Waalo
Walo (woloferaz: Waalo) mendebaldeko Afrikako erresuma izan zen, XII-XIX. mendeetan Senegal ibaiaren beheko ibilguan nagusi izan zena.
| Waaloko Erresuma Waalo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| 1287 – 1855 | |||||
| Monarkia | |||||
 Eskualdea 1707an. Waalo goi-ezkerraldean dago, Re. d'Oualle ou de Brak deitua. | |||||
| Geografia | |||||
| Hiriburua | Ndiourbel; Ndiangué; Nder | ||||
| Kultura | |||||
| Hizkuntza(k) | Wolofera | ||||
| Erlijioa | Erlijio tradizionala, Islam | ||||
| Historia | |||||
| |||||
Historia
Bere lurraldeek haranaren zati batzuk hartzen zituzten, baita iparraldean eta hegoaldean ere, Ozeano Atlantikoraino hedatuz. Iparraldean arabiar emirerriak zeuden; hegoaldean, Cayor erresuma; ekialdean, Wolof.
Waalok sistema politiko eta sozial zaila (batez ere bere kasta sistema oso formalizatu eta zurruna) zuen, gaur egun Senegalgo wolof kulturan oraindik etengabeko eragina duena. Erresuma, zeharka hereditarioa izan zen, hiru familia matrilinealek gobernatua: jatorri etniko ezberdinekoak ziren Logar, Tedyek eta Joos familiak hain zuzen ere. Joosarrak serer jatorrikoak ziren. Sineko Erresumakoa zen Lingeer Ndoye Dembak serer klan hau Waalon ezarri zuen. Lingeer Fatim Beye bere amama, dinastia honetako matriarka eta arbasoa da. Familia matrilineal hauek etengabeko borroka dinastikoetan parte hartu zuten brak edo Waaloko errege bihurtzeko, bai elkarren artean eta baita Waaloko estatu mugakideekin ere. Erregina edo errege-printzesa haiei lingeer zioten.
Waalo 1287an sortu zen. NDiadiane Ndiaye agintari sasilegendarioa erresuma honetakoa zen. Pertsonaia misteriotsu honek Wolof Inperioa gobernatu zuen. NDdiadianen agindupan, Wolofek Waalo basailu bihurtu zuen.
Waaloko errege-hiriburua lehenik Ndiourbel (Guribel) izan zen Senegal ibaiaren iparraldeko ertzean, egungo Mauritanian. Gero ibaiaren hegoaldeko ertzean Ndiangué hirira aldatu zuten eta, azkenekoz, Nderrera eraman zuten Guiers aintziraren mendebaldeko ertzean. Waalok esklabista mairuen etengabeko erasoaldiak jasan zituen, baita barnealdeko gerrak ere.
Brakek Seb Ak Baor izeneko nolabaiteko legebiltzar batekin batera gobernatu zuen eta funtzionario eta dignatarioen hierarkia konplexu baten gainean zegoen. Emakumeek goi-karguak zituzten, eta leku nabarmena zuten historia politiko eta militarrean.
Waalok frantsesekin itun onuargarriak sinatu zituen. Hauek bere basea ibaiaren bokaletik gertu Saint-Louis uhartean (oraingo Saint-Louis, Senegal) ezarri zuten. Frantziarrek Waalori, ibaian ontziratzen zen Arabiako goma edo esklabo karga bakoitzeko ordainsariak ordaintzen zitzaizkion, bere merkataritzaren "babesaren" truke. Batzuetan, babes hori ez zen eraginkorra izan, batez ere, Waaloren basailuak, Bethio bezala, independentzia lortu zutenan. Guztira, Waalok 52 errege izan zituen bere sorreratik.
Waalok bere erlijio tradizionala zuen. Goi-klaseak haranean zehar hedatu zen islamera berandu bihurtu ziren, izan ere, brakak ez ziren XIX. mendera arte bihurtu.
Waaloko erregeak
Hona hemen John Stewartek African States and Rulers (1989) bere lanean proposaturiko zerrenda.[1]
| # | Erregea (brak) | Agint. hasiera | Agint. bukaera |
|---|---|---|---|
| 1 | N'Dya-N'Dya | 1186 | 1202 |
| 2 | Mbang Waad | 1202 | 1211 |
| 3 | Barka Mbody | 1211 | 1225 |
| 4 | Tyaaka Mbar | 1225 | 1242 |
| 5 | unknown | 1242 | 1251 |
| 6 | Amadu Faaduma | 1251 | 1271 |
| 7 | Yerim Mbanyik | 1271 | 1278 |
| 8 | Tyukuli | 1278 | 1287 |
| 9 | Naatago Tany | 1287 | 1304 |
| 10 | Fara Yerim | 1304 | 1316 |
| 11 | Mbay Yerim | 1316 | 1331 |
| 12 | Dembaane Yerim | 1331 | 1336 |
| 13 | N'dyak Kumba Sam Dyakekh | 1336 | 1343 |
| 14 | Fara Khet | 1343 | 1348 |
| 15 | N'dyak Kumba-gi tyi Ngelogan | 1348 | 1355 |
| 16 | N'dyak Kumba-Nan Sango | 1355 | 1367 |
| 17 | N'dyak Ko N'Dyay Mbanyik | 1367 | 1380 |
| 18 | Mbany Naatago | 1380 | 1381 |
| 19 | Meumbody N'dyak | 1381 | 1398 |
| 20 | Yerim Mbanyik Konegil | 1398 | 1415 |
| 21 | Yerim Kode | 1415 | 1485 |
| 22 | Fara Toko | 1485 | 1488 |
| 23 | Fara Penda Teg Rel | 1488 | 1496 |
| 24 | Tykaaka Daro Khot | 1496 | 1503 |
| 25 | Naatago Fara N'dyak | 1503 | 1508 |
| 26 | Naatago Yerim | 1508 | 1519 |
| 27 | Fara Penda Dyeng | 1519 | 1531 |
| 28 | Tani Fara N'dyak | 1531 | 1542 |
| 29 | Fara Koy Dyon | 1542 | 1549 |
| 30 | Fara Koy Dyop | 1549 | 1552 |
| 31 | Fara Penda Langan Dyam | 1552 | 1556 |
| 32 | Fara Ko Ndaama | 1556 | 1563 |
| 33 | Fara Aysa Naalem | 1563 | 1565 |
| 34 | Naatago Kbaari Daaro | 1565 | 1576 |
| 35 | Beur Tyaaka Loggar | 1576 | 1640 |
| 36 | Yerim Mbanyik Aram Bakar | 1640 | 1674 |
| 37 | Naatago Aram Bakar | 1674 | 1708 |
| 38 | N'dyak Aram Bakar Teedyek | 1708 | 1733 |
| 39 | Yerim N'date Bubu | 1733 | 1734 |
| 40 | Meu Mbody Kumba Khedy | 1734 | 1735 |
| 41 | Yerim Mbanyik Anta Dyop | 1735 | |
| 42 | Yerim Khode Fara Mbuno | 1735 | 1736 |
| 43 | N'dyak Khuri Dyop | 1736 | 1780 |
| 44 | Fara Penda Teg Rel | 1780 | 1792 |
| 45 | N'dyak Kumba Khuri Yay | 1792 | 1801 |
| 46 | Saayodo Yaasin Mbody | 1801 | 1806 |
| 47 | Kruli Mbaaba | 1806 | 1812 |
| 48 | Amar Faatim Borso | 1812 | 1821 |
| 49 | Yerim Mbanyik Teg | 1821 | 1823 |
| 50 | Fara Penda Adam Sal | 1823 | 1837 |
| 51 | Kherfi Khari Daano | 1837 | 1840 |
| 52 | Mbeu Mbody Maalik | 1840 | 1855 |
Erreferentziak
- Stewart, John. (1989). African States and Rulers. Londres: McFarland, 288 or. ISBN 0-89950-390-X..
Bibliografia
- Barry, Boubacar. (1972). Le Royaume du Waalo Le Sénégal avant la Conquête. Paris: François Maspéro, 393 or..
- Barry, Boubacar. Rita Cruise O’brien ed. «The Subodination of Power and Mercantile Economy : The Kingdom of Waalo 1600-1831» Sage Series on African Mod. and Dev. in: The Political Economy of Under-Development, Dependence in Senegal. (Kalifornia) 3: 39–63..
