Uterga

Uterga[3][lower-alpha 1] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Iruñeko merindadean eta Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 17,1 kilometrora. Altuera 421 eta 691 metro artekoa da, eta 9,23 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 169 biztanle zituen.

Uterga
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Herria larreen artean, Erreniegatik ikusia
Uterga bandera
Bandera

Uterga armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Iruñea
EskualdeaIzarbeibar-Novenera
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaIruñea
Izen ofiziala Uterga
Alkatea
(2016-2023)		Pablo Lizarrondo Beriain
(talde independente)
Posta kodea31133
INE kodea31246
Herritarrautergar
Geografia
Koordenatuak42°42′55″N 1°44′54″W
Azalera9 km²
Garaiera421-691 metro
Distantzia17,1 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria169 (2023:  4)
alt_left 65 (%38,5)(2019) (%52,1) 88 alt_right
Dentsitatea18,31 biztanle/km²
Zahartzea[1]% 38
Ugalkortasuna[1]‰ 30,3
Ekonomia
Jarduera[1]% 85,19 (2011)
Desberdintasuna[1]% 0 (2011)
Langabezia[1]% 7,11 (2013)
Euskara
Eremuaeremu ez-euskalduna
Euskaldunak[1][2]% 10,30 (2018: %7,36)
Datu gehigarriak
Sorrera1846 (independentzia)
Webguneawww.uterga.es

Erreniega gainditu eta erromesak Nafarroako Erdialdearekin izan zuen lehen kontaktuaren ondoren, Uterga mendilerro ezagunaren hegoaldeko magalean dago, muino txiki baten gainean. Herria soroz inguraturik dago erabat, eta lur emankor eta probetxugarri baina malkartsua hartzen dute, erreken eta muinoen artean.

Bertako biztanleak utergarrak dira.


Donibanetik   Donejakue bidea
Nafar bidea		 Donejakuera
Erreniega
(3,4 km)		    Uterga    Muruzabal
(2,7 km)


Izena

Uterga toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[4]

  • Hutargua (1268)
  • Huterga (1280)
  • Vterga (1350)
  • Otierga (1353)
  • Vterga (1366)
  • Uterga (1534)
  • Uterga (1802)
  • Uterga (1074)
  • Uterga (1990)

Etimologia

Uterga esanahi ezezaguneko toponimoa da. Haren esanahiari buruzko oinarririk gabeko espekulazioak baino ez dira egin, baina Koldo Mitxelenak dio haren forma asko aldatu zela Erdi Aroan, Otierga edo Hutergue adibidetzat hartuta.

Ezaugarriak

Armarria

Utergako armarriak honako blasoi hau du:[5]

« Hondo gorri batez eta aurrean hiru gari-galburuak.  »

Bandera

Utergako banderak Utergako armarria dauka hondo gorri baten gainean, "Uterga" izenako letreekin.

Geografia

Uterga Izarbeibar-Novenera eskualdean dago, Izarbeibar ibarrean.

Inguru naturala eta kokapena

Udalerria Iruñeko merindadean dago, Nafarroako hiriburutik 16 kilometrora. Eraiki berri den A-12 autobideari esker, Lizarra eta Iruñarekiko distantzia asko gutxitu da. Udalerrira heltzeko Basongaitzen hasten den NA-6016 errepidea hartu behar da.

1842ko erroldak udalerri honi Uterga con Aquiturriain ("Uterga Akiturrainekin") izena ematen dio, bere mugen barnean dagoen Akiturrain herri hustu eta baselizaren omenez, non XIX. mende arte erromesentzako ospitalea egon zen. Gainera, Txirria eta Olondain bertze herri hustuak daude.

Klima eta landaredia

Altuera zein den aldaketa handiak dauden arren, Utergako klimaren ezaugarriak klima mediterranearenak dira. Urteko batez besteko tenperaturak 10 eta 13 gradukoak eta prezipitazioak 700 eta 900mm bitartekoak dira. Urteroko egun euritsuak 90 inguru dira.

Jatorrizko landaredian, artea eta hosto txikiko haritza nabarmentzen ziren. Gizakiaren mendeetako eragina dela eta,aldiz, arte gutxi geratzen dira gaur egun, eta haritzak, itsasoaren mailatik altuen dauden guneetan gordetzen dira.

Estazio meteorologikoa

Utergan ez dago estazio meteorologikorik. Hala ere, Gares pareko udalerrian, estazio bat dagoen, itsasoaren mailatik 347 metrora, Nafarroako Gobernuak 1985ean jarritako estazio meteorologikoa dago.[6]

    Datu klimatikoak (Gares, 1981-2020)    
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 18.5 24.0 26.5 29.0 36.5 40.0 41.5 43.0 38.0 32.0 27.0 21.0 43.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.7 11.6 15.4 17.0 21.8 26.6 29.6 29.6 25.3 19.6 13.3 9.9 19.1
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.4 6.4 9.6 11.5 15.6 19.8 22.5 22.6 19.1 14.4 9.0 5.9 13.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.1 1.3 3.8 5.9 9.3 13.0 15.5 15.6 12.8 9.1 4.6 1.8 7.8
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -7.0 -10.0 -8.5 -3.0 -0.5 2.0 7.0 5.0 3.0 -0.5 -6.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 44.2 38.7 51.6 59.5 53.1 45.6 27.0 26.3 38.6 60.3 55.4 57.2 547.5
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 39.0 29.0 33.6 62.0 42.2 38.5 33.0 85.0 61.5 46.0 59.0 39.0 85.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 11.6 10.3 8.8 11.2 11.1 7.2 5.4 4.9 7.8 10.5 11.5 12.8 113.0
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.3 1.4 0.9 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.2 1.2 5.1
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[7]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

Errege jaurerriko hiribilduak, 1280an, 3 kahizeko petxa bat zor zuen urtero, bi gari-lapurreta eta beste horrenbeste garagar eta olo-lapurreta. Iratxeko Andre Maria monasterioak landak izan zituen amaieran, gutxienez XII. mendetik. Bere errentak Muruzabalgo bizkonderriari atxiki zitzaizkion, Karlos III.a Nafarroakoak bere anaiorde Leonentzat sortua 1407. urtean.

XVIII. mendearen amaieran, eliza apaiz batek zerbitzatzen zuen, auzotarrek hornitzen zutena, eta bi onuradun, hau da, XIX.a oso sartu arte erregea edo erretorea hornitzen zutenak, hutsik geratzen zen hilabetearen arabera.

XIX. mendearen erdialdera, Utergak bi eskola zituen: bata, mutikoena, eta hirurogei joaten ziren bertara. Garai hartan, hirurogeita hamar gari-lapurreta jasotzen zituen irakasleak urtero, mila erreal eta 120 ardo-pegar. Bestea, neskatoena, hogeita hamar joaten ziren, eta irakasleak 240 erreal baino ez zituen kobratzen. Bide nagusia Iruñera zihoana zen. 1846an, bertako kide zen Izarbeibar sakabanatu zenean, udal independente bihurtu zen.[8]

XIX. mendearen erdialdean, etxe bat zegoen Akiturraingo San Salbatore baselizaren ondoan, eta haren jabeak oinezko gizajo guztiak hartu behar zituen ostatu. 1920. urtearen inguruan, eskola bakarra zegoen.

2006ko urriaren 30ean, 78 urteko Juan eta 80 urteko Estanis Azanza Ilarraz anai-arrebak ohe banatan hilda aurkitu zituzten. Heriotzaren kausa argitzeke dago, zeren, hasieran intoxikazioak aukera gehien zeukan azalpena bazirudien ere, ikerketak baztertu egin baitu. Herriko familia aberatsenetakoa izateak zein ahaide hurbilik ez edukitzeak ere mota guztietako zurrumurruak piztu zituzten.[9]

Demografia

2023 urteko erroldaren arabera 169 biztanle zituen Utergak.[10]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
547 593 551 551 521 485 428 375 328 297 282 309 247 174 126 142 158 191 170
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Politika

Utergako udaletxea herrigunean dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta lau zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Pablo Lizarrondo Beriain da, Utergako Talde Independenteko hautagai gisa aurkeztu zena.

Udal hauteskundeak
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Utergako Talde Independentea - - - - 1 3 3 5 5 5 5
Akiturrain - - - - - 2 2 - - - -
Utergako Independenteak 3 4 5 5 4 - - - - - -
Independenteak 1 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 31 32,63 -
 Geroa Bai 24 25,26 ▲ 6
 Nafarroako Alderdi Sozialista 20 21,05 ▲ 16
 Euskal Herria Bildu 11 11,58 ▼ 5
 Izquierda-Ezkerra 5 5,26 ▼ 4
 Ahal Dugu 2 2,11 ▼ 15
 Vox 2 2,11 -
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 28 26,92 ?
 Geroa Bai 18 17,31 ?
 Ahal Dugu 17 16,35 ?
 Euskal Herria Bildu 16 15,38  ?
 Izquierda-Ezkerra 9 8,65 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 4 3,85 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 3 2,88  ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 2 1,92 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kannabikoa 1 0,96 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 1 0,96 ?

Udala

Udaletxea kale nagusian dagoen bi solairuko eraikina da.

  • HELBIDEA: Kale Nagusia, 20

Egungo banaketa

Utergako Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Pablo Lizarrondo Beriain da, Utergako Talde Independentea zerrendakoa. Zinegotziak 4 daude:

  • Jose Antonio Arraiza Nagore (Utergako Talde Independentea)
  • Maria Isabel Sanmartin Huarte (Utergako Talde Independentea)
  • Elena Luisa Sanjurjo San Martin (Utergako Talde Independentea)
  • Pedro Maria Nagore Lanas (Utergako Talde Independentea)

Bere idazkaria, Adios, Eneritz, Legarda, Muruzabal, Obanos, Tirapu eta Ukar Udaletako idazkari ere bada.

Alkateak

1979tik, Utergak 8 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[11]
Jesus Beriain 1979 1983 Utergako Independenteak
Juana Mari Beriain 1983 1987 Utergako Independenteak
Javier Sarasibar 1987 1991 Utergako Independenteak
Loli Salvador 1991 1995 Utergako Independenteak
Carlos Donamaria 1995 1999 Utergako Independenteak
Miguel Iriarte 1999 2000 Utergako Talde Independentea
Pedro María Nagore Lanas 2000 2016 Utergako Talde Independentea
Pablo Lizarrondo Beriain 2016 jardunean Utergako Talde Independentea

Kultura

Euskara

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Uterga sailkatu zituen, Izarbeibarreko herri guztiekin, hegoaldeko goi-nafarrera euskalkian.[12]

Koldo Zuazok, 2010ean, Uterga ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[13]

Ibar honetan hitz egiten den euskarak bere berezitasunak ditu. Horregatik sailkatzen da izarbeibarrera azpieuskalkian. Euskara batuaren itzalean alfabetatutako hainbat euskaldun baden arren, Orbaibarreko mintzaira zaharrak hiztun gaberik dakite.

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Uterga eremu ez-euskalduneko udalerria da, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania da. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 3,16k zekien euskaraz hitz egiten, 2010ean % 8,94 eta 2018n % 10,30k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta eremu mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Uterga) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak, atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[14]

Jaiak

Ondasun nabarmenak
Ikus zerrenda: «Utergako kultura ondasunak»

Utergar ospetsuak

Irudiak

Oharrak
  1. /utéɾɣ̞a/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak
  • Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XXXV, Iruñea, 1996. ISBN 84-235-1505-2.
  1. Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 50-55 or..
  3. Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  4. «Uterga - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  5. Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Pamplona. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  6. Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Gares» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  7. Garesko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  8. Nafarroako Entziklopedia Handia | UTERGA. (Noiz kontsultatua: 2023-01-06).
  9. https://web.archive.org/web/20120301093013/http://www.gara.net/idatzia/20061031/art186878.php
  10. «Uterga» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  11. (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  12. Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  13. Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  14. Euskarakultur.com webguneko albistea.

Ikus, gainera

Kanpo estekak
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.