrolioa upela, eta horrela mantentzen zen urtez urte. Munduko ekonomiak 1968 eta 1973 artean izan zuen tira-bira handiak ere, lehengaien prezioak gorantz bultzatu bazituen ere, ez zuen eraginik izan 1972-1973 arte. Petrolio gordinaren prezioak 2 dolarretik 3,5 dolarrera pasatu ziren upeleko, batez ere Tripoliko eta Teherango akordioen ondorioz, Lurralde Petrolio Esportatzaileen Erakundearen (LPEE) baitan, Gadafi koronel libiarrak proposatuta. Baina industrializatutako herrialde handiak ez zeuden bereziki kezkatuta prezioen igoera horrekin.

Hala ere, 1973ko urriaren 16an, Israelen eta herrialde arabiar batzuen arteko Yom Kippur Gerraren erdian, LPEEk horniduren nazioarteko enbargoa deklaratu zuen eta aste batzuen buruan prezioa laukoiztu egin zen. 1974ko urtarrilean petrolio upela 14 dolarretan zegoen. Geroago, 1979-1980 urteetan, Jomeini Irango boterera iritsi eta Iran-Irak gerra zela eta, petrolioaren nazioarteko merkatuek upelaren kotizazioa 34 dolarreraino eramango zuten.

Prezioen igoera nazioarteko krisi ekonomiko bihurtu zen. Hala ere, hirurogeita hamarreko hamarkadaren bigarren erdian eta 1979ra arte, petrolioaren prezioen hazkunde gehigarri murritzak, urteko % 11 inguruko erritmoan, krisiaren aurreko urteetako (1970-1973) % 22aren aldean, herrialde garatuetako ekonomiei pixkanaka suspertzea ahalbidetu zien, beren inflazio-erritmoak murrizten baitituzte, baina ez krisiaren aurreko mailetaraino.

1979-1980an, petrolioaren igoera berriek prezioa bikoizten zuten, herrialde garatuenek lortutako oreka hauskorra hautsiz, bereziki Europako herrialdeentzat, diru nazionalean egindako petrolio-erosketen faktura nabarmen handitu zutela 1981ean, dolarraren birbalioespenaren ondorioz. Kalkuluen arabera, 1981ean soilik herrialde garatuek beren kontu korronteko balantzaren baterako defizita petrolioa esportatzen zuten herrialdeen superabitaren parekoa izan zen, 63.000 milioi dolar ingurukoa hain zuzen ere. Herrialde garatuenek trukerako merkataritza-harremanetan zuten pobretze erlatiboak berehalako ondorioak zituen kanpo-defizitean eta barne-prezioen gorakadan, eta eragina zuen pixkanaka hazkundean, enpleguan eta etorkizuneko itxaropenetan.

XX. mendeko asmakizun garrantzitsuenek gure bizitzak betiko aldatu egin zituzten, industria eta sektore ekonomiko berrietarako lehen urratsa izanik. Izan ere, XX. mendeko asmakizunei buruz aritzerakoan, garrantzitsuenak burura etortzen zaizkigu, hala nola, aireontziak, energia atomikoa, telebista, etab. Baina, egia esan, hainbat izan dira mende honetan zehar egindako asmakizunak.

Honako hauek izan dira XX. mendean egindako asmakizun eta aurkikuntzarik garrantzitsuenak:

Abiazioak propultsio propiorik ez zuten aparatu batzuetan ditu aurrekariak. Airea baino astunagoa zen lehen objektu hegalaria papalotea izan zen, gure aroaren aurretik asmatua.

Orville (1871-1948) eta Wilbur (1867-1912) Wright anaiak planeatzaile itxurako papaloteen hegaldiaren kontrolari buruzko esperimentuak egiten hasi ziren. Konturatu ziren hegalen angelua aldatuz kontrol hobea lor zitekeela (aleroien ideia aurreratuz).

1900. urtean, papalote pilotatu erraldoi bat eraiki zuten, maniobragarritasuna frogatzeko. Ondoren, haizezko tunel batean probatu egin zuten planeatzaile bat eraiki zuten. Planeatzaile hau hobetu egin zuten, 1902an, modeloa egokia zela kontsideratu zutenean.

Lehen mundu gerran zehar, aireontzien diseinua hobetzen joan zen eta biplanoen kasuan, (Wright anaiek sortutako aireontziak) motorra hegalen aurrean edukitzera igaro ziren. Momentu horretatik aurrera, biplanoak nagusitu egin ziren. Hain zuzen ere, gerrako hegazkin bonbaketariak mota honeko aireontziak izan ziren.

Gerraren ondoren, distantzia handiko hegaldiak egiten hasi ziren, eta lehen merkataritza-linea erregularrak inauguratu ziren (posta eta bidaiariak garraiatzeko). Atlantikoa zeharkatu zuen lehenengo pertsona Charles Lindberg ingeniari eta hegazkinlaria izan zen, bere Spirit of St. Louis hegazkinean, 1928an zehatz mehatz.

Aireontzien asmakuntzak, batez ere hegazkinenak, planetaren distantziak laburtu zituen. Nolabait esan daiteke gure planeta txikitu zuela, eta gaur egun ordu gutxi barru distantzia handiak egin ditzake, iraganean egunak edo hilabeteak beharko lituzkeenak.

XX. mendeko gertakizun teorikorik garrantzitsuena Albert Einsteinek adierazitako erlatibitateari buruzko teoria izan zen. Egia esan, berak azaldutako bi teoria biltzen dira izen horren barruan: erlatibitatearen teoria berezia (1905) eta erlatibitatearen teoria orokorra (1916). Teoria honek fisika nuklear modernoaren oinarriak ezarri zituen eta ondoren fisika kuantikoan aurrerapen ugari egiteko aukera eman zuen.

Mekanika klasikoan, mugimendua geldigunean dagoen gorputz bati dagokionez definitzen da. Erlatibitatearen teoria berezian, aldiz, abiadura konstantean mugitzen den gorputz edo objektu bakoitza da bere erreferentzia-sistema eta ez da zehazten gorputzik geldirik egotea.

Erlatibitatearen teoria orokorra ez da abiadura konstantean mugitzen diren objektuei buruzkoa (teoria berezian aztertuak), baizik eta azelerazio uniformearekin mugitzen direnei buruzkoa. Einsteinek dio ezin dela bereizi azelerazio uniformearekin mugitzen den objektu bat grabitateak eragindako objektuetatik.

XX. mendean zehar munduko biztanleriaren bizitza itxaropena hazi egin zela aztertu zen, 30 urte inguru zehatz-mehatz. Biztanleriaren osasun-mailaren edozein hazkuntzaren zati handi bat hainbat infekzio-gaixotasun ezabatzearen edo kontrolatzearen ondorio izan zen, saneamenduari, txertoei eta antibiotikoei esker.

Zientzialari batzuk mikroorganismoek sortutako substantziak beste mikrobio batzuek sortutako gaixotasunen aurkako sendagai gisa erabiltzeko aukera aztertu zuten.

Beraz, lehenengo antibiotikoa Alexander Fleming-ek (1881-1955) asmatu zuen. Bakteriologo ingeles honek Lehen Mundu Gerran parte hartu zuen mediku ikertzaile gisa eta bere ikerketak, hain zuzen ere, gerrako zaurituen artean bakterio-infekzioek eragindako heriotza-tasa handia murrizten zuten substantziak lortzen saiatzera bideratuta zeuden.

Fleming bere laboratorioan jarduten zuen bitartean, konturatu zen onddo batek egiten zuen efektuaz, Penicillinum notatum izena zuena, eta, horren ondorioz, Penicilina deitu zion sortzen zuen balizko printzipio aktiboari. Zenbait urte aurrerago, Bigarren Mundu Gerran, penicilina Estatu Batuetan garatu egin zen eta gerran parte hartu zuten hainbat soldaduen bizitza salbatzeko erabilgarri izan zen.

Historian zehar egon diren zientifikorik garrantzitsuenetariko batzuk (Becquerel, Marie Curie edo Otto Hahn, beste batzuen artean) parte hartu zuten energia nuklearrari buruzko ikerkuntzetan. Izan ere, XIX. mendearen amaieran hasi egin ziren honako ikerkuntza hauek. Hala ere, 1942a izan zen erreaktore nuklearra sortu zen urtea, “Proyecto Manhattan” izeneko ariketan. Horrekin energia-iturri berri bat bilatzen zen, zirudienez, kutsatuko ez zuena, eraginkorra zena eta ia mugagabea zena ere. Hala ere, aurreko ia guztia gezurra izan zela nabaria da, zeren eta, gure planetak kutsadura izugarria eta hondamendi ekologiko izugarriak jasan zituen istripu nuklearren ondorioz, hala nola, Txernobylen edo Fukushiman gertatutakoak. Horrez gain, aurrerapen horretatik, Nagaski eta Hiroshima hiriak suntsitu zituen bonba atomikoa ere eraiki zen.

1884an, Paul Nipkow alemaniarrak irudiak biltzeko tresna bat asmatu zuen, gaur egun Nipkowren disko gisa ezagutzen dena. Espiral bat osatzen zuen zuloak zituen, eta zulo bakoitzak irudi lau baten zati bat (argazki bat, adibidez) eskaneatu zezakeen. Disko horiei esker, irudia zatitan deskonposatu eta geroago birjarri ahal izan zen eta, horri esker, segundo bakoitzean 15 irudi oso transmititu ahal izan ziren. Lehen telebista-sistemak (esperimentalak) irudien bilketa mekaniko horretan oinarritzen ziren, eta John L. Baird eta Charles F. Jenkins asmatzaileek sortu zituzten, Ingalaterran eta Estatu Batuetan, hurrenez hurren, hogeiko hamarkadan.

Irudiak etengabe transmititzeko lehen sistema elektronikoa, hau da, telebistakoa, Philo Taylor Farnsworth (1906-1971) asmatzaile estatubatuarrak sortu zuen hogeiko hamarkadan. Hogeita hamarreko hamarkadan British Gaumont, Britainia Handikoa, eta RCA, AEBkoa, Farnsworthen patenteei buruzko lizentziak eskuratu zituzten. Bi konpainiek telebista-sistemak esperimentalki garatzen zetorren.

Lehen telebistak 1928an erabili ziren, Schenectady hirian, New York estatuan, Ameriketako Estatu Batuetan. Oso pantaila txikia zuten (76 mm) eta nahiko gaizki ikusten ziren. Urte batzuk geroago, 1936an zehatz-mehatz, telebista elektronikoaren lehen transmisio komertzialak (Farnsworthen sisteman oinarrituak) Ingalaterran izan ziren.

Aurretik aipatutako asmakizun eta aurrerapenetaz gain, beste hainbat asmakizun garrantzitsu egon ziren eta garrantzitsua da gainetik aipatzea. Funtsezkoa izan zen koheteen eta orbitan kokatutako satelite arifizial eta espazio-estazioen asmakizuna, gizakiari ilargira lehen aldiz heltzeko aukera eman ziolako. Gainera, ordenagailu, bideokontsola eta, orokorrean, elektronikarekin zerikusia duten edozein gailuen asmakuntza oso garrantzitsuak izan dira.

XX. mendea bi mundu-gerrek, historiako zenbait diktadura, depresio ekonomiko eta aurrez aurreko sistemen banaketak markatu dute. Baina demokraziaren hedapenaren, gizon eta emakumeen eskubide zibil eta politikoen konkistaren, komunikabideetan, herri-musikan eta modan egondako iraultzaren eta mugimendu ekologiko eta bakezaleen sorreraren mendea ere izan da.

Aurrean aipatutako gertaera horiek zientziaren, artearen eta kulturaren eraldaketa sakonak eta gure bizitza eta munduarekiko dugun pertzepzioa aldatu duen iraultza batek bultzatu ditu.

Gaur egungo aurrerapen zientifikoen eta haien aplikazio teknikoen zati handi bat, XX. mendeko lehen hamarkadetako iraultza zientifikotik aurrera etorri ziren. Garrantzitsuenak fisikaren teoria berriak izan dira, Unibertsoaren ikuspegi ezberdina eta materiaren konposizioaren eta portaeraren ezagutza gero eta zehatzagoa eskaintzen baitute. Planck edo Einstein bezalako fisikariak nabarmendu ziren. Mekanika kuantikoak, Planckek hasitakoak, fisika klasikoaren (Newtonen oinarritua) eskemak desegin zituen, lege deterministek gobernatutako errealitate baten ordez probabilitateetan oinarritutako beste bat jarri baitzuen. Albert Einsteinen erlatibitatearen teoriak erakutsi zuen espazioa, materia eta denbora, besteekiko erlazioan baino ez dela atzemangarria.

Biologian izandako aurrerapenek, Flemingek 1928an egindako penizilinaren aurkikuntza adibidez, gaixotasun hilgarriak sendatzea ahalbidetu dute. Urte horietan ere, 50ko hamarkadan hain zuzen, ikerketa genetikoak jarraitu zuten eta ADNaren aurkikuntza eragin zuen. Sigmund Freudek psikologia mundua aldatu zuen subkontzienteari buruzko ikerketekin (psikoanalisia) eta Ramón y Cajalek konexio neuronalak aztertu zituen.

XX. mendearen hasieratik aurrera sortutako artearen berrikuntza "abangoardia artistikoak" adierazpenarekin izendatzen da. Abangoardia gerra jatorrizko terminoa da: lehen lerroan borrokatzen dutenak. Ez da kasualitatea hitza asko erabili izana I. Mundu Gerraren ondoren.

Nabarmendutako abangoardia eskolak honako hauek izan ziren:

• Kubismoa: Honek hainbat ikuspuntutik begiratutako objektu bat atzematen saiatzen da, gainjarritako forma geometrikoen bidez. Sortzaileak Pablo Picasso eta Georges Braque izan ziren.
• Futurismoa: F. T. Marinetti idazle italiarrak sortu zuen 1909an. Bizitza moderno eta industrialaren dinamismoa islatzen zuen tradizioaren aurrean: abiadura, makinarekiko lilura, indarkeria,etab Pinturan Gino Severini eta Umberto Boccioni nabarmendu ziren.
• Espresionismoa: Gerrak eragindako bizi-larritasuna eta horren ondorioak dira idazle eta margolari espresionisten gai nagusia. Aipatutako azken horien artean, Edvard Munch, Oscar Kokoschka eta George Grosz daude.
• Surrealismoa: Ametsen eta desio erreprimituen mundua islatzen saiatu zen, batez ere, Freuden psikoanalisian oinarrituz. Bere teoriko nagusia André Breton idazle frantziarra izan zen eta margolari esanguratsuenak Max Ernst, René Magritte, Joan Miró eta Salvador Dalí izan ziren.