Vanuatu

Vanuatu,[1] izen ofiziala Vanuatuko Errepublika (bislamaz: Ripablik blong Vanuatu; frantsesez: République de Vanuatu; ingelesez: Republic of Vanuatu), Ozeaniako uharte-estatu burujabea da, hegoaldeko Ozeano Barean dagoena, Melanesiaren bihotzean. Mendebaldean Australia du (1.750 kilometrora), hego-mendebaldean Kanakia (500 kilometrora), ekialdean Tuvalu, Wallis eta Futuna eta Fiji eta iparraldean Salomon Uharteak. 12.189 kilometro koadroko eremua hartzen du, eta 2016an 272.459 biztanle zituen.[2] Port Vila da hiriburua.

Vanuatuko Errepublika
Ripablik blong Vanuatu
Republic of Vanuatu
République de Vanuatu
Ereserkia: Yumi, Yumi, Yumi
Goiburua: “Long God yumi stanap”
("Jainkoarekin gaude")

flag of Vanuatu (en) Itzuli
coat of arms of Vanuatu (en) Itzuli
Geografia
HiriburuaPort Vila
17°44′0″S 168°19′0″E
Azalera12.190 km² (157.)
Punturik altuenaTabwemasana
Punturik sakonenaOzeano Barea (0 m)
KontinenteaOzeania
Administrazioa
Vanuatuko presidenteaNikenike Vurobaravu (en) Itzuli
Prime Minister of Vanuatu (en) ItzuliBob Loughman (en) Itzuli
LegebiltzarraParliament of Vanuatu (en) Itzuli
Harreman diplomatikoak Ikusi mapa Wikidatan
Zeren kide
Demografia
Biztanleria300.019 (2020)
23.775 (2017)
Dentsitatea24,61 bizt/km² (188.)
Hizkuntza ofizialak
Erabilitako hizkuntzak
Ezkontzeko adinagenero guztiak: 21
Emankortasun-tasa3,347 (2014)
Eskolaratu gabeko umeak12.208 (2015)
Bizi-itxaropena72,133 (2016)
Giniren koefizientea32,3 (2019)
Giza garapen indizea0,607 (2021)
Ekonomia
BPG nominala862.879.789,39016 $ (2017)
74.937.221,978315 (2016)
BPG per capita3.123 $ (2017)
210 (2016)
BPG erosketa botere paritarioa888.024.644 nazioarteko dolar (2017)
54.096.911 (2016)
BPG per capita EAPn3.214,639 nazioarteko dolar (2017)
130,61 (2016)
BPGaren hazkuntza erreala4 % (2016)
Erreserbak395.101.633 $ (2017)
127.755.667 (2016)
Inflazioa2,5 % (2016)
1 (2015)
Historia
Sorrera data: 1980ko uztailaren 30a
Bestelako informazioa
Aurrezenbakia+678
ISO 3166-1 alpha-2VU
ISO 3166-1 alpha-3VUT
Ordu eremua
Elektrizitatea220 V. 50 Hz.BS 1363 (en) Itzuli, AS/NZS 3112 (en) Itzuli eta Europlug (en) Itzuli
Internet domeinua.vu
gov.vu

James Cookek hala izendatua, Hebrida Berriak izan zen haren izen koloniala, baina erreferentzia historikoetan besterik ez da erabiltzen gaur egun. Aldi kolonialak berezitasun bat izan zuen uhartedi honetan: Erresuma Batuak eta Frantziak batera agindu zuten 1906tik 1980an independentzia eskuratu arte.

Etimologia

Uharteak bisitatu zituzten lehen europarrak Pedro Fernandes de Queirós nabigatzaile portugaldarra buru zuen espedizio espainiar baten parte izan ziren. 1605ean lehorreratu zen; Espainiarentzako artxipelagoa eskatu, eta Espiritu Santo izena eman zion. 1880ko hamarkadan, Frantzia eta Erresuma Batua lehian ziren koloniaren zati batengatik, eta, 1906an, Hebrida Berriak (eskoziar artxipelagoari erreferentzia eginez) izenez ezagutzen zen lurraldea elkarrekin administratzea adostu zuten.

Herrialdearen gaur egungo izena vanua (lurra edo etxea)[3] —Austronesiako zenbait hizkuntzatan erabiltzen den terminoa[4][5]—, eta zu (gelditu)[6] hitzetatik dator. Oro har, Vanuatu izenak herrialde berriaren independentzia-estatusari egiten dio erreferentzia[6].

Historia

Vanuatu uharte askotan, duela milaka urtetik bizi da gizakia, 2000 urte inguruan Lapita kulturako austronesiarrek kolonizatu ondoren[7]. 1606an, Pedro Fernandes de Queirós esploratzaile portugaldarra uharteetara iritsi zen lehen europarra izan zen; Terra Australisera iritsi zelakoan, artxipelagoa Terra Austrialia del Espíritu Santo izenarekin bataiatu, eta kolonia bat sortu zuen: Jerusalem Berria, Espiritu Santo uhartean. Europako beste potentzia batzuk XVIII. mendearen amaieran hasi ziren finkatzen uharteetan: lehenik Bougainvilleko Kondearen esplorazioekin, 1768an, uhartea Ziklada Handiak izenarekin berbataiatu zuen eta, ondoren, James Cook esploratzaile britainiarrarekin, zeinek (Yasur sumendiaren argi distiratsuak erakarrita) uharteak bisitatu zituen 1774ko abuztuan egindako bigarren bidaian Hebrida Berriak deituz. Han, Port Resolution sortu zuen, Tanna uhartearen ekialdeko muturrean dagoen herrixka.

1887an, Hebrida Berriak frantziarren eta britainiarren arteko itsas-batzorde bat hasi zen administratzen. 1906an, Frantziaren eta Britainia Handiaren jabekidetza ezarri zen.

Bigarren Mundu Gerran, Estatu Batuek Efate eta Espiritu Santo uharteak base militar gisa erabili zituzten, eta horrek dirua ekarri zion herrialdeari, eta, batez ere, pentsatzeko modu berriak, eta Vanuaturi bere independentziarako bidea ireki zion. 1957an, Aholku Batzordea sortu zen. 1960ko hamarkadan, aborigen vanuatuarrek autogobernua eta ondorengo independentzia eskatu zituzten; 1974an, abertzaleek Aholku Batzordea indargabetzen zuen Legebiltzarraren hautaketa irabazi zuten, eta, 1978an, ministro buru batek zuzendutako kabinete bat sortu zen.

1974ko martxoaren 24an, Tannako Nazioa aldarrikatu zen. Britainiarrak eskaera hauetara irekiagoak agertu ziren bitartean, kolono frantsesak aurka agertu ziren. Azkenean, anglo-frantziar Jabekidetasunaren agintariek zapaldu zituzten aldarrikapenak, 1974ko ekainaren 29an.

1979an, Espiritu Santo eta Tanna uharteetan eskualde-parlamentuak ezartzen zituen Konstituzioa aldarrikatu zen. Hurrengo urtean, Jimmy Stevensek, Na-Griamel taldeko buruak, matxinada antolatu zuen Espiritu Santo uhartean, eta Vemaranako Estatu Independentea aldarrikatu zuen. Vanuatuk 1980ko uztailaren 30ean lortu zuen independentzia osoa, Walter Lini lehen ministro zela; berak hala eskatuta, Papua Ginea Berriko, Australiako eta Zeelanda Berriko tropek ordena berrezarri zuten Espiritu Santon. 1981ean, NBEn sartu zen, eta, 1983an, Lerrokatu gabeko Herrialdeen Mugimenduan.

1984ko otsailean, George Sokomanu presidenteak uko egin zion presidentetzari zergen ordainketa atzeratzearen errudun jo ondoren, baina, hurrengo hilabetean, berriz hautatu zuten. 1985ean, Alderdi Moderatuen Batasunak giza eskubideak eta antolaketa-eskubideak murriztea leporatu zion gobernuari. 1987ko otsailean, zikloi batek Port Vila hiriburua suntsitu zuen, eta 50 hildako inguru eragin zituen.

1988ko abenduan, Lini lehen ministroaren eta Barak Soperen, Vanua'aku Pati alderdiko idazkari nagusiaren, arteko lehiek eragindako krisi politiko baten erdian, Sokomanu presidenteak Parlamentua desegin, eta Sope izendatu zuen bitarteko lehen ministro, baina biak atxilotu zituzten Liniren aldeko indarrek; hurrengo urtean, Fred Timakata hautatu zuten presidente.

1991n, mozio parlamentario batek kargua kendu zion Liniri, eta Donald Kalpokas Vanua'aku Pati alderdikoa aukeratu zuen lehen ministro irailaren 6an, baina Maxime Carlot Kormanek ordezkatu zuen abenduaren 16an.

1996an, Vanuatu Mobile Force talde paramilitarra gobernua kentzen saiatu zen, eta, urte horretan, Carloten kabineteak banku-iruzurra egin zuen. 1997ko azaroan, Jean Marie Leye presidenteak Legebiltzarra desegin zuen.

Azken urteotan, herrialdea ustelkeria eskandalupean egon da, eta horrek ekonomia geldiarazi du. 2008ko irailaren 2an egindako hauteskunde orokorren ondorioz, Edward Natapei izendatu zuten lehen ministro.

2015eko martxoaren 14an, 5. kategoriako Pam zikloiak herrialdea suntsitu zuen. 300 km/h-tik gorako abiadura zuten haizeteek hiriburuko etxebizitzen ehuneko laurogei suntsitu, eta dozenaka biktima utzi zituzten.

Geografia

Kokapena

Vanuatu jatorri bolkanikoko uhartedia da, hegoaldeko Ozeano Barean dagoena, hego latitudeko 13° eta 21° artean, eta ekialdeko longitudeko 166° eta 171° artean. Hamahiru uharte nagusi eta 60 bat uharte txiki dira guztira, 650 kilometro luze den Y baten arabera banatuak. 65 uhartetan bizi da jendea; biztanlerik ez duten beste bi, Matthew eta Hunter, Frantziak beretzat eskatzen ditu.

Uharte nagusiak : 300 km² edo 3.000 biztanle baino gehiago
Izena Multzoa Probintzia Eremua (km²) Bizt. (2009)[8]
Vanua Lava Banks Uharteak Torba 334,3 2.597
Gaua (Santa Maria) Banks Uharteak Torba 328,2 2.491
Espiritu Santo Iparraldea Sanma 3.955,5 39.606
Malo Iparraldea Sanma 180 4.273
Maewo Iparraldea Penama 269 3.569
Ambae Iparraldea Penama 608 10.407
Pentikos Iparraldea Penama 490 16.843
Malekula Iparraldea Malampa 2.041 22.934
Ambrym Iparraldea Malampa 678 7.275
Epi Erdialdea Shefa 444 5.207
Efate Erdialdea Shefa 900 65.829
Erromango Hegoaldea Tafea 888 1.950
Tanna Hegoaldea Taféa 550 28.799

Erliebea

Uharteak goi-ordoki garaiez eta apalez, mendi malkarrez, muino biribilez eta koralezko itsas-hautsiez osatuak dira. Lurrikarak izaten dira; sumendi piztuak ere daude uharte batzuetan. Mendirik garaiena, Tabwemasana (1877 metro), Espiritu Santon dago. Estatuak 2.500 kilometro kostalde baino gehiago dauka.

Klima eta landaredia

Klima ozeaniko tropikala du Vanuatuk, beroa (22-27 °C) eta hezea (2.000-3.000 mm euri). Haize erauntsiak izateko arriskua dago. Landaredia ugaria da: baso tropikala, belardiak eta, kostaldean, ur gaziko landaredia.

Historia
James Cooken lehorreratzea Tanna uhartean, 1774 aldean

1606an, Pedro Fernandes de Queirósek uharte handienean lur hartu eta Terra Austrialia del Espíritu Santo izena eman zion. 1768an Bougainville frantses esploratzailea iritsi zen, eta 1774an James Cook britainiar kapitaina, uhartedia Hebrida Berriak izendatu zuena. XIX. mendearen erdialdera, europar misiolariak eta sandalo salerosleak iritsi ziren, eta haien ondotik, 1868 aldera, britainiarrak eta frantsesak joan ziren kotoia lantzera. Bi herrialdeen arteko tirabirak zirela eta, 1906an elkarrekin gobernatzea hitzartu zuten. Bigarren Mundu Gerran, Estatu Batuetako gudarostearen base militarra izan zen.

1980an burujabe egin zen, Vanuatu izenarekin. 1984an, Vanuatuko presidente zen Ati George Sokomanuk uko egin zion karguari, haren iritziz konstituzioak ez baitzituen babesten ez presidentea ez ministroak. Hala ere, gobernu krisiaren ondoren, hauteskundeetan parte hartzea onartu zuen. 1984ko martxoan, presidente izendatu zuten berriz ere. Vanuatuko Garapenerako Bigarren Planaren bidez (1987-1991) nekazaritzaren garapen orekatua proposatu zen, Vanuatuko baliabide naturalez era intentsiboagoan baliatzea, giza baliabideak garatzea eta sektore pribatua indartzea. Hala ere, plan horri kalte handia egin zion 1987an izan zen Uma zikloiak: 36 milioi dolarreko kalteak izan ziren eta biztanleen % 34rengan izan zuen eragina.

Vanuatuko parlamentua.

1988an, Sokomanu presidentea eta Barak Sope politikaria (ministro ohia eta alderdiko buruzagia) saiatu ziren Walter Lini lehen ministroa kargutik kentzen, baina atxilotu eta espetxeratu egin zituzten. Fred Timakata izan zen presidente berria. 1992an, frantsesa hizkuntza ofizialtzat hartu zen. Urte horretan bertan, gobernuak esportazioari, atzerriko inbertsioei eta nekazaritzaren erreformari eman zien lehentasuna, eta oinarrizko hezkuntza doakoa izatea onartu zuen. 1993an, nekazaritza gai berriak lantzen hasteko plangintza bat jarri zuen gobernuak abian, baina Betsy zikloiak uztaren % 30 desegin zuen. 1994an, funtzio publikoko 4.800 langileetatik 200 kaleratzea erabaki zuen gobernuak. 1996an, Vanuatuko Indar Mugikorra (VMF) talde paramilitarrak greba bat hasi zuen jaso ez zituzten soldatengatik. Talde horretako buruzagiak atxilotu zituen poliziak, baina berehala utzi zituzten libre.

1998an, Jean-Marie Léyé errepublikako lehendakariak gobernua desegin zuen giro politiko nahasiaren ondorioz, eta hauteskunde orokorrak deitu zituen 1998ko urtarrilaren 20rako. Hala ere, hauteskunde horiek ez ziren egun horretan egin: Port Vilan borroka gogorrak izan ziren, eta gobernuak larrialdi egoera ezarri behar izan zuen. Inbertsiogileek beren aurrezkiak atera zituzten aurreikuspen funtsetatik, zurrumurrua zabaldu baitzen politikoek diru hura bidegabe erabiltzen zutela. Azkenik, martxoaren 6an egin ziren hauteskundeak eta Donald Kalpokas izendatu zuten lehen ministro.

2002tik aurrera hainbat gobernu izan zen, baina ustelkeria salaketagatik dimisioa eman behar izan zuten; ustelkeria eskandaluek eragina izan zuten orobat ekonomian. 2005ean, Manaro sumendiaren erupzioagatik milaka lagun ebakuatu behar izan zituzten Aoba uhartetik. 2007ko martxoan, liskar gogorrak izan ziren hiriburuko aldirietan, lur okupatzaileen eta lur jabeen artean: hiru lagun hil ziren, eta ehunka atxilotu eta zauritu izan zen. Pam zikloiak kalte larriak eragin zituen 2015eko martxoan, eta gutxienez 44 pertsona hil ziren.[9] 2016ko hauteskundeetan Charlot Salwai hautatu zuten lehen ministro.

Gobernua eta administrazioa

Politika
Vanuatuko probintziak

Vanuatu errepublika parlamentarioa da. Presidentea da estuburua, eta lehen ministroa da gobernuburua. Ganbera bakarreko legebiltzarra dago, 52 kide dituena. Legebiltzarrerako hauteskundeak lau urtetarik behin egiten dira.[10]

Banaketa administratiboa

Vanuatu sei probintziatan banatuta dago 1994tik. Haien izenak probintzia bakoitzean dauden uharte nagusien hasierako letretan oinarritzen dira.

ProbintziaHiriburuaUharte nagusiakEremua
(km²)		Biztanleria
2016ko errolda[11]
MalampaLakatoroAmbrym, Malakula, Paama2.77940.928
PenamaSaratamataPentikos, Ambae, Maewo1.19832.543
SanmaLuganvilleEspiritu Santo, Malo4.24854.184
ShefaPort VilaEfate, Shepherd Uharteak, Epi1.45597.602
TafeaIsangelTanna, Aniwa, Futuna, Erromango, Anatom1.62837.050
TorbaSolaBanks eta Torres Islands88210.161
VanuatuPort Vila 12.190272.459

Demografia

Biztanleria

2016an 272.459 biztanle zituen.[2] Adineka, honela dago banaturik biztanleria: 0-14 urte bitartekoak % 34,9 dira, 15-24 urte bitartekoak % 20, 25-54 urte bitartekoak % 35,4, 55-64 urte bitartekoak % 5,6 eta 65 urtetik gorakoak % 4,1. Bizi itxaropena 74 urtekoa da; 72,4 urtekoa gizonezkoena eta 75,7 urtekoa emakumezkoena (2018ko zenbatespenak). Biztanleriaren urteko hazkundea % 1,81 da.[10] Jende gehiena Efate, Espiritu Santo, Tanna eta Malakula uharteetako herrixketan bizi da.

Banaketa etnikoa
Emakumeak dantzan

Arrazaz melanesiarrak dira Vanuatuko biztanle gehienak (% 99,2),[10] baina txinatar, vietnamdar, polinesiar, mikronesiar eta europarrak ere daude.

Hizkuntzak

200.000 biztanle pasatxo besterik ez dituela, hizkuntza aniztasuna izugarri handia dago. Hiru hizkuntza ofizial daude:

Horiez gain, munduko hizkuntza-dentsitaterik handiena du herrialdeak: 113 tokiko hizkuntza daude.[12] Denak ekialdeko ozeaniar hizkuntzak dira, azpitalde hauetan banaturik:

  • hiru polinesiar hizkuntzak dira.
  • bederatzi hegoaldeko Vanuatukoak.
  • beste guztiak ipar eta erdialdeko Vanuatukoak.[13]

Erlijioa

Kristauak dira biztanle gehienak: % 90 protestanteak eta % 12,4 katolikoak. % 3,7 erlijio tradizionalen jarraitzaileak dira (kargo kultuak barne).

Hiri nagusiak

Port Vila da hiriburu eta hiri nagusia. 51.437 biztanle zituen 2016an.

Ekonomia
Merkatua Port Vilan

Nekazaritzan langileen % 60 inguru aritzen da lanean. Kokondoa, bananondoa, ñamea, manioka, taroa, ogi-zuhaitza eta barazkiak lantzen dituzte batez ere. Kokoaren kopra, kakahuetea eta kafea, berriz, esportatzeko dira gehienbat. Lur gehienak frantses kolonoen eskuetan egon dira, eta lurra vanuatuarrei itzultzeko 1983an egin zen legediak arazoak ekarri ditu. Uharte batzuetan behiak, txerriak eta ahuntzak hazten dira. Arrantzak ere nolabaiteko garrantzia du: hegaluzea, hegalaburra, oskoldunak eta soinberak arrantzatzen dira batez ere.

Turismoa ere garrantzi handiko diru iturria da, eta sektore hori indartzeko uharte batetik bestera doazen eta Australiarekin lotzen duten hegazkinak daude. 1997an Vanuatuk hitzarmen bat izenpetu zuen Asiako Garapenerako Bankuarekin ekonomiaren egitura berritzeko eta sektore publikoa urritzeko helburuarekin.

Erreferentziak
  1. Euskaltzaindia. 38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak. .
  2. 2016 Post-TC Pam Mini-Census Report. vnso.gov.vu (Noiz kontsultatua: 2019-11-28).
  3. (Ingelesez) Hess, Sabine C.. (2009). Person and Place: Ideas, Ideals and the Practice of Sociality on Vanua Lava, Vanuatu. Berghahn Books ISBN 978-1-84545-599-6. (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
  4. (Ingelesez) Reuter, Thomas A.. (2002-01-31). Custodians of the Sacred Mountains: Culture and Society in the Highlands of Bali. University of Hawaii Press ISBN 978-0-8248-2450-1. (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
  5. (Ingelesez) Reuter, Thomas. (2006-10-01). Sharing the Earth, Dividing the Land: Land and Territory in the Austronesian World. ANU E Press ISBN 978-1-920942-70-0. (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
  6. (Ingelesez) Crowley, Terry. (2004-05-31). Bislama Reference Grammar. University of Hawaii Press ISBN 978-0-8248-2880-6. (Noiz kontsultatua: 2023-02-18).
  7. John Edward Terrell, Prehistory in the Pacific Islands: A Study of Variation in Language, Customs, and Human Biology, Cambridge University Press, 1986
  8. (Ingelesez) 2009 National Census of Population and Housing: Summary Release. Vanuatu National Statistics Office, .spc.int (Noiz kontsultatua: 2019-11-29).
  9. 'Pam' zikloiak kalte larriak eragin ditu Vanuatu irletan. Berria egunkaria, 2015eko martxoak 15, CC BY-SA 4.0, berria.eus (Noiz kontsultatua: 2019-11-28).
  10. The World Factbook: Vanuatu. cia.gov (Noiz kontsultatua: 2019-11-28).
  11. Census and Surveys. Vanuatu National Statistics Office, web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2019-11-28).
  12. Alexandre François, Contraintes de structures et liberté dans l'organisation du discours. Une description du mwotlap, langue océanienne du Vanuatu, doktorego-tesia hizkuntzalaritzan, Paris-IV-Sorbona Unibertsitatea, 1078 or., 2001, alex.francois.free.fr
  13. Vanuatu, ethnologue.com

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.