Utilitarismo

Utilitarismoaren sortzailea Jeremy Bentham izan zen (1748-1832) “Introduction to the Principles of Morals and Legislation” (1870) obrarekin. Ondorengo utilitaristak Benthamen diskurtsotik zenbait alderdi hobetzen saiatu ziren, bere teoriatik urrundu gabe. Bentham ez zen zerotik hasi bere teoria garatzerakoan: izan ere, bere teorian, enpirismo britainiarra (John Locke eta David Hume, batez ere) eta ilustrazioko zenbait pentsalariren eragina (Claude-Adrien Helvétius, adibidez) antzeman daiteke. Francis Hutcheson, Cesare Beccaria eta Joseph Priestleyen eragina ere ikus daiteke.

Jeremy Benthamen aburuz, gizakiaren helburu natural nagusia zoriontasuna bilatu eta lortzea da: ekintza guztiak, publikoak zein pribatuak, zoriontasunera bideraturik daude. Ekintza bat zuzena izango da zoriontasun gorenaren bidean onuragarria baldin bada. Helburu hedonista, azken finean, ahalik eta plazer gehien bilatzea da, minak alde batera utzita.

Benthamek ez du berehalakoa den plazer erraza nahi (zerbait jatea, adibidez). Berak, ekintza bakoitzak ekarriko dituen ondorioak aztertzera bultzatzen gaitu, etorkizun batean alde onak alde txarrak gaindituko dituen helburuarekin. Horrek esan nahi du, batzuetan, sakrifizio txikiak egin beharko ditugula gure zoriontasun maila, etorkizunean, ahalik eta handiena izan dadin. Ekintza bat aztertzerako garaian zenbait irizpide kuantitatibo hartuko dira kontuan: plazeraren iraunaldia, intentsitate eta hedapena, hori lortzeko aukerak, etab.

Doktrina honen helburua ez da berekoikeria bultzatzea. Gizakia naturalki berekoia dela esatea, presupostu psikologiko eta morala da, ondorioz, esan dezakegu gizakiak dituen harreman sozial eta politiko guztiak artifizialak direla. Utilitarismoaren zereginetako bat lehenengo bulkada hori zuzentzea izango da. Ongizate globala onura indibidualen batuketa denez, interes propioa sustatzeko modurik onena ongizate globala bultzatzea izango da. Korronte filosofiko honek soilik gure interes propioetan ez mugatzera bultzatzen gaitu, baita erabakietan inpartzialtasuna izatera ere, laguntasuna edota manipulazioa alde batera utzita.

Utilititarismoan garrantzia handia izandako beste pertsona bat John Stuart Mill izan zen (1806-1873), eta honek “El utilitarismo” lana idatzi zuen. Bertan bere teoria azaldu zuen eta gehienetan bat zetorren Benthamen ideiekin: ekintzak onak dira zoriontasuna bultzatzen badute, aurkakoa egiten badute txarrak izango dira. Zoriontasuna plazer eta min absentzia izango litzateke, eta aldiz, zoritxarra, plazer gabezia izango litzateke. John Stuart Millek bere  ideien aitzindari den Benthami zuzenketa bat egiten dio: Benthamen aburuz, plazer guztiak berdinak dira, ez dago horien arteko desberdintasun kuantitatiborik. Millek, ideia horren aurka egiten du. Bere ustez, zoriontasuna eta plazerak asetzearen artean desberdintasun handia dago. Berak, plazer intelektual eta moralak plazer fisikoen gainetik kokatzen ditu.

Desadostasun hori alde batera utzita, bi autoreek erreforma sozial ugari bultzatu zituzten, justuagoa izango zen gizarte bat lortzeko asmoz.[3]

• Utilitarismo ideala: termino hau Hastings Rashdall filosofo ingelesak erabili zuen lehenengoz 1907an, baina, ohikoagoa da G. E. Moore filosofoarekin lotzea. Honek hedonismo hutsean oinarritutako utilitarismoa ukatu eta maximoetara eraman beharreko balore multzo bat proposatzen du, esanaz, intuitiboki onartezina dela ona dena neurtzeko modu bakarra plazera izatea. Hala ere, gehitzen du, plazer maila berdina mantentzen den arren maitasuna eta edertasuna dituen mundu bat mundu politagoa izango dela.

• Arau eta ekintza moraleko utilitarismoa: korronte hau XX. mendearen erdialdean sortu zen, lege moralen beharrak indarra hartu zuen unean. Ekintzen ondorioak kalkulatzeko arazoak zirela eta aldarrikatu zen lege moralen beharra, ekintza onak zein diren aukeratzen laguntzeko. Erabilgarritasun handiena ematen duen arauen parte den ekintza da beretzat onena.

• Lehentasunezko utilitarismoa: pertsona kopuru handienarentzat ondorio hoberena emango duena egitea da egokiena. Egokiena zer den, lehentasunezko mekanismo batzuk jarraituz jakingo da. Lehenengoz 1977. urtean proposatu zuen utilitarismo mota hau John Harsanyik Morality and the theory of rational behaviour liburuan, baina komunagoa da Peter Singer edo Richard Brandt filosofoekin lotzea. Korronte honek, utilitarismo ideal eta hedonistari kritika egiten dio, esanez, ez dela egia enpirikoki frogatua dagoela egiten dugun guztia plazera handitzeko eta mina gutxitzeko egiten dugula. Horren aurrean, banako jakin bakoitzarentzat azken irizpidea norberaren desira eta lehentasunak direla defendatzen du.

• Utilitarismo ezkorra: beharrezkoa ikusten du ahalik eta pertsona gehienentzat min kopuru handiena ekiditea . Korronte honen defendatzaileek diote etika modu eraginkorragoa dela beraiena. 1945. urtean, Karl Popper filosofoak lehenengoz planteatu zuen plazera maximizatu ordez, mina minimizatzea izan beharko litzatekeela helburua edo xedea. Izan ere, jendearen plazera edo zoriontasuna maximizatzen saiatzea ezinezkoa da, eta beraien ustez, gizarte totalitarismoetara gidatu dezakete. Utilitarismo ezkorra terminoa R. N. Smartek proposatu zuen 1958an.

John Stuart Mill.

John Stuart Mill (Londres, Ingalaterra, 1806ko maiatzaren 20a - Avignon, Frantzia, 1873ko maiatzaren 8a) filosofo, logikari eta ekonomialaria izan zen. James Mill ekonomilariaren semea zen. Millen heziketan Rousseauren “Emilio” obrako oinarri zehatzek izugarrizko garrantzia izan zuten.

Millek haurtzaro gogorra pairatu zuen: bere aitak, utilitarismoaren jarraitzaile sutsua zenak, ez zien errespetu handirik bere emazte eta semeei, askotan oso gaizki hitz egiten zien. Txikitan ez zuen maitasunik sentitu, beldurra bai aldiz. Aitaren helburua bere ingurukoak utilitarismoan murgilaraztea zen, horiei plazera eta mina eraginez .

Haurtzaro guztian zehar presio gogorra jasan ondoren, 1826an, 20 urterekin, krisi mental bat pairatu zuen, bere “Autobiografía” (1873) obran deskribatuko zuena. 1827an, Marmontelen “Memorias”en agertzen den pasarte bat irakurtzeak, aitaren heriotzari buruzko pasartea hain zuzen ere, zailtasun horietatik pixkanaka ateratzen lagundu zion. Jasotako heziketa zorrotzaren aurka jarki zen, utilitarismoaren aurka egin zuen (honekin hautsi gabe, noski) eta korronte intelektual berrietara ireki zen, Comteren positibismora, sozialismora edota pentsamendu erromantikora hain zuzen ere.

Millek Ekialdeko Indietako Britainiar Konpainiarentzat egin zuen lan, eta aldi berean, alderdi liberalaren alde egin zuen parlamentuan. Beretzat justua eta egokia zenaren alde borrokatu zuen. 1840an, Alexander Bain filosofo eta psikologoarekin laguntasun harremana hasi zuen.

1851ean, 21 urteko laguntasunari segiz, Harryet Taylorrekin ezkondu zen. Taylorrek izugarrizko eragina izan zuen Millen lan eta ideietan, ezkondu baino lehen eta baita ezkondu ondoren ere. Millek, Taylorren eragina tarteko, emakumeen eskubideen alde egin zuen.

Unibertsitateko irakaslea ez bazen ere, filosofiako adar gehienak jorratu zituen. Logika, psikologia eta ezagutzaren teoriaren eremuan, Mill enpirista eta positibista zen.

Utilitarismoari dagokionez, hainbat gauza argi utzi zituen bere bizitzan zehar, horien artean, bi hauek: bere ustez, banako bakoitzak askatasuna izateko eskubidea du, beti ere inor kaltetzen ez badu. Bestalde, norbait ohitura zehatz batzuk jarraituz bizitzera behartzea gaizki dago, bere gaitasunak askatasunez eta osotasunez garatzeko traba baita.

Horrez gain, Millen aburuz, plazeren artean hierarkia bat dago, batzuk besteak baino hobeak dira. Plazeraren intentsitatea eta iraupena alde batera utzita, gure desioen kalitatea neurtu dezakegu horien utilitatea, erabilgarritasuna, kontuan hartuta.[4][5][6]

Jeremy Bentham

Jeremy Bentham[7] (Spitalfields, Londres, 1748ko otsailaren 15a - Londres, 1832ko ekainaren 6a) filosofo, ekonomialari, pentsalari eta idazle ingelesa izan zen, utilitarismoaren fundatzailea.

Berak sustatutako filosofiak denboran zehar eragin handia izan du. Eta gaur egun ere botere handia du ekonomialari, enpresa exekutibo, kudeatzaile publiko eta hiritar komunen pentsamenduan.

Bere planteamenduaren ideia nagusia da moralaren printzipio gorena zoriontasuna maximizatzea dela, eta  horrela, plazera minaren gainetik gailenduko da.

Benthamen esanetan erabilgarritasuna maximizatu behar da, eraginkortasuna oinarri hartuta plazera edo zoriontasuna sortzen duen edo mina eta sufrimendua ekiditen duen edozer onartuta.

Utilitarismo honen arabera guztion gobernari dira mina eta plazer sentsazioak, eta egiten dugun oro kontrolatzen eta determinatzen dute, ongi eta gaizki dagoenaren eredu edo patroia marraztuz.

Guztiok dugu gustuko plazera eta gaitzesten dugu mina. Filosofia utilitaristak hori hartzen du bizitza moral eta politikoaren oinarritzat. Estatuak, lege edo politikak onartzeko momentuan, multzo bezala, komunitatearen erabilgarritasuna maximizatuko duena onartu beharko luke. Benthamen aburuz, komunitatea fikziozko gorputz bat da, bere baitan dauden gizabanakoen baturak sortutakoa. Horrela, organo legegileak ahalik eta banako gehienen onura bilatu behar du, mina gutxiengora murriztuz.

Benthamen esanetan ez dago ganorazko argudiorik planteamendu hori ukatzeko. Bere ustez, erabilgarritasunaren printzipioak berrikuntza politikorako oinarri izan daitekeen moralaren zientzia mota bat eskaintzen digu.

Hala ere, autore honen utilitarismoak bi oztopo nagusi aurkitu ditu:

Utilitarismoa 200 urtetan elkarrekin harremanean garatu diren teorien arteko batura modukoa da, horregatik,arrazoi eta helburu ezberdinak tarteko, kritika ugari jaso ditu.

Utilitarismoak jasotzen duen kritika nagusietakoa, zoriontasuna, plazera edo ongizatea kuantifikatu, konparatu edo neurtzeko ezintasuna da. Erabilgarritasuna, neurgarria den helburu bat baino, prefentzia pertsonal bat da.

Beste kritika nagusietako bat da erabilgarritasunagatik justiziari entzungor egiten diola. Esaterako, totalitarismoak, gizartearen onurarako izango bada, teorikoki babestu egiten ditu tortura edota esklabotasuna. Ongia gorenaren mesedetan pertsona errugabe bat zigortzeko prest egongo litzateke. Askoren esanetan hori ez da etikoa.

Utilitarismoak jasotzen duen aurkako beste argudio bat da, gertaera baten aurrean horrek izango dituen ondorioak kalkulaezinak direla. Horrela, ezinezkoa izango litzateke ziurtatzea guztion ongia lortzeko helburuarekin egindako ekintza batek, horrelako ondorioak izango dituela. Hortaz, maiz, akatsak besterik izango ez diren sakrifizioak eginez.

Azkenik, guztion ongia bilatzeko, norbanako bezala, txikitik sakrifizio handiak egin behar direla dio utilitarismoak. Horri ere egin zaio kritika. Honen aburuz, Utilitarismoak guztiontzako onuraren truke, ongia propioak alde batera uztera behartzen du, hoberen dauden edo gehiago duten horien egoera lehenetsita. Hori beharrezkoa ez dela diote, gizarte osoa apur bat zoriontsuagoa izateko aitzakiarekin, pertsona askori bere zoriontasunari uko egitera behartzen baitiote.