Uztaritze

Herria Errobi ibaiaren bi aldeetara hedatzen da. Era berean, Uhabia ibaiak ere udalerria gurutzatzen du. Udalerriak dituen 3.275 hektareetatik 900 (% 27,48) basoak dira.

• Milafranga, iparraldean,
• Basusarri, ipar-mendebaldean,
• Arrangoitze eta Senpere, mendebaldean,
• Zuraide eta Ezpeleta, hegoaldean,
• Larresoro eta Jatsu, ekialdean.

Uztaritze

Uztaritzeko udalaren arabera, herria bortz auzotan banatuta dago:

• Hiri-Barnea: Betidanik, urteetan zehar, leku arras inportantea izan da Lapurdin. Gaur ere gune administratiboa eta turismo bulegoa da. Lota gaztelua (XIX. mendekoa) ere bertan dago.
• Hiribehere: hegoaldean den hirixka eta iparrean den Heraitze artean da. Han daude Arkia eihera, Saint Joseph lizeoa, baita Sorhoeta etxe azkarra ere (XIII. mendea).
• San-Mixel / Oihanak: hegoaldean Zuraide eta Senpererantz badira hilerria (Garat harrizko hilobia), Haitze gaztelua (ondare nazionala), Saint-François-Xavier ikastetxea (artea eta apaindura). Oihanak auzoan (650 hektarea, Senpereko bidean) dagoen basoan orientazio mahai bat eta kanpoko apairuko gune bat daude. Bertako leku izen batzuk dira hauek: Amestsia, Amestsi Handia, Apalaga, Hardoia, Larregi, Luxoki, Mindegitikia eta Untzilarre. Era berean, Inglesen Gurutzea eta "Otsantzeko Santa Madalen kapera" (konponketan) Donejakue bidean daude.
• Heraitze: Errobi ibaiaren ondoko aldea da. Gotorleku batzuk daude: Larregienea (XVII. mendea) eta Haltia (XIX. mendea). Arkiako gazteluak (XIX. mendea) Erdi Aroko kapera bat dauka (Santa Katalina).
• Arruntz: Uztaritzeko iparraldean dago, Baionarako bidean. Euskal Herriko herri tipikoen irudia du, eliza eta frontoiarekin. Halaber, Lapurdiko Etxea (Elizalderena etxe museoa, 1696) eta XVII. mendeko sagar-dolarea (Bereterraenea) daude.

La Motteko gaztelu gotortuak eta beste hainbat dorretxek adierazten dute borroka lekua izan zela. Done Bikendi elizaren izena, gaur egun desagertua, mantentzen da antzinako kristautzearen seinale.

Nafarroako Antso III.a Nagusia erregeak Lapurdiko bikonderria eratu zuen 1023an. 1152an Leonor Akitaniakoa Henrike II.a Ingalaterrakoarekin ezkondu zen eta Ingalaterrak Akitania eskuratu zuen. 1174an Arnaud-Bertrand bizkondeak aurre egin zion Ingalaterrari eta Rikardo Lehoibihotzak Baiona setiatu zuenean Arnaudek ihes egin zuen Uztaritzera. Motte gazteluan ezarri zen eta Uztaritze bihurtu zen Lapurdiko hiriburu 1790. urterarte[4].

Antzinatik bazen epaitegia Uztaritzen. Lapurdiko 35 herriren auziak epaitzen zituen. Baionako katedraleko urrezko liburuak (edo Baionako katedraleko kartularioak) 1235ean aipatzen du “antiqui probi homines et seniores terrae sat in plena curia de Ustaritz”. Hau ere 1790an desegin zen[5].

1523an Karlos V.aren ordainpeko alemaniarrek Uztaritze erre eta biztanleak hil zituzten. Urte berean artoa ereiteko lehen saiakera egin zen Uztaritzen, Euskal Herriko zein Europako lehenengo saiakera izan zen[4]. Lapurdiko hiriburu izanik Kapito-harriaren inguruan biltzarrak egiten zituzten Lapurdiko 35 herrietako auzapezek (baldam-apheza). Dataturik dagoen biltzarrik zaharrena 1567ko urtarrilaren 24koa da eta Micheau de Sossiondo izan zen burua.

XVII. mendean Pierre de Lancre majistratuaren sorgin-ehiza pairatu zuen. 1611ko uztailean inkisizioak Uztaritzeko hiru iheslari epaitu zituen Logroñon.

Frantziako Iraultzaren ondoren administrazioaren birrantolaketa bat egin zen. 1790ko martxoaren 4an Prinio Atlantikoak departamentua eratu zen eta Euskal Herriko hiru barruti eratu ziren, Maule, Donapaleu eta Uztaritze, baina Uztaritzeko egoitza berehala Baionara aldatu zen arrazoi historikoak argudiatuta.

1813an Iberiar penintsulan zehar Napoleonen tropen aurka borrokatu ziren portugaldarrak Uztaritzeraino iritsi ziren eta herria okupatu zuten. Okupazio baketsua izan zen. 1815ean tropa espainiarrak iritsi ziren baina Luis Antonio Frantziakoak eta Fernando VII.ak adostu zuten tropak mugara erretiratuko zirela[5].

Frantziako Iraultzak eragin negatiboa izan zuen Lapurdiko ekonomian eta askok emigratu egin zuten Ameriketara. Era berean Espainian izandako karlistaldien ondoren hegoaldetik euskaldun ugarik egin zuten ihes eta Uztaritzen asko kokatu ziren[3].

1829an Gurutzetako Alabek komentua eraiki zuten. Mexikon eta Txilen aberastu ondoren hainbat uztariztar itzuli egin ziren eta herriaren ekonomia suspertu zuten. Etxe ederrak eraiki zituzten izen exotikoak zituztenak; hala nola Guadalupe, Lota, Arauco, Talcahuano eta Valparaiso[4]. Eliza zaharraren lekuan eliza neogotiko berria altxatu zuten. Arkitekturan burdinurtua erabili izan den aurreneko elizetako bat izan zen[4].

2008ko hauteskundeetan, Bernard Auroyk bere lekua galdu zuen, botoen % 30,6 bilduta. Bigarren itzulian, Herria Bizi Dadin talde abertzalea, komunista eta ezkertiar frantses batzuekin baturik, bozen % 33,6 lortu eta auzapezgoa eta gehiengoa ia lortu zituen. Hala ere, Dominique Lesbats-en Aimer Ustaritz zerrendak % 35,7 erdietsita, irabazi zituen hauteskundeak. Hautetsiei dagokienez, Lesbatsek 20 eserleku eskuratu zituen; HBDk, 5; eta Auroyren zerrendak, 4.

Herria Bizi Dadin herriko talde abertzalea da. 1989ko hauteskundeetan aurkeztu zen lehen aldikotz eta hautetsi bat lortu zuen. Geroztik, gorakada izan du eta 2001eko hauteskundeetan bozen % 26 eskuratu zuen (auzapezaren zerrendak, berriz, % 40). Frantses hautes sistemaren ondorioz, 27 hautetsietatik hiru postu izan zituen herriko etxean. 2008an, berriz, HBD "Ezkerra"rekin koalizioan aurkeztu zen.

2014. urteko hauteskundeetarako zerrenda are irekiago baten alde egin zuen, 2008ra arte boterean jardun zen Auroy-ren zerrendako kideak zerrendan hartuta, baita Carrère auzapezgaiaren inguruneko jendez osatuta.

2014ko abenduaren 16an, Uztaritzen euskara ofiziala izendatzeko erabakia gibelatu egin zen[10]. Abenduaren 23an, euskara ofiziala izatearen aurkako auzia urtarrilaren 13an eginen zela jakin zen.[11] 2015eko urtarrilaren 13an, berriro egin zuten Uztaritzeko Herriko Etxearen aurkako auzia eta epaileak berretsi zuen frantsesa bakarrik dela konstituzionala eta ofiziala, kontrakoa egitea "euskara frantsesaren gainetik" jarriko lukeelakoan.[12].

2018an taldean krisi larria gertatu zen, Carrère auzapezaren jokamoldeekin desadostasun handiak zeudelako. Gainera, Carrère bere baitatik 2020ko hauteskundeetara auzapezgai gisa aurkeztu zen, talde historikoaren jokaeraren aurka. HBDk ez zuen haren hautagaitza babestu (bozkan, Carrère guttiengoan geratu zen), eta geroztik taldea kinka larrian dago.

Uztariztarren berezko euskalkia nafar-lapurtera da. Euskara sustatzeko, herrian ikastola eta bertso-eskola dituzte.

• Uztaritzeko inauteriak

UEUren hirugarren eta laugarren ekitaldiak, (1976 eta 1977) Uztaritzen antolatu ziren. Lehenago, beste bi Donibane Lohizunen egin ziren eta geroago, 1977tik aurrera, denak Hego Euskal Herrian eratzea erabaki zen, Iruñean, udako ekitaldien eragina zabaldu nahian.[13]