Ultzama

Koldo Mitxelenak uste zuen Ultzama toponimoa zeltako Uxamatik zetorrela. Hitz horrek lekurik altuena esan nahi du, eta esanahi hori ongi datorkio Ultzamari, zeren, Basaburuarekin batera, Nafarroako isurialde mediterraneoko ibarrik altuenak baitira. Euskal ahoskerak Uxama hori Ultzama bihurtuko zuen, Mitxelenaren ustetan, beste toki batzuetan Osma (Bizkaiko Mallabiako auzoan bezala) bihurtu zuen bitartean.

Erdi Aroan, ibarraren izena idazkietan hainbat eta hainbat eratara azaltzen zen: Iozama, Utzama, Hutzama, Ucama edo Uzama, ustezko jatorrizko Uxama eta egungo Ultzamaren arteko eratorriak izango liratekeenak. 1366ko testu batean Urçama bezala agertu zen. Honek Jose Maria Satrustegi ur hitzarekin erlazionatzera eraman zuen.

Arraitz-Orkinen Brontze Aroko aztarnak aurkitu dira Abauntz kobazuloan. Margolanak, tresnak eta lurperatutako gorpuak aurkitzeaz gain, harri batean orain dela 13.660 urte egindako mapa bat aurkitu zuten, Mendebaldeko Europako mapa zaharrena. Kobazuloa Antzinaroan abandonatua izan zen arren, Erromatar Inperioaren gainbehera eman zenean berriz habitatu zuten, inperio osoan zehar eman zen fenomeno bitxi bat izanik.

XI. mendeko dokumentu batean aipatzen da lehen aldiz Iozama, Utzama, Hutzama eta Ucama izenez. XII. mendean jaso zuen Ultzama haranak, Antso VII.a Azkarra Nafarroako erregearen eskutik, Lerin herriak zituen foru berez gobernatzeko baimena.

Nafarroako konkistan Ultzama, Baztan eta Malerreka arteko mendietan Belateko gudua eman zen, zeinetan gipuzkoarrek nafar tropak txikitu zituzten.

XVI. mendean, Nafarroa iparraldeko bertze hainbat tokitan bezala, zenbait sorginkeria epaiketa izan ziren Ultzaman. Ozkordi batxilergoa izan zen 1575. urtean Urritzola-Galain, Larraintzar, Eltso eta Iraizotzen atxilotzeak burutu zituena, azken herri honetako Antso izeneko aztia kasu famatuena izanik. Hiru sorgin bortz urtez erbestera zigortuak izan behar ziren arren, azkenean isun ekonomiko batekin zigortuak izaten akitu zuten.

XVIII. mendean Frantzian jatorria izan zuen azienda izurrite batek Nafarroa gogor jo zuten, Ultzama barne, 1774ko uztailetik urte bereko azarorako epean 1357 animalik bizia galduz.

XVIII. mende bukaerako Konbentzio gerraren lekuko izan zen Ultzama, baita XIX. mende hasierako Espainiako Independentzia Gerra eta XIX. mendeko Gerrate karlistena[6]. Hau bere egoera geografiko estrategikoaren ondorioa da, antzinarotik Bidasoko haranak gainontzeko Nafarroa Garaiarekin lotzen dituen bidean egon baita, Belate muga geografikoa gainditzeko bide nagusia izanik. Hain zuzen ere, Oiasso (Irun) eta Pompaelo (Iruñea) lotzen zituen erromatar galtzada hemendik igarotzen zen, eta gaur egun helburu bera betetzen duen N-121-A errepidea ere Ultzamatik igarotzen da.

XX. mendearen lehen erdialdean populazioa 2.300 biztanleren inguruan mantendu bazuen ere (beheranzko joera txikiarekin), 1960ko hamarkadatik aurrera biztanle galera handia gertatu zen, biztanle anitz Iruñerrira lekualdatu baitziren, eta XXI. mendearen hasieran 1.600 biztanle inguru izatera iritsi zen. XXI. mendearen lehen hamarkadan berreskuratze txiki bat gertatu zen.

Ultzamako biztanleria

2008ko erroldan jasota dagoenez, Espainiaz kanpoko 59 etorkin bizi ziren herrian, biztanleriaren % 3,67 (Nafarroako Foru Erkidegoko batezbestekoaren azpitik).

Nekazaritza eta abeltzaintza izan dira betidanik ultzamarren ekonomiaren oinarria, bereziki behi abeltzaintza. Gaur egun ere lehen sektoreak garrantzia handia duen arren, biztanleen gehiengoak Iruñerrian egiten du lan, zerbitzuen arloan. Iraizotzen bada industriagune bat, Elordi izenekoa, eta turismoa gero eta indar handiagoa hartzen ari da Ultzamako golf zelaiak eta Orgiko hariztiak erakarrita, batik bat, baita haraneko landetxe eskaintza zabalak ere.

• Migel Aritzukoa (Miguel de Arizo, Arizu eta Arizcum gisa ere agertzen da) (1593 - Madril, 1648ko maiatzaren 15a), kantari eta konpositore klasikoa izan zen.[7][8][9]

• Joan Bautista Esain (1800-1876), militarra.
• Martina Ezkurra (1841-1936), sendalaria.
• Alejandro San Martin (1847-1908), sendagilea eta politikari liberala. 1906an denboraldi labur batez Espainiako Heziketa Publikoa eta Arte Ederretako ministroa izan zen.
• Manuel Irurita (1876-1936), Bartzelonako gotzaina.
• Martin Oianburu Artze (1881-1975), gaztetan Mexikora emigratutako lizasoar enpresaburua.
• Agustin Zarrantz, Aita Polikarpo Iraizozkoa (1897-1980), apaiza eta euskal idazlea.
• Maria Diez de Ultzurrun (1900-1990), sendalaria.
• Jose Mari Mutuberria (1905-1980), bertsolaria.
• Julian Lajos (1940-2013), esku huskako pilotaria.
• Xole Erbiti (1942-2009), irakasle eta euskara sustatzailea.
• Jose Angel Ziganda (1966), futbolaria eta futbol entrenatzailea.
• Judith Torrea (1973), kazetari, blogari eta idazlea.
• Aritz Begino (1980), esku huskako pilotaria.
• Cristina Altuna (1984), kazetari eta politikaria.
• Iñigo Astiz (1985), idazlea.
• Maite Mutuberria (1985), ilustratzailea.
• Jesus Legarrea (1987), golflaria.
• Carlota Ziganda (1990), golflaria.
• Peio Etxeberria (1998), esku huskako pilotaria.
• Andoni Gaskue (1999), esku huskako pilotaria.

• Jose Maria Jimeno Jurio (zuzendaria), Nafarroako toponimia eta mapagintza. XLIII, Iruñea, 1997. ISBN 84-235-1585-7

• Ultzama (Atarrabia)

Euskarazko Wikipedian bada atari bat, gai hau duena: Nafarroa

• Ultzamaldearen webgunea
• Ultzamako euskarari buruzko artikulua Argia astekarian (2009-02-15)
• (Gaztelaniaz) Ultzamari buruzko informazioa Nafarroako Foru Erkidegoko Gobernuaren webgunean.
• Ultzamako Iraizotz kontzejuaren ikuspegia Google Street View-n.

Ultzama
Alkotz | Arraitz-Orkin | Auza | Eltso | Eltzaburu | Gerendiain | Gorrontz-Olano | Ilarregi | Iraizotz | Larraintzar | Lizaso | Suarbe | Urritzola-Galain | Zenotz